Intensieve respijtzorg. Complexe hulpvragen vrijwillig ondersteund

Transcriptie

1 Intensieve respijtzorg Complexe hulpvragen vrijwillig ondersteund

2

3 Intensieve respijtzorg Complexe hulpvragen vrijwillig ondersteund

4

5 De mantel verlicht Het project De mantel verlicht is een initiatief van MOVISIE, kennis en advies voor maatschappelijke ontwikkeling en Mezzo, Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg. In dit project zijn instrumenten ontwikkeld ter ondersteuning van vrijwilligers die mantelzorgers helpen. Ze zijn getest door organisaties voor vrijwilligerszorg en beschreven in een reeks handreikingen. Andere instrumenten die ontwikkeld zijn in het project De mantel verlicht: Werken met vrijwillige coaches Intensieve begeleiding van zorgvrijwilligers Samen drempels over Maatjes ondersteunen niet-westerse mantelzorgers Naast de mantelzorger Een metgezel voor mantelzorgers Mantelzorgondersteuning in kaart Samenwerken en afstemmen voor mantelzorgers Januari 2009

6

7 Inhoud 1 Waarom apart aandacht voor vrijwillige intensieve respijtzorg? 7 2 Wat is vrijwillige intensieve respijtzorg? 9 3 Voordat u aan de slag gaat 12 4 Nieuwe doelgroep, nieuw beleid? 17 5 Nieuwe ondersteuningsvragen 19 6 Vrijwilligers werven 21 7 Begeleiding en training van vrijwilligers 25 8 Terugblik pilotorganisatie 32 9 Aan de slag 33

8

9 1 Waarom apart aandacht voor vrijwillige intensieve respijtzorg? Het aantal mantelzorgers neemt toe en daarmee ook het aantal mantelzorgers dat te maken heeft met complexe zorg. Het kunnen bijvoorbeeld ouders zijn die zorgen voor een kind met een zware handicap, of mantelzorgers die zorgen voor een partner met niet-aangeboren hersenletsel of voor een gezinslid met psychiatrische problematiek. Bij niet-westerse mantelzorgers kan de situatie complex zijn door communicatieproblemen of culturele barrières. Bij complexe zorg is de zorgtaak van mantelzorgers zwaar. Ze kunnen daardoor overbelast raken en last krijgen van psychische of fysieke klachten. Vrijwilligers kunnen mantelzorgers ontlasten door hen een luisterend oor te bieden en even de zorg over te nemen. De mantelzorger heeft dan een paar uur vrijaf van de zorg en dat helpt om de zorgtaak vol te houden. Dit overnemen van de zorg heet respijtzorg. Bij mantelzorgers in complexe zorgsituaties biedt een vrijwilliger intensieve respijtzorg. Veel organisaties voor vrijwilligerszorg rekenen mantelzorgondersteuning tot hun taak en willen ook mantelzorgers in complexe zorgsituaties helpen. Ze sluiten daarmee aan bij het beleid van gemeenten, die sinds de invoering van de Wmo meer aandacht geven aan mantelzorgondersteuning en vrijwilligerszorg. Maar zorgvrijwilligers willen en kunnen niet zonder meer ingezet worden voor vrijwillige intensieve respijtzorg. Voor de meeste zorgvrijwilligers ligt het accent op praktische ondersteuning en het er zijn voor de ander. Zij doen het omdat ze het fijn vinden iets voor een ander te betekenen, ervaring op te doen of hun talent te ontplooien. Voor vrijwillige intensieve respijtzorg zijn specifieke vaardigheden nodig. Intensieve respijtzorg 7

10 Als een organisatie voor vrijwilligerszorg de hulp wil uitbreiden met vrijwillige intensieve respijtzorg, dan vraagt dat een investering in tijd en expertise. Deze handreiking helpt managers en vrijwilligerscoördinatoren op weg als zij ook tegemoet willen komen aan ondersteuningsvragen van mantelzorgers in complexe zorgsituaties. Op de praktijk gebaseerd Handjehelpen regio Utrecht heeft vrijwillige intensieve respijtzorg ontwikkeld en ingevoerd. Deze handreiking is mede gebaseerd op de ervaringen van deze organisatie. 8 Intensieve respijtzorg

11 2 Wat is vrijwillige intensieve respijtzorg? Vrijwillige intensieve respijtzorg wordt gegeven aan mantelzorgers in complexe zorgsituaties. Hieronder verstaan we mantelzorgers die zorgen voor iemand die door een aandoening, omstandigheden of de taal die niet goed kan duidelijk maken wat hij of zij wil. Degene voor wie de mantelzorger zorgt, noemen we zorgvrager. We baseren ons in deze handreiking op de ervaring met ondersteuning door vrijwilligers voor vijf groepen mantelzorgers: mantelzorgers van (jong) volwassenen met een psychische of psychiatrische problematiek, soms gecombineerd met somatische problematiek mantelzorgers in een allochtone setting met complexe ondersteuningsvragen mantelzorgers van mensen met niet-aangeboren hersenletsel ouders met een kind met een handicap die moeite hebben met de opvoeding (alleenstaande) mantelzorgers die als gevolg van hun (extreme) overbelasting psychische klachten hebben en behoefte hebben aan een eigen maatje Waarschijnlijk zijn er meer groepen mantelzorgers voor wie vrijwillige intensieve respijtzorg geschikt is. De overeenkomst tussen al deze groepen is dat het lastig is vrijwilligers voor hen te vinden die over genoeg vaardigheden beschikken voor de ondersteuning. Intensieve respijtzorg 9

12 Handjehelpen regio Utrecht ziet bij mantelzorgers in complexe situaties vaak de volgende problemen: het gevoel hebben nergens terecht te kunnen met de hulpvraag een beperkt netwerk eenzaamheid een luisterend oor willen, maar ook samen praktisch bezig willen zijn twijfel of hij of zij wel goede zorg biedt oververmoeidheid of burn-out door jarenlange zorg de weg kwijt zijn in alle wet- en regelgeving en niemand hebben die de weg wijst daarin moeite hebben met communiceren waardoor soms misverstanden en botsingen ontstaan Omdat ondersteuning van mantelzorgers in complexe zorgsituaties zo n lange term is, hebben we het in deze handreiking kortweg over vrijwillige intensieve respijtzorg. We kiezen deze term omdat respijtzorg - tijdelijk de zorg overnemen - vaak een belangrijk onderdeel van deze ondersteuning is. Maar de vrijwilliger biedt bij vrijwillige intensieve respijtzorg vaak ook meer aan de mantelzorger, zoals een luisterend oor en praktische hulp. 10 Intensieve respijtzorg

13 De meeste organisaties voor vrijwilligerszorg bieden al praktische ondersteuning aan mantelzorgers. Dat kan zijn: spelen met een kind, wandelen met een zorgvrager met niet-aangeboren hersenletsel, een luisterend oor bieden aan de zorgvrager of de mantelzorger. Dankzij deze ondersteuning heeft de mantelzorger even vrijaf. Maar bij vrijwillige intensieve respijtzorg speelt óók mee dat de communicatie niet altijd even makkelijk verloopt, terwijl de vrijwilliger wel de relatie met de zorgvrager en de mantelzorger moet onderhouden. Voor vrijwillige intensieve respijtzorg heeft een vrijwilliger dus specifieke kwaliteiten en vaardigheden nodig. Bij allochtone gezinnen die de Nederlandse taal niet zo goed spreken bijvoorbeeld moet een vrijwilliger creatief zijn in de communicatie, buiten het eigen kader denken en respect hebben voor andere culturele achtergronden. Voor ouders met een gehandicapt kind zijn vrijwilligers nodig met pedagogische vaardigheden. Voor mantelzorgers van mensen met een psychische aandoening is het belangrijk dat een vrijwilliger ook de mens achter de aandoening kan zien. Voor mantelzorgers van mensen met niet-aangeboren hersenletsel moet een vrijwilliger ermee om kunnen gaan dat de zorgvrager de gewone omgangsregels niet meer snapt en vreemd kan reageren. Intensieve respijtzorg 11

14 3 Voordat u aan de slag gaat Voordat u vrijwilligers en mantelzorgers gaat werven is het nuttig stil te staan bij de aanleiding, het doel, de doelgroep en de randvoorwaarden. U gaat dan methodisch aan de slag. U maakt zo het werk inzichtelijk voor u zelf en anderen en u profileert uw activiteiten ermee. Ook krijgt u beter inzicht in hoe u de ondersteuning kunt verbeteren. Waarom deze ondersteuning? Ga na wat voor uw organisatie de aanleiding is om vrijwillige intensieve respijtzorg te geven. Sommige organisaties voor vrijwilligerszorg lopen er tegen aan dat zij mantelzorgers in complexe situaties niet naar tevredenheid kunnen helpen. Het vinden van geschikte vrijwilligers is lastig. Dat kan een reden zijn om apart aandacht te besteden aan deze mantelzorgers. Of misschien wilt u kijken welke behoeften aan vrijwillige ondersteuning de verschillende groepen mantelzorgers in complexe situaties hebben, wat dat betekent voor uw vrijwilligersbestand en organisatie, en of het past bij de doelstelling van uw organisatie. Stel uzelf realistische doelen en wees tevreden met kleine stappen. Een mogelijk doel is dat u mantelzorgers in complexe zorgsituaties beter wilt helpen. Of dat u vrijwilligers uitdagend werk en doorgroeimogelijkheden wilt bieden. 12 Intensieve respijtzorg

15 Voor wie? Mantelzorgers vormen geen homogene groep, ze zijn onder te verdelen in specifieke groepen. Tot welke groep een mantelzorger behoort, is niet altijd relevant; het gaat uiteindelijk altijd om een uniek persoon. Toch sluit de ondersteuning vaak beter aan als u rekening houdt met de kenmerken van specifieke groepen. Ga na op welke doelgroepen u zich wilt richten, wat per doelgroep bijzonder is aan de ondersteuningsvraag en wat dat betekent voor de kwaliteiten en vaardigheden van vrijwilligers. Met wie werkt u samen? Als u vrijwillige intensieve respijtzorg aanbiedt, krijgt u te maken met partners zoals professionals van instellingen voor geestelijke gezondheidszorg, MEE, Jeugdzorg en zelforganisaties van allochtonen. Met hen kunt u bespreken welke ondersteuning voor de mantelzorgers wenselijk is. Denk ook aan Steunpunten Mantelzorg, die soms voor specifieke groepen ondersteuning hebben. Als u wilt werven onder een brede groep vrijwilligers kan een vrijwilligerscentrale of vrijwilligerssteunpunt een logische samenwerkingspartner zijn. Ga ook na of een partnerorganisatie kan bijdragen aan de deskundigheidsbevordering van vrijwilligers. Intensieve respijtzorg 13

16 Gezamenlijke informatieavond Handjehelpen regio Utrecht organiseerde samen met organisaties voor vrijwillige zorg in de stad Utrecht een avond voor vrijwilligers. De avond ging over vrijwilligerszorg voor mensen met psychische klachten. Het doel was om vrijwilligers te enthousiasmeren voor dit werk. Het was een eerste initiatief van Handjehelpen tot samenwerking met andere organisaties. Uw organisatie op orde Bepaal voordat u begint hoe u de vrijwillige intensieve respijtzorg organiseert. Wie leidt het? Wie neemt de beslissingen? Hoeveel tijd en geld is er beschikbaar? Houd goed voor ogen dat vrijwillige intensieve respijtzorg extra tijd vraagt: de vrijwilligers hebben behoefte aan meer begeleiding: de ondersteuningsvraag is complex en ze hebben meestal te maken met een zorgvrager met wie het lastiger communiceren is na een eerste intake kan een verdiepingsintake nodig zijn om de ondersteuningsvraag te verhelderen en inzicht te krijgen in de situatie er moet contact worden onderhouden met de organisaties die bekend zijn met de mantelzorger en de zorgvrager er is overleg nodig over de afstemming in uw eigen organisatie er moet passende training en begeleiding voor vrijwilligers worden ontwikkeld 14 Intensieve respijtzorg

17 Houd er ook rekening mee dat veranderingen weerstand kunnen oproepen, zowel bij medewerkers als vrijwilligers. Reserveer voldoende uren en voldoende doorlooptijd voor de invoering van de nieuwe ondersteuning. Houd iedereen vanaf het begin op de hoogte en besteed aandacht aan de interne afstemming. U kunt bijvoorbeeld draagvlak creëren door een klankbordgroep in te stellen. Daar kunnen ideeën en plannen tegen het licht gehouden worden. Vergeet de andere vrijwilligers niet. Informeer hen over de plannen en spreek uw waardering uit over hun werk. U kunt ook een groep van vrijwilligers vormen die meedenkt en eventueel meewerkt. Aparte coördinator? Handjehelpen regio Utrecht trok een projectleider aan voor 16 uur per week gedurende twee jaar. Zij werd de vrijwilligerscoördinator voor complexe ondersteuningsvragen, zette de werving op, selecteerde de vrijwilligers, en organiseerde de training en begeleiding van de vrijwilligers. Alle mantelzorgers in complexe zorgsituaties werden aan haar toegewezen. Deze werkwijze had als voordeel dat de projectleider al haar energie kon richten op de nieuwe ondersteuning. Maar het bleek nadelig te zijn dat ze geen deel uitmaakte van de basisstructuur van de organisatie. Die is ingedeeld naar regio en richt zich op praktische hulpvragen. Het was soms lastig voor de projectleider om vanaf de zijlijn veranderingen in de organisatie door te voeren. Uiteindelijk is ervoor gekozen in elk regionaal team een coördinator intensieve begeleiding te benoemen. Deze begeleidt de vrijwilligers van mantelzorgers in complexe zorgsituaties en organiseert de scholing. Bij deze aanpak komen de uitwisseling en doorverwijzing in het team beter op gang. Intensieve respijtzorg 15

18 Financiering Vrijwillige intensieve respijtzorg opzetten vraagt extra personele inzet. U kunt proberen daarvoor budget te krijgen via subsidies of fondsen. Gemeenten hebben belang bij de ondersteuning van kwetsbare burgers en kunnen uw initiatief financieren op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning (prestatieveld 4). Ook provincies geven subsidies aan projecten voor vrijwilligerswerk of mantelzorgondersteuning. Fondsenwerving heeft doorgaans het meeste succes als u fondsen in uw eigen omgeving zoekt. Kijk ook in het FondsenBoek of op de FondsenDisk van de Vereniging van Fondsen in Nederland ( Ook een notaris, de Kamer van Koophandel of de gemeente kunnen informatie geven over fondsen. Bijdrage van gemeente De gemeente Utrecht betaalde voor Handjehelpen regio Utrecht twee jaar lang een extra vrijwilligerscoördinator/projectleider. 16 Intensieve respijtzorg

19 4 Nieuwe doelgroep, nieuw beleid? De nieuwe ondersteuning moet ingebed worden in uw organisatie. Dat lukt het beste als u zoveel mogelijk aansluit bij de bestaande manier van werken. Wel moet u alle medewerkers duidelijk maken welke zaken anders gaan en waarom. Wanneer komt iemand bij de vrijwilligerscoördinator voor mantelzorgers in complexe zorgsituaties? Wie bepaalt dat? Hoe komen de vrijwilligers binnen, welke procedure volgen ze en wie zorgt daarvoor? Bespreek met de medewerkers de nieuwe werkprocessen, probeer ze uit en evalueer ze. Houd er rekening mee dat het - ook met een aparte projectleider - extra tijd en energie van alle medewerkers vraagt als u een nieuwe groep mantelzorgers gaat ondersteunen. In ieder geval moet duidelijk zijn: voor welke mantelzorgers er vrijwillige ondersteuning is wie de vrijwilligers werft, selecteert en begeleidt, en welke instrumenten daarbij nodig zijn (denk aan rapportage, evaluatie en dossier) wat de (eventueel tijdelijke) projectleider doet en wat de reguliere coördinatoren doen Intensieve respijtzorg 17

20 Mantelzorgers in complexe zorgsituaties hebben veel te maken met professionals. Daardoor krijgt u ook bij de ondersteuning met hen te maken. De visie en het beleid van uw organisatie moet u hierop aansluiten. Wat doen vrijwilligers wel en wat niet? Wanneer gaat het om taken voor professionals? Denk daarbij ook aan de veiligheid van de vrijwilligers. Ook bij een intake zult u steeds deze vragen moeten stellen. Vrijwillige mantelzorgondersteuning mag geen vervanging zijn voor noodzakelijke professionele hulp. Afstemming kost tijd De regiocoördinatoren van Handjehelpen regio Utrecht waren gewend om vrijwilligers voor praktische hulp te koppelen aan mensen met een hulpvraag. Ze konden altijd alles zelf afhandelen. Nu kregen ze te maken een gespecialiseerde collega naar wie zij complexe ondersteuningsvragen konden doorverwijzen. Het duurde even voordat iedereen goed op elkaar was afgestemd en er daadwerkelijk werd doorverwezen. 18 Intensieve respijtzorg

21 5 Nieuwe ondersteuningsvragen Voor een goed beeld van complexe zorgsituaties en de ondersteuningsvragen is een uitgebreide intake van de mantelzorger nodig. Meestal zult u het intakeformulier moeten aanpassen. Het is bijvoorbeeld belangrijk te vragen welke hulpverleners en vrijwilligers van andere organisaties zijn ingeschakeld. Vraag ook naar eerdere ervaringen met vrijwilligers; zo komt u erachter hoe de mantelzorger en de zorgvrager aankijken tegen vrijwillige zorg. En vraag naar de verwachtingen van de mantelzorger zodat u deze eventueel kunt bijstellen. Soms is bij complexe situaties een tweede intake nodig om de ondersteuningsvraag verder te verhelderen en inzicht te krijgen in de situatie. Ga na enkele weken of maanden in een tussentijdse evaluatie met de mantelzorger na of de intake volledig is geweest. De vrijwilliger kan hierbij helpen. Mantelzorgers in complexe zorgsituaties hebben vaak met verscheidene hulpverleners en organisaties te maken. Er kan een casemanager zijn voor de zorgvrager. Licht die in als u een vrijwilliger inzet en overleg regelmatig over de afstemming van de vrijwillige ondersteuning en de professionele hulp. Intensieve respijtzorg 19

22 De matching van vrijwilligers en mantelzorgers in complexe zorgsituaties kan meer tijd kosten dan bij niet-complexe zorgsituaties. Bovendien is er niet altijd direct een geschikte vrijwilliger beschikbaar. Begin klein en bereik mantelzorgers eerst via verwijzers met wie u al samenwerkt. Later, als u meer vrijwilligers beschikbaar heeft en ervaring heeft opgedaan, kunt u meer publiciteit zoeken om mantelzorgers en andere verwijzers van het nieuwe ondersteuningsaanbod op de hoogte te brengen. Stagiairs voor uitgebreide intake Handjehelpen regio Utrecht laat soms stagiairs uitzoeken hoe complexe zorgsituaties precies in elkaar zitten. Zij doen eigenlijk een zeer uitgebreide intake. Wel of geen informatie vooraf voor vrijwilliger? Sommige organisaties voor vrijwillige zorg, zoals de Vriendendiensten, geven vrijwilligers soms geen informatie over de (psychiatrische) aandoening van degenen die zij bezoeken. Het voordeel is dat vrijwilligers onbevangen het contact aangaan. Het nadeel is dat vrijwilligers soms gedrag moeilijker kunnen duiden of risico s minder goed kunnen inschatten. 20 Intensieve respijtzorg

23 6 Vrijwilligers werven Voordat u nieuwe vrijwilligers gaat werven moet u duidelijk weten wat voor vrijwilligers u zoekt, wat u van hen vraagt en wat uw belangrijkste selectiecriteria zijn. Het beste kunt dit vastleggen in een profiel. Profiel vrijwilliger Handjehelpen regio Utrecht ontwikkelde voor de vrijwilligers het volgende profiel: affiniteit met psychiatrische patiënten, allochtone hulpvragers, gezinnen met opvoedingsproblemen of mensen met niet-aangeboren hersenletsel mbo+ niveau, kan ook door levenservaring ontwikkeld zijn 21 jaar of ouder respectvolle en open houding emotioneel in balans doorzettingsvermogen houden van uitdagingen flexibiliteit zich kunnen schikken naar wensen van de mantelzorger, zelf enigszins op de achtergrond kunnen blijven Intensieve respijtzorg 21

24 De werkzaamheden kunnen overdag of s avonds plaatsvinden, afhankelijk van de wensen en mogelijkheden van de mantelzorger, zorgvrager en vrijwilliger. Vaak gaat het om een paar uur per week of per twee weken. Het is lastig het aantal uren vooraf precies in te schatten. Het hangt af van de situatie van de mantelzorger en zorgvrager en kan - zeker bij zorgvragers met een psychiatrische achtergrond - fluctueren. In het profiel ligt de nadruk op wat u vraagt van de vrijwilliger. Maar laat ook weten wat de organisatie de vrijwilliger biedt. Dat kan zijn: uitdagend vrijwilligerswerk deskundigheidsbevordering, kans om je te ontwikkelen uitwisseling met collega s (intervisie) intensieve begeleiding vergoeding per uur of per maand en/of vergoeding van onkosten, zoals telefoonen reiskosten. een WA- en ongevallenverzekering voor het vrijwilligerswerk een vrijwilligerscontract voor sommigen: relevante werkervaring 22 Intensieve respijtzorg

25 Begin met de werving bij de vrijwilligers in uw huidige bestand. Wie van hen wil vrijwillige intensieve respijtzorg geven en kan goed omgaan met sociale problemen? Nodig vrijwilligers die mogelijk geschikt zijn persoonlijk uit voor een gesprek. Voor verdere werving kunt u denken aan studenten van sociaal-maatschappelijke of medische opleidingen. Het werk kan voor hun curriculum vitae interessant zijn. U kunt ook werven onder werknemers bij grote organisaties als de gemeente en zorginstellingen. Verspreid de informatie op plaatsen waar zij vaak komen. Benadruk dat het vrijwilligerswerk is waarin iemand zijn persoonlijke kwaliteiten en vaardigheden leert kennen en kan groeien. Benadruk ook dat het werk een bepaalde periode duurt, afhankelijk van de wensen van de vrijwilliger en mantelzorger. Mensen tonen namelijk minder interesse in langdurige vrijwilligersfuncties. Het wervingsmateriaal kunt u baseren op het profiel van vrijwilligers. Ook uw collega s en vrijwilligers kunnen werven door mond-op-mond reclame. U kunt vrijwilligers bijvoorbeeld op een themabijeenkomst informeren en vragen of zij geïnteresseerd zijn of iemand kennen die geschikt is. Intensieve respijtzorg 23

26 De eerste selectie van vrijwilligers doet u op basis van de aanmelding. Geschikte kandidaten nodigt u uit voor een kennismakingsgesprek. Een verdere selectie vindt plaats als de vrijwilligers de introductietraining volgen, wanneer ze meelopen in de praktijk of als ze aan het werk gaan. Stagiairs als vrijwilligers Handjehelpen regio Utrecht koos ervoor om eerst stagiairs in te zetten voor vrijwillige intensieve respijtzorg. Stagiairs zijn gemotiveerd omdat het hen erom gaat iets te leren. Ze blijven ook gemotiveerd wanneer ze maar weinig waardering krijgen van de zorgvrager. Dit is belangrijk voor de organisatie, die in het begin moet uitproberen hoe deze ondersteuning het beste opgezet kan worden. Pas later ging Handjehelpen andere vrijwilligers werven. 24 Intensieve respijtzorg

27 7 Begeleiding en training van vrijwilligers Begeleiding De ervaring leert dat vrijwilligers persoonlijk contact met een vrijwilligerscoördinator op prijs stellen. Deze begeleidt hen, bespreekt de ervaringen, steunt en adviseert. Dit kan deels per of telefoon. Het geeft de vrijwilligers het gevoel dat ze gehoord worden en dat hun werk ertoe doet. Daarnaast waarderen vrijwilligers het als ze ook persoonlijke aandacht krijgen, zoals een verjaardagskaart of een gesprekje over hun eigen wel en wee. Wacht niet tot een vrijwilliger zelf om begeleiding vraagt, maar benader de vrijwilligers zelf of spreek vaste contactmomenten af. Juist voor vrijwilligers die werken voor mantelzorgers in complexe zorgsituaties is dit belangrijk, zeker in de beginfase. Zij kunnen te maken krijgen met zorgvragers die veel problemen hebben, veeleisend zijn of claimgedrag vertonen. Door hun problematiek laten ze niet altijd blijken het werk van de vrijwilliger te waarderen. Steek daarom extra energie in het motiveren van de vrijwilligers. Intensieve respijtzorg 25

28 Besteed bij de begeleiding aandacht aan onder meer: verwachtingen van de mantelzorger en de vrijwilliger (die komen vaak niet overeen) stellen van grenzen (vriendschapsgevoel van de mantelzorger, schuldgevoel van de vrijwilliger, grenzen aan vrijwilligerswerk) inschatten van signalen van mantelzorgers en zorgvragers (bijvoorbeeld van mantelzorgers die overbelast dreigen te raken) houding (niet betuttelen) Ook voor de vrijwilligerscoördinatoren is deze mantelzorgondersteuning nieuw. Het is belangrijk dat ze er voldoende kennis voor hebben. U kunt bijvoorbeeld met professionals die voor de zorgvrager zorgen, afspreken dat de vrijwilligerscoördinatoren hen kunnen consulteren bij lastige problemen. Beperk de ondersteuning in het begin eventueel tot één bepaalde groep mantelzorgers. De vrijwilligers en coördinatoren kunnen dan gericht worden ingewerkt. Eerst een half jaar De vrijwilligers bij Handjehelpen regio Utrecht worden in eerste instantie ingezet voor een half jaar. Na die tijd wordt uitvoerig met de vrijwilliger (en de mantelzorger) besproken of langdurige inzet gewenst is. 26 Intensieve respijtzorg

29 Cursus voor coördinatoren De vrijwilligerscoördinator complexe hulpvragen bij Handjehelpen regio Utrecht volgde een driedaagse cursus die tijdelijk werd georganiseerd vanuit project De Brug. Deze cursus ging over psychiatrische patiënten en hun mantelzorgers, en over het omgaan met de problemen, belasting en wensen van mantelzorgers. Daaruit is een aangepaste cursus over GGZ en mantelzorg ontstaan die standaard opgenomen is in het scholingsaanbod van Mezzo (uitgevoerd door STOC). Voor informatie hierover kunt u Mezzo benaderen. Training In een introductietraining leren de vrijwilligers wat ze precies gaan doen en welke leuke en lastige zaken ze kunnen tegenkomen. Eventueel kunt u ook een (jaarlijkse) terugkomdag organiseren. Het is aan te raden om als vrijwilligerscoördinator ook deel te nemen aan de training, zeker als de organisatie start met deze mantelzorgondersteuning. De vrijwilligers en de vrijwilligerscoördinatoren leren elkaar zo goed kennen. Om goed te kunnen oefenen is een trainingsgroep van twaalf tot achttien deelnemers aan te bevelen. Niet altijd zal er zo n groep nieuwe vrijwilligers zijn. Dan kunt u een nieuwe vrijwilliger misschien een maatje geven: een collega-vrijwilliger die hem of haar inwerkt, als aanvulling op de introductie en begeleiding door de vrijwilligerscoördinator. Intensieve respijtzorg 27

30 Onderdelen van de training kunnen zijn: informatie over ziektebeelden omgaan met gedrag, behorend bij ziektebeelden luisteren en reageren signaleren van overbelasting, grenzen aan mantelzorg, behoefte aan professionele zorg stilstaan bij eigen kwaliteiten en beperkingen omgaan met eigen grenzen grenzen aan vrijwilligerswerk (in relatie met professionele zorg) de positie van een vrijwilliger ten opzichte van beroepskrachten grenzen aan de begeleiding verantwoordelijkheden van vrijwilliger en vrijwilligerscoördinator Omdat de vrijwilligers te maken krijgen met verschillende ziektebeelden, aandoeningen en complexe zorgsituaties, is het zinvol hen regelmatig verder te scholen. U kunt professionals vragen om over deze onderwerpen te vertellen op bijeenkomsten voor vrijwilligers. Denk bijvoorbeeld aan een preventiemedewerker van een instelling voor geestelijke gezondheidszorg, of een medewerker van MEE of de gespecialiseerde thuiszorg. U kunt ook familieorganisaties van psychiatrisch patiënten vragen, zoals Ypsilon of Labyrint~In Perspectief. Zij verzorgen workshops en lezingen. En u kunt vrijwilligers leren hoe ze informatie kunnen vinden op internet of bij patiëntenorganisaties. 28 Intensieve respijtzorg

31 Inzicht en oefening Vrijwilligers van Handjehelpen regio Utrecht volgden twee trainingen, gegeven door Indigo, een organisatie voor laagdrempelige en preventieve geestelijke gezondheidszorg: omgaan met moeilijk gedrag, een training gericht op kennis en inzicht communicatie met mantelzorgers en cliënten in complexe zorgsituaties, een training waarin lastige situaties worden geoefend Intervisie - het uitwisselen van eigen ervaringen en daarvan leren - helpt ook de kennis en vaardigheden van de vrijwilligers te vergroten. De vrijwilligerscoördinator kan intervisie faciliteren en eventueel begeleiden. Werkvormen intervisie Werkvormen voor intervisie kunt u vinden op Intensieve respijtzorg 29

32 Vertrouwelijkheid De vrijwilligerscoördinator beheert het dossier van de mantelzorger. Om privacyredenen mag de vrijwilliger het alleen inzien als de mantelzorger en zorgvrager daarvoor toestemming geven. Organisaties voor vrijwilligerszorg spreken meestal met vrijwilligers af dat informatie die de mantelzorger of zorgvrager met hen bespreekt vertrouwelijk is. Alleen bij een vermoeden dat iemand zichzelf of anderen schade berokkent, geldt vertrouwelijkheid niet en is melding nodig. Vrijwilligers hebben echter geen plicht tot melden, tenzij de organisatie waar ze voor werken hen die oplegt. Bij vermoeden van geweld Bij een vermoeden van huiselijk geweld, seksueel geweld of kindermishandeling kan de vrijwilliger bellen met het Adviespunt Seksueel Huiselijk Geweld (ASHG, ) of Advies en Meldpunt Kindermishandeling (AMK, ). 30 Intensieve respijtzorg

33 Evaluatie De vrijwilligerscoördinator bespreekt regelmatig met de vrijwilliger het verloop van de ondersteuning. Eenmaal per jaar is er een formele evaluatie. Maar als u net bent gestart met vrijwillige intensieve respijtzorg is het raadzaam vaker te evalueren, zeker wanneer deze groep mantelzorgers nieuw is voor uw organisatie. Het is handig om voor de evaluatie een standaardlijst met aandachtspunten te maken. Daarin kunnen de volgende vragen aan de orde komen: hoe verloopt de relatie tussen vrijwilliger, mantelzorger en zorgvrager, wat gaat goed, wat is lastig? wat vindt de vrijwilliger van de begeleiding door de vrijwilligerscoördinator (kwaliteit en kwantiteit)? wat vindt de vrijwilliger van de scholing en intervisie? hoe ervaart de vrijwilliger de relatie met de organisatie? Intensieve respijtzorg 31

34 8 Terugblik pilotorganisatie Handjehelpen regio Utrecht heeft als pilotorganisatie in het project De mantel verlicht vrijwillige intensieve respijtzorg ingevoerd. Handjehelpen heeft gemerkt dat deze ondersteuning veel meer tijd van de organisatie vraagt dan was ingeschat. Een gedegen en uitgebreide voorbereiding is dan ook noodzakelijk. Het creëren van een draagvlak bij de medewerkers en vrijwilligers vraagt veel aandacht. Dat geldt ook voor de afstemming met de bestaande manier van werken. Houd er rekening mee dat de begeleiding van de vrijwilliger meer tijd vraagt dan in een niet-complexe situatie. Maak heldere afspraken over taken en verantwoordelijkheden. Stel de doelen laag zodat ze haalbaar blijven. Wees voorzichtig met outputafspraken met subsidiegevers: de output op de korte termijn is zeer beperkt. Het kost tijd om de ondersteuning te ontwikkelen, pas later zijn de vruchten te plukken. Geef uzelf en de organisatie ruimte om te leren. Stem ook goed af met collega-organisaties die een overlappend aanbod hebben, bijvoorbeeld Vriendendienst en Buddyzorg. 32 Intensieve respijtzorg

35 9 Aan de slag Wij hopen dat deze handreiking u inspireert om de mogelijkheden voor vrijwillige intensieve respijtzorg na te gaan in uw eigen organisatie. Heeft u vragen over het opzetten van vrijwillige intensieve respijtzorg? Neem dan contact op met MOVISIE of Mezzo of kijk op de websites: of We wensen u veel succes bij de ondersteuning voor mantelzorgers in complexe zorgsituaties. Intensieve respijtzorg 33

36

37 Colofon Het project De mantel verlicht is een initiatief van MOVISIE, kennis en advies voor maatschappelijke ontwikkeling en Mezzo, Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg. Handjehelpen regio Utrecht heeft als pilotorganisatie de methodiek getest, met dank aan Liesbeth Hoogendijk en Rona Mandersloot. Auteurs: Roos Scherpenzeel en Jolanda Elferink, MOVISIE, Utrecht Redactie: Paul Krewinkel en afdeling Communicatie, Mezzo, Bunnik Eindredactie: Joop Rosier, Zodra, Rhenen Fotografie: Sijmen Hendriks, Utrecht Vormgeving: Suggestie & illusie, Utrecht Huisstijlelementen: Avant la Lettre, Utrecht Drukwerk: Hollandia Printing, Heerhugowaard Het project is mede gefinancierd door het het Ministerie van VWS, het VSBfonds, Skanfonds en Stichting Sluyterman van Loo.

38

39

40 Veel mantelzorgers hebben te maken met complexe zorg. Dat kan zijn omdat de zorg of de communicatie ingewikkeld is, of omdat er sprake is van meervoudige problemen. Respijtzorg door vrijwilligers kan de taak voor deze mantelzorgers verlichten. Dat vraagt wel om vrijwilligers met specifieke vaardigheden. Er komt veel bij kijken als een organisatie voor vrijwilligerszorg het aanbod wil uitbreiden met ondersteuning voor mantelzorgers in complexe zorgsituaties. Deze handreiking helpt u daarbij op weg.