Islam in de multiculturele samenleving

Transcriptie

1 Islam in de multiculturele samenleving Opvattingen van jongeren in Rotterdam Karen Phalet Claudia van Lotringen Han Entzinger mei 2000 Universiteit Utrecht European Research Centre on migration and Ethnic Relations 1

2 ISBN Onderzoek door: European Research Centre on Migration and Ethnic Relations Utrecht University Opdrachtgevers: De Volkskrant FORUM Gemeente Rotterdam Nederlandse Programma Stichting Bestellingen en informatie: Telefoon: Ercomer, Universiteit Utrecht,

3 Voorwoord Dit onderzoeksrapport heeft een bijzondere voorgeschiedenis. De wortels ervan liggen bij een inleiding die een van ons alweer enkele jaren geleden hield voor de redactie van de Volkskrant. Daar kwam de vraag aan de orde of journalisten en wetenschappers een verschillende kijk hebben op de sociale werkelijkheid en, meer toegespitst, hoe die eventuele verschillen zich manifesteren op het complexe en vaak gevoelige terrein van de multiculturele samenleving. Zou je de stelling kunnen volhouden dat journalisten vooral zijn geïnteresseerd in opinies en incidenten en wetenschappers in de onderliggende patronen en ontwikkelingen? De cruciale vraag is of je kunt vaststellen of en in hoeverre de casuïstiek nu wel of niet een exponent vormt van bredere trends. Kort na de bijeenkomst met de Volkskrantredactie deed zich een unieke kans voor om deze cruciale vraag op te pakken. In 1997 verscheen het boek Verlockender Fundamentalismus, waarin de socioloog Wilhelm Heitmeyer verhaalde van een uitvoerig onderzoek naar de waardenoriëntatie en de maatschappelijke participatie van Turkse jongeren in Duitsland. Een van de bevindingen van Heitmeyer stond centraal in de berichtgeving in de media, ook in Nederland: 30 % van de Turkse jongeren in Duitsland zou bereid zijn andere mensen te doden voor de islam. In de wetenschappelijke wereld is Heitmeyer zwaar bekritiseerd vanwege zijn tendentieuze, onwetenschappelijke vraagstelling. Buiten de wetenschappelijke wereld vroegen velen in Nederland zich af of de bereidheid tot geweld onder Turkse jongeren hier van dezelfde orde zou zijn als in Duitsland en welke consequenties dit zou hebben voor de ontluikende multiculturele samenleving. Tegen deze achtergrond kwam de hoofdredactie van de Volkskrant met het voorstel in Nederland een soortgelijk onderzoek te verrichten als dat van Heitmeyer, en hiervan een gezamenlijk experimenteel project te maken van wetenschappelijk onderzoekers en journalisten. De eersten zouden dan op wetenschappelijk verantwoorde wijze de feiten verzamelen en hieruit belangrijke maatschappelijke trends destilleren, de laatsten zouden dezelfde feiten op journalistiek verantwoorde wijze interpreteren en becommentariëren. Behalve de Volkskrant en de Universiteit Utrecht (European Research Centre on Migration and Ethnic Relations) bleken ook FORUM, de gemeente Rotterdam en de NPS bereid het project financieel en met raad en daad te steunen. Het rapport dat nu voor u ligt, biedt een verslag van het wetenschappelijk gedeelte van het project. Het is gebaseerd op een survey, dat tussen april en september 1999 is gehouden in de stad Rotterdam, de Nederlandse stad met op één na het grootste aandeel Turken en Marokkanen in haar bevolking. Van meet af aan is het de bedoeling geweest - anders dan in Heitmeyers onderzoek - niet alleen Turkse jongeren te ondervragen, maar hun opvattingen, houdingen en oriëntaties te vergelijken met die van zowel autochtone als Marokkaanse leeftijdgenoten. Pas door te vergelijken kan men vaststellen of en in welke mate bepaalde bevindingen typisch zijn voor één groep, dan wel kenmerkend zijn voor (Rotterdamse) jongeren in het algemeen. Soms betekent vergelijken dat men alle jongeren dezelfde vragen 3

4 stelt, soms gaat het juist om spiegelbeeldige vragen: hoe denkt men over de ander, of hoe denkt men dat de ander over jou denkt? Vooral in deze spiegeling van opvattingen ligt het unieke karakter van dit onderzoek. In de rapportage zijn maar weinig harde uitkomstmaten voor integratie en participatie binnen de Nederlandse/Rotterdamse samenleving te vinden. Daarnaar is in Nederland, en zeker in Rotterdam, al veel onderzoek verricht. De rapportage is - enkele uitzonderingen daargelaten - ook niet zo opgezet dat zij laat zien hoeveel procent van de ondervraagde jongeren welk antwoord geeft op welke vraag. Juist bij een zo gevoelige thematiek als deze zou dit een hoge mate van onbetrouwbare en weinig valide antwoorden opleveren. Daarbij komt nog het bijzondere probleem van vergelijkbaarheid of betekenisequivalentie in de vraagstelling, dat samenghangt met de diverse taalvarianten van het onderzoek (Nederlands, Turks, Marokkaans- Arabisch en Rif-Berbers) en met de veelal beperkte scholing van de doelgroepen. De kans op betekenisloze fluctuaties in de antwoordpatronen ten gevolge van onbetrouwbaarheid, meerduidigheid en antwoordtendenzen is echter aanzienlijk gereduceerd door het gebruik van geëigende analysetechnieken en samengestelde schalen. Antwoorden op vergelijkbare vragen zijn hierbij geclusterd en getoetst op interne consistentie en op hun onderlinge samenhang. Dit leidt tot resultaten met een aanzienlijk grotere betrouwbaarheid dan één antwoord op één losse vraag ooit kan bieden. Rest ons nog onze dank uit te spreken aan de opdrachtgevers voor het in ons gestelde vertrouwen, dat wij soms danig op de proef hebben gesteld, en voor de plezierige samenwerking. Dit onderzoek laat zien dat groepen van verschillende etnische herkomst soms meer gemeenschappelijk hebben dan ze denken, ook als zij elkaars taal maar gedeeltelijk spreken. Hetzelfde blijkt te gelden voor sociaalwetenschappelijk onderzoekers en journalisten. De resultaten van dit onderzoek zullen worden verwerkt in een boek dat over een aantal maanden zal verschijnen. Speciale dank gaat uit naar de stuurgroepleden Paul Brassé, Ayla Cevik, Bas Mesters, Henk Müller en Henny Strooij voor hun constructieve inbreng, met name in de start- en eindfase van het onderzoeksproces, naar collega s Manon Janssen (UU) en José Pepels (UU) voor hun medewerking aan de constructie van het vragenlijstinstrument, naar Kadir Canatan (UU), Sultan Balli (Ufsia), Abdelmalek El Houari (IC Brussel) en Noreddin Amrani voor hun medewerking aan de Turkse en Marokkaans- Arabische versies en pilots, en naar Iris Andriessen, Kadir Canatan, Louk Hagendoorn, Roger Henke, Shervin Nekuee, Marc Swyngedouw en Joke van der Zwaard om mee te lezen en te denken met de eindrapportage. Karen Phalet Claudia van Lotringen Han Entzinger 4

5 Islam in de multiculturele samenleving Opvattingen van jongeren in Rotterdam Inhoudsopgave Voorwoord 3 Inleiding 7 Deel 1 11 Beeldvorming en betekenis van de islam Hoofdstuk 1: Wederzijdse beeldvorming islam-europa Wederzijdse beeldvorming Samenvatting 20 Hoofdstuk 2: Persoonlijke beleving van de islam Typologie: individualisten en conformisten Persoonlijke betekenis en praktijk Samenvatting 28 Hoofdstuk 3: Etnische betekenis van de islam Identiteit Subjectieve betrokkenheid Hoofddoekjes Informele participatie Samenvatting 46 Hoofdstuk 4: Politieke betekenis van de islam Politiek Typologie: pluralisten en islamisten Politieke kennis Politieke actiebereidheid Islamistische en nationalistische organisaties Partijvoorkeuren Samenvatting 70 Deel 2 73 Oriëntaties op de multiculturele samenleving Hoofdstuk 5: Cultuur en waarden Typologie interculturele relaties: assimilatie, integratie, 77 separatie en marginalisatie 5.2 Persoonlijke waardenoriëntaties Familiewaarden Samenvatting 96 5

6 Hoofdstuk 6: Sociale contacten en discriminatie Sociale contacten Vrienden Mediagebruik Buurten Discriminatie Ervaren discriminatie Etnocentrisme Racial harassment Samenvatting 132 Hoofdstuk 7: Politiek en burgerschap Competent burgerschap Politieke betrokkenheid Politieke participatie Politieke oriëntaties Sociaal-economisch link-rechts Ethische tolerantie Politieke tolerantie Autoritarisme Samenvatting 156 Deel Islam in de multiculturele samenleving Hoofdstuk 8: Islam in de multiculturele samenleving Persoonlijke betekenis van de islam: 163 individualisten en conformisten Culturele profielen Sociale profielen Politieke profielen Islam en politiek: loyale, kritische en ongebonden moslims Culturele profielen Sociale profielen Politieke profielen Samenvatting 177 Conclusies 181 Bijlage Methodologische verantwoording 1 Samenvatting technisch rapport Exploratieve analyses 192 6

7 Inleiding Dit rapport presenteert de resultaten van het Rotterdam Jongeren Survey. Dit survey geeft een panoramisch beeld van de beleving van de Nederlandse multiculturele samenleving door Turkse, Marokkaanse en autochtone jongeren en jongvolwassenen in Rotterdam. Beeldvorming en betekenis van de islam vormen hierbij een belangrijk thema, dat niet alleen de allochtonen raakt, maar ook de autochtonen. Evenzeer van belang zijn de opvattingen van de Rotterdamse jongeren over culturele integratie, sociale participatie en politieke inburgering. Aan al deze onderwerpen schenkt dit rapport aandacht, telkens gezien door de bril van Rotterdamse jongeren van verschillende etnische herkomst. De kracht van dit onderzoek ligt niet zozeer in de analyse van harde uitkomstmaten van integratie en participatie, waarnaar in Nederland - en zeker in Rotterdam - reeds uitvoerig en zeer gedegen onderzoek is gedaan. 1 Het unieke van dit onderzoek ligt veeleer in de vergelijking en confrontatie van subjectieve oriëntaties waarden, identiteiten, opvattingen - vanuit deelperspectieven van allochtone en autochtone jongeren. Niet alleen worden allochtone opvattingen zoveel mogelijk gespiegeld aan de opvattingen van autochtone jongeren. De comparatieve opzet laat bovendien ook toe om de wederzijdse beeldvorming of stereotypen van allochtone en autochtone jongeren met elkaar te confronteren. 2 In het Rotterdam Jongeren Survey zijn door middel van toevalssteekproeven een kleine 300 Turken en 300 Marokkanen van 18 tot 30 jaar ondervraagd. Daarnaast is ook een maximaal vergelijkbare steekproef van bijna 300 overwegend laag opgeleide autochtone Rotterdammers ondervraagd, die getrokken is in dezelfde Rotterdamse stadsbuurten waar ook de meeste allochtone jongeren wonen. Het veldwerk is uitgevoerd in de periode maart - september Het taaluniversum van het survey omvat naast Nederlands, Turks en mijn of meer gestandaardiseerd Marokkaans-arabisch ook mondeling Rif-Berbers. Doorheen de constructie van de vragenlijsten en de comparatieve analyses van de antwoordpatronen was optimale controle op betrouwbaarheid, validiteit en vergelijkbaarheid een centraal aandachtspunt (zie Bijlage 1). Problemen van onvolledige representativiteit door selectieve non-respons zijn in de mate van het mogelijke gecorrigeerd door poststratificatie. Dit betekent dat onze steekproeven herwogen zijn op basis van de populatieverdelingen naar leeftijd en sekse en de opleidingsniveaus per leeftijd en sekse in de SPVA-data (zie Bijlage 1). Naast etnische verschillen tussen Turkse, Marokkaanse en (laag opgeleide) autochtone jongeren wordt met behulp van multivariate analyses ook de sociale diversiteit binnen etnische groepen geanalyseerd. Zowel aan allochtone als aan autochtone zijde wordt zo een beeld gegegeven van de interne verschilpunten in waarden, identiteiten en opvattingen tussen hoog- en laag opgeleiden, mannen en vrouwen, jongeren en jongvolwassenen, en eerste en tweede migratiegeneraties. 1 Zie onder meer het SPVA-onderzoek van ISEO en SCP; SCP (1998). Sociaal en Cultureel Rapport. 25 jaar sociale verandering. Rijswijk/Den Haag: SCP. 2 Zie ook: Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (1999). Minderheden in Brussel. Brussel: VUB Press. 7

8 In Deel I van dit rapport wordt ingegaan op de Beeldvorming en betekenis van de islam in de ogen van jongeren. In het licht van de gespannen interculturele relaties tussen Europa en haar islam, biedt de comparatieve opzet de unieke mogelijkheid om beeldvorming en beleving van moslims en niet-moslims met elkaar te confronteren. De focus van deze rapportage over beeldvorming en betekenis van de islam ligt niet op de gecanoniseerde en georganiseerde islam, maar wel op de subjectieve betekenis en beleving van de islam in de ogen van moslim jongeren in Nederland. Dit betekent ook dat het onderzoek zich specifiek richt op de vormgeving van een nieuwe islam in Europese context, en in het bijzonder op de Nederlandse islam. De jongere generaties van moslims in Nederland zijn immers voor een groot deel opgegroeid in een plurale samenleving, waar de islam van de vaders haar aloude vanzelfsprekendheid heeft verloren. In het Rotterdam Jongeren Survey wordt de beeldvorming over de islam door autochtone jongeren gespiegeld aan de diverse betekenissen van de islam voor allochtone jongeren. Zo worden autochtone stereotypen van de islam enerzijds geconfronteerd met allochtone stereotypen over Europese of westerse waarden en leefwijzen (zie Hoofdstuk 1). Tegenover deze wederzijdse stereotypen worden vervolgens de zeer gevarieerde persoonlijke invullingen van de geloofsbeleving door Turkse, Marokkaanse en autochtone jongeren geplaatst. Voor wat betreft de beleving van de islam door allochtone jongeren belichten drie opeenvolgende hoofdstukken achtereenvolgens drie betekenisaspecten van de islam in de persoonlijke sfeer (Hoofdstuk 2), in de etnische sfeer (Hoofdstuk 3), en in de politieke sfeer (Hoofdstuk 4). Waar mogelijk worden de persoonlijke beleving, de etnische betekenis en de politieke implicaties van de islam voor allochtone jongeren vergeleken met autochtone belevingen omtrent religie, identiteit en politiek. Deze comparatieve oefening toont niet alleen verschillen maar ook punten van overeenkomst tussen de belevingswerelden van allochtone en autochtone jongeren. De islam is slechts één beperkt aspect van de belevingswerelden van Turkse en Marokkaanse jongeren. Daarom wordt in Deel II over Oriëntaties op de multiculturele samenleving een breder beeld geschetst van de onderscheiden culturele, maatschappelijke en politieke dimensies van multicultureel samenleven. Tegen de achtergrond van de harde feiten van sociale achterstanden, discriminatie en segregatie in onze grote steden exploreert dit rapport subjectieve deelperspectieven van allochtone en autochtone jongeren op multiculturaliteit. Een meer volledige en systematische behandeling van dit complexe thema is binnen het bestek van dit rapport helaas niet mogelijk. Wel is gezocht naar een evenwichtige benadering, waarin naast aspecten van culturele diversiteit, ook de mate van sociale insluiting en politieke mondigheid aan bod komen. In het tweede deel behandelen drie hoofdstukken achtereenvolgens culturele (Hoofdstuk 5), maatschappelijke (Hoofdstuk 6) en politieke (Hoofdstuk 7) dimensies van multicultureel samenleven. De vraagstelling is tweeledig. Enerzijds wordt de interne diversiteit in culturele, sociale en politieke oriëntaties van allochtone (en autochtone) jongeren in kaart gebracht en gerelateerd aan relevante achtergrondkenmerken zoals sekse, onderwijs, leeftijd of verblijfsduur. Anderzijds wordt gezocht naar raakpunten en verschilpunten tussen de oriëntaties van allochtone en autochtone jongeren. Hierbij worden eenzijdige verklaringen in termen 8

9 van cultuur versus klasse vermeden, maar wordt daarentegen juist gezocht naar tweezijdige verklaringen die zowel recht doen aan sociale ongelijkheid als aan cultuurverschil en aan het samenspel tussen beide. Het valt immers te verwachten dat allochtone en autochtone perspectieven op multiculturaliteit vorm krijgen vanuit het samentreffen van ongelijke maatschappelijke posities met de beschikbare culturele repertoires. Concreet wordt telkens weer opnieuw systematisch getoetst wat het netto-aandeel is van etnisch verschil enerzijds, en wat op rekening komt van sociale diversiteit anderzijds. De multivariate analyse van sociale verschillen in oriëntaties omvat de netto-effecten van onderwijs (verschil tussen hoger en lager opgeleide jongeren), sekse (verschil tussen jongens en meisjes), leeftijd (verschil tussen jongeren en jongvolwassenen), en migratiegeschiedenis (verschil tussen tweede-generatie jongeren en een jonge eerste generatie van nieuwkomers). Over het algemeen is in dit onderzoek een hoge betrokkenheid van Turkse en Marokkaanse jongeren op de islam en de moslimidentiteit vastgesteld De islam blijkt niet alleen aantrekkelijk voor lager opgeleide en eerste-generatie allochtone jongeren, zoals wel eens wordt gedacht. Integendeel, de resultaten wijzen op een nieuwe islam in de maak, die ook op hoger opgeleide en tweede-generatie jongeren een grote aantrekkingskracht uitoefent. Wel blijken veel jongeren aan de islam hun eigen selectieve en creatieve invullingen te geven, die ook nog eens verschillend uitpakken in de persoonlijke, etnische en politieke sfeer. Hoewel over de hele lijn een meer individuele en liberale invulling van de islam valt vast te stellen naarmate het onderwijsniveau stijgt, laat de islam als geheel zich niet meteen vastpinnen op enkele specifieke achtergrondkenmerken. Dit patroon van bevindingen roept de centrale vraag op hoe de diverse oriëntaties van allochtone jongeren op de multiculturele samenleving van invloed zijn op hun moslimidentiteit. Deel III van dit rapport gaat in op deze vraag en behandelt de inbedding van de Islam in de multiculturele samenleving. Om meer licht te werpen op relevante dwarsverbanden tussen betekenissen van de islam (in Deel I) en oriëntaties op multiculturaliteit (in Deel II), analyseert dit laatste deel typische culturele, sociale en politieke profielen achter de islam van jongeren. Daartoe worden in Hoofdstuk 8 met behulp van logistische regressie twee omvattende verklarende modellen getoetst. Ten eerste wordt de persoonlijke betekenis van de islam voorspeld vanuit de etnische en sociale posities en vanuit de culturele, sociale en politieke oriëntaties van jongeren. Dit doen we voor twee typen van moslims, die naar voren komen uit Deel I: de individualisten, die aan hun geloof een persoonlijke invulling geven, en de conformisten, die geheel de formele regels van het geloof volgen. De kernvraag luidt dan welke verschillen in cultuur en waarden, sociale contacten en politieke opinies individualisten van conformisten onderscheiden. Ten tweede wordt vanuit dezelfde oriëntaties van jongeren de politieke betekenis van de islam voorspeld. De mate van steun bij moslimjongeren voor meer islamitische invloed in de Nederlandse samenleving en de politiek verschilt sterk tussen de zogenaamde loyale moslims (onverdeelde steun), kritische moslims (selectieve steun) en ongebonden moslims (geen steun). Hier luidt de vraag ten aanzien van welke verschillen in cultuur en waarden, discriminatie en politieke opinies de drie typen van moslim jongerenzich van elkaar onderscheiden wanneer het gaat om de politieke betekenis van de islam. De voornaamste algemene conclusies uit de drie delen van het rapport over islam, multiculturaliteit en dwarsverbanden tussen beide worden vermeld aan het slot van 9

10 het rapport, waarna nog een bijlage volgt met een summiere methodologische verantwoording van het onderzoek. De niet-wetenschappelijk geïnteresseerde lezer kan deze bijlage en de technische passages in het rapport gemakkelijk overslaan. Het rapport is immers zo geschreven dat de inhoudelijke lijn wordt aangegeven door de gedetailleerde samenvattingen bij de figuren en de thematische samenvattingen (omkaderd) aan het eind van paragrafen en hoofdstukken. 10

11 Deel 1 Beeldvorming en betekenis van de islam 11

12 12

13 Hoofdstuk 1. Wederzijdse beeldvorming Islam Europa Sinds de val van de muur is de islam op weg om een publieke vijand te worden in de westerse wereld. Tegelijkertijd is de islam als tweede wereldreligie een machtig middel voor politieke contestatie en mobilisatie. De islam is niet alleen een geopolitiek feit in landen met een moslim-meerderheid maar ook een Europees feit. Nederland is met om en nabij de moslims geen uitzondering op deze Europese regel. Turken en Marokkanen vormen de grootste groepen van moslims in Nederland. Hun aanwezigheid bepaalt dan ook in grote mate het aanzicht van de islam in Nederland. Dit alles geldt a fortiori voor de grote steden, waaronder Rotterdam, die, zoals bekend, relatief sterke migrantenconcentraties huisvesten. In dit hoofdstuk wordt de betekenis van de islam voor allochtone jongeren geconfronteerd met de beeldvorming over de islam door autochtone jongeren. Dit gebeurt op basis van exploratieve analyses van wederzijdse stereotypen omtrent de islam en Europa. De subjectieve beleving van de islam door allochtone jongeren moet immers worden gesitueerd tegen de achtergrond van wereldwijde conflicten en lokale spanningen die de relaties tussen autochtone en moslimjongeren inkleuren. Vandaar de centrale vraagstelling in dit hoofdstuk: Welke stereotypen houden autochtone jongeren erop na over de islam? En omgekeerd, wat zijn allochtone stereotypen over de Europese cultuur en waarden? In welke mate staan autochtone jongeren afwijzend (of accepterend) tegenover de islam? En is afwijzing (of acceptatie) door autochtone en allochtone jongeren wederzijds? 13

14 1.1 Wederzijdse beeldvorming Met het oog op de meting van de wederzijdse stereotypen omtrent de islam en Europa werden aan autochtone jongeren acht stellingen over de islam voorgelegd. Deze stellingen werden gespiegeld voor allochtone jongeren. Zo werden aan Turkse en Marokkaanse jongeren acht gelijkaardige stellingen over Europa voorgelegd. De jongeren moesten aangeven of ze het met een stelling helemaal eens, eens, noch eens noch oneens, oneens of helemaal oneens zijn. Factoroplossing. SCA 3 met de acht stellingen in de drie vergelijkingsgroepen levert een goede drie-factorenoplossing. Blijkbaar zijn wederzijdse stereotypen over islam en Europa georganiseerd rond drie gemeenschappelijke dimensies (verklaarde varianties 60.1% voor autochtonen, 52.9% voor Turken, 57.5% voor Marokkanen). Een eerste dimensie Culturele Afwijzing van de islam of van Europa is gebaseerd op twee stellingen: 4 De islam [Europa] kan niets bijdragen aan Europese [islamitische] cultuur Moslims [Europeanen] hebben geen respect voor de Europese [islamitische] cultuur Een tweede dimensie Familiewaarden omvat vier stellingen. De stellingen verwijzen naar een waargenomen cultuurconflict rond islamitische en Europese leefwijzen en familiewaarden: Moslim mannen overheersen hun vrouwen teveel. [Europese vrouwen hebben teveel rechten en vrijheden] Moslim ouders voeden hun kinderen te streng op. [Europese jongeren luisteren niet genoeg naar hun ouders] De islamitische en de Europese leefwijzen zijn onverenigbaar De islamitische [Europese] waarden zijn een bedreiging voor Europa [de islam] Een derde en laatste dimensie Politieke Dreiging van de islam of van Europa is gebaseerd op drie stellingen: Als het erop aankomt keren islamitische [Europese] landen zich tegen Europa [de islam] De islamitische [Europese] geschiedenis en cultuur zijn meer gewelddadig dan andere. De islamitische [Europese] waarden zijn een bedreiging voor Europa [de islam] Betrouwbaarheid. De schalen voor Culturele Afwijzing, Familiewaarden en Politieke Dreiging hebben een aanvaardbare interne consistentie in het licht van het beperkte aantal indicatoren en de goede vergelijkbaarheid. (Culturele Afwijzing:.57 voor autochtonen,.47 voor Turken,.42 voor Marokkanen; Familiewaarden:.63 voor autochtonen,.53 voor Turken,.71 voor Marokkanen; Politieke Dreiging.70 voor autochtonen,.42 voor Turken,.56 voor Marokkanen) Antwoordverdeling. Figuren 1.1, 1.2 en 1.3 tonen de antwoordverdelingen voor autochtonen, Turken en Marokkanen op de drie stereotype-dimensies. Op de eerste dimensie Culturele Afwijzing staat 44% van de autochtone jongeren afwijzend tegenover de islam (34% eens, 10% helemaal eens); 41% is onbeslist 3 Zie bijlage 1: Methodogische verantwoording 4 De oorspronkelijke vraagverwoording is hier omgekeerd in overeenstemming met de omgekeerde codering. 14

15 (noch eens noch oneens); en slechts 15% staat niet afwijzend tegenover de islam (oneens). Op dezelfde dimensie staat 29% van de Turkse jongeren afwijzend tegenover Europa (22% eens, 7% helemaal eens); 41% is onbeslist; en 30% is niet afwijzend (29% oneens, 1% helemaal oneens). Van de Marokkaanse jongeren staat 26% afwijzend tegenover Europa (23% eens, 3% helemaal eens); 50% is onbeslist; en 24% is niet afwijzend (23% oneens, 1% helemaal oneens) (Let op! 10% van de Marokkanen gaf geen antwoord). Figuur 1.1: Afwijzing van Islamitische cultuur door autochtonen en West-Europese cultuur door allochtonen? Nederlanders Turken Marokkanen % 20% 40% 60% 80% 100% helemaal oneens oneens ertussenin eens helemaal eens Samenvatting. Autochtone jongeren staan overwegend negatief tegenover de islam. Bijna één op twee staat aan de anti-islam kant; minder dan één op vijf is pro-islam. Allochtone jongeren zijn meer gelijk verdeeld tussen afwijzing en acceptatie van de Europese cultuur. Ruim één op vier staat aan de pro-europa kant; en ongeveer evenveel aan de anti-europa kant. Op de tweede dimensie Familiewaarden bestaat een vrij grote eensgezindheid onder autochtone en allochtone jongeren over een cultuurconflict tussen islamitische en Europese waarden. Van de autochtone jongeren ervaart 38% (32% eens, 6% helemaal eens) een conflict met islamitische familiewaarden; 49% is onbeslist; en slechts 13% ziet geen conflict. Aan allochtone zijde ervaart 44% van de Turkse jongeren (37% eens, 7% helemaal eens) een conflict met Europese familiewaarden; nog eens 44% is onbeslist; en slechts 12% ziet geen conflict. Van de Marokkaanse jongeren ervaart 44% een waardenconflict (38% eens, 6% helemaal eens); 38% is onbeslist; en 19% ziet geen conflict (16% oneens, 3% helemaal oneens). 15

16 Figuur 1.2: Islamitische en West-Europese familiewaarden onverenigbaar? Nederlanders Turken Marokkanen % 20% 40% 60% 80% 100% helemaal oneens oneens ertussenin eens helemaal eens Samenvatting. Autochtone en allochtone jongeren vinden elkaar op het punt van cultuurconflict tussen islamitische en Europese familiewaarden. Om en nabij de 40% van zowel autochtone als allochtone jongeren meent dat islamitische en Europese leefwijzen moeilijk verzoenbaar zijn. Figuur 1.3: Politieke dreiging Islam versus West-Europa? Nederlanders Turken Marokkanen % 20% 40% 60% 80% 100% helemaal oneens oneens ertussenin eens helemaal eens Op de derde en laatste dimensie Politieke Dreiging zijn autochtonen verdeeld over de mate waarin de islam een politieke bedreiging vormt. Van hen ervaart 28% de islam als politiek bedreigend (20% eens, 7% helemaal eens); 40% is onbeslist; en 33% (31% oneens, 2% helemaal oneens) ervaart geen dreiging. Aan allochtone zijde ervaart 24% van de Turkse jongeren (21% eens, 3% helemaal eens) Europa als een politieke dreiging voor de islam; 53% blijft onbeslist; en 23% (21% oneens, 2% helemaal oneens) ervaart geen dreiging. Van de Marokkaanse jongeren ervaart 16

17 34% Europa als politiek bedreigend; 45% is onbeslist; en 21% (18% oneens, 3% helemaal oneens) ziet geen dreiging (Let op: 13% Marokkanen gaf geen antwoord). Samenvattend zijn autochtone en allochtone jongeren onderling verdeeld op het punt van politieke dreiging tussen de islam en Europa. Ongeveer één op vier autochtone en Turkse jongeren, en één op drie Marokkaanse jongeren, meent dat de islam en Europa voor elkaar een politieke dreiging vormen. Multivariate analyse. Zijn er significante etnische verschillen tussen stereotypen van autochtone, Turkse en Marokkaanse jongeren? Er is alleen een significant effect van etnische herkomst op Culturele Afwijzing (F(2,784)=12.74; p<.0001). Autochtone jongeren staan significant meer afwijzend tegenover de islam dan allochtone jongeren tegenover Europa. Op het vlak van familiewaarden en politieke dreiging verschillen autochtone en allochtone jongeren niet significant van elkaar. Is er sprake van sociale diversiteit in wederzijdse stereotypen? Voor autochtone jongeren worden significante effecten van opleiding gevonden op alle drie de stereotype-dimensies: Culturele Afwijzing (F(1,267)=14.50; p<.0001), Familiewaarden (F(1,284)=35.76; p<.0001), en Politieke Dreiging (F(1,267)=26.72; p<.0001). Laag opgeleide autochtone jongeren staan meer afwijzend tegenover de islam, ervaren meer cultuurconflict, en ook meer politieke dreiging dan hoger opgeleiden. Voor allochtone jongeren is er een significant effect van opleiding op Familiewaarden (F(1,542)=8.47; p<.01). Laag opgeleide Turkse en Marokkaanse jongeren ervaren meer conflict met Europese familiewaarden dan hoger opgeleiden. Tenslotte is er een significant interactie-effect van etnische herkomst met sekse op Familiewaarden (F(1,542)=6.87; p<.01). Marokkaanse vrouwen ervaren het minste conflict, terwijl omgekeerd Turkse vrouwen het meeste conflict ervaren. Hiertussenin bevinden zich de mannen waarbij Marokkaanse mannen meer conflict ervaren dan Turkse mannen. Figuren 1.4, 1.5 en 1.6 tonen de gemiddelde instemming met Culturele Afwijzing, Familiewaarden en Politieke dreiging voor laag- en hoger-opgeleide autochtonen, Turken en Marokkanen. Figuur 1.4: Culturele afwijzing in functie van opleiding Gemiddelde Marokkanen Turken Nederlanders laag hoog 17

18 Zoals blijkt uit figuur 1.4 is Culturele Afwijzing het sterkst aan autochtone zijde en minder sterk aan allochtone zijde. Onder autochtone jongeren zijn het vooral de jongeren met een laag opleidingsniveau die het meest afwijzend staan tegenover de islam. Omgekeerd blijkt een hogere opleiding bij te dragen tot meer acceptatie van de islam. De sleutelrol van opleiding is in overeenstemming met bestaande bevindingen in nationaal en internationaal onderzoek naar etnische stereotypen en vooroordelen Figuur 1.5: Onverenigbaarheid familiewaarden in functie van opleiding Gemiddelde Marokkanen Turken Nederlanders laag hoog De ervaring van cultuurconflict is wederzijds en spitst zich toe op Familiewaarden. 6 Steen des aanstoots zijn vooral permissieve of autoritaire opvoedingspatronen en rechten van vrouwen. Allochtone jongeren ervaren niet minder conflict met Europese waarden dan autochtone jongeren met de islam. Figuur 1.5 laat zien dat het aan beide zijden opnieuw de laag opgeleiden zijn die het meeste conflict ervaren. Opvallend is het hiernaast ook dat Marokkaanse vrouwen het minst conflict ervaren met familiewaarden in Europa. 5 Hagendoorn, L & Nekuee, S. (1999). Education and racism. Aldershot: Ashgate. 6 Sniderman, P., Hagendoorn, L. & Prior, M. (2000). Notes toward a theory of liberal intolerance. Utrecht University: Ercomer. (rough draft) 18

19 Figuur 1.6: Politieke dreiging in functie van opleiding Gemiddelde Marokkanen Turken Nederlanders laag hoog De ervaring van Politieke Dreiging is eveneens wederzijds. Allochtone jongeren ervaren niet minder dreiging vanuit Europa dan autochtonen vanuit de islam. Zo worden autochtone associaties tussen islam en geweld gespiegeld door allochtone reminiscenties aan westers kolonialisme en imperialisme. Figuur 1.6 laat zien dat het onder autochtone jongeren vooral de laag opgeleidenn zijn die zich het meest bedreigd voelen door de islam. 19

20 1.2 Samenvatting wederzijdse beeldvorming In dit hoofdstuk werd de wederzijdse beeldvorming van allochtone en autochtone jongeren over respectievelijk West-Europa en de islam in kaart gebracht. De wederzijdse beeldvorming islam Europa is gestructureerd rond drie dimensies: Naast een eerste dimensie Culturele Afwijzing onderscheiden jongeren afzonderlijke dimensies Familiewaarden en Politieke Dreiging. Bijna één op twee autochtone jongeren staat afwijzend tegenover de islam, tegenover goed één op vier allochtone jongeren die afwijzend staat tegenover de Europese cultuur. De afwijzing is dus het sterkst aan autochtone zijde, en situeert zich vooral bij autochtone jongeren met een laag opleidingsniveau. Wat betreft Familiewaarden ervaren om en nabij de 40% van zowel allochtone als autochtone jongeren islamitische en Europese waarden als moeilijk verenigbaar. Het gaat hier vooral om de permissieve dan wel autoritaire opvoeding van kinderen en de rechten van vrouwen. De ervaring van cultuurconflict is het sterkst bij autochtone en allochtone jongeren met een laag opleidingsniveau. Tenslotte meent ongeveer één op vier autochtone en Turkse jongeren en één op drie Marokkaanse jongeren dat de islam en Europa elkaar politiek bedreigen. Centraal staan wederzijdse associaties van de islam en het westen met een geschiedenis van oorlog en geweld. Onder autochtone jongeren zijn het opnieuw de laag opgeleiden die zich het meest bedreigd voelen door de islam. Het conflict in islamitische en Europese cultuur spitst zich vooral toe op het terrein van familiewaarden. Hier wordt aan beide zijden -bij allochtone én autochtone jongeren- de grootste consensus gevonden. In het licht van de sleutelrol van onderwijs als hefboom voor wederzijdse acceptatie, betekent dit dat er waarschijnlijk vooral op dit punt van familiewaarden, ook bij heel wat hoger opgeleide jongeren, ervaringen van cultuurconflict blijven bestaan. 20

21 Hoofdstuk 2. Persoonlijke beleving van de islam Tegen de achtergrond van dit spanningsveld rondom islamitische versus Europese cultuur en waarden, geven we in wat volgt een schetsmatig beeld van de betekenissen van de islam van binnenuit. We hebben het hier over de subjectieve beleving en betekenisgeving van de islam door allochtone jongeren die zichzelf moslims noemen. Dit betekent dat we het nadrukkelijk hebben over de Euro-islam, of meer in het bijzonder over de Nederlandse islam: de islam in de polders. De jongere generatie is immers merendeels opgegroeid in Nederland, waar de islam van de vaders haar aloude vanzelfsprekendheid heeft verloren. In het licht van geopolitieke spanningen in de herkomstlanden en op wereldschaal, wordt dus specifiek de lokale betekenis van de islam voor Rotterdamse jongeren belicht. Daarbij mogen we vooral niet uit het oog verliezen dat de islam slechts één aspect is van de belevingswereld van Turkse en Marokkaanse jongeren in Rotterdam. In de identiteiten en activiteiten van allochtone jongeren heeft de islam een minderheidsaandeel. Zo brengen allochtone jongeren bijvoorbeeld meer tijd door in sport- en ontspanningsclubs dan in moskeeverenigingen, en is het dagelijks gebed zeker niet de belangrijkste dagelijkse bezigheid van de meeste moslim jongeren. In deze analyse van de islam wordt dus uit de gehele betekeniswereld van jongeren één betekenisaspect gelicht en onder de loep genomen. In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de persoonlijke betekenis en praktijk van de godsdienst in het algemeen en van de islam in het bijzonder. Waar mogelijk dient de geloofsbeleving van autochtone jongeren als referentiepunt. De centrale vraagstelling luidt: In hoeverre is sprake van een trend naar individualisering van de godsdientsbeleving bij allochtone jongeren? Volgen jongeren de regels van de islam, of geven zij veeleer een persoonlijke invulling aan de betekenis van de islam? En hoe verschillend is de godsdienstbeleving van moslim jongeren en autochtone jongeren? 21

22 2.1 Typologie: individualisten en conformisten De meting van de persoonlijke betekenis en praktijk van de islam maakt ruwweg een onderscheid tussen drie typen van geloofsbeleving. De indeling in typen is gebaseerd op zelf-categorisatie. In dit verband is aan allochtone en autochtone jongeren gevraagd in welke van de volgende uitspraken zij zich het best herkennen: - Type 1 ik ben niet godsdienstig - Type 2 ik beleef de godsdienst op mijn persoonlijke manier en/of ik ben niet volledig practiserend. - Type 3 ik volg de regels van de godsdienst Wie type 1 kiest, ziet zichzelf als niet godsdienstig. Wie type 2 kiest, geeft aan de godsdienst een selectieve en persoonlijke invulling, en stelt zich dus individualistisch op. Wie type 3 kiest, practiseert de godsdienst conform de regels, en stelt zich veeleer conformistisch op. Het algemene onderscheid tussen individualisten en conformisten ligt in het verlengde van de welbekende breuklijn tussen rekkelijken en preciezen onder de christenen. Bij allochtonen is de conformistische of kerkelijke positie vooral geassocieerd met een geritualiseerde traditionele islam of islam van de vaders, terwijl de rekkelijke positie vooral staat voor een embryonale nieuwe islam van moslim jongeren. 7 Deze trendmatige voorstelling van zaken is uiteraard een verregaande vereenvoudiging, voor zover rekkelijke posities ook vooraf kunnen gaan aan de migratie, en voor zover de toeëigening van een gecontesteerde islam door moslim jongeren ook kan verlopen via hyper-conformisme tot en met de (her)uitvinding van tradities in het islamisme (zie hoofdstuk 4). Figuur 2.1 geeft de antwoordverdelingen voor Marokkanen, Turken en autochtone Nederlanders over de drie types van godsdienstbeleving. - Type 1. Van de autochtone jongeren zegt 55% niet godsdienstig te zijn, tegenover 1% van de Turken en 0% Marokkanen. - Type 2. 40% autochtonen is individualist, tegenover 73% van de Turken en 56% van de Marokkanen. - Type 3. Slechts 5% autochtonen is conformist, tegenover 26% van de Turken en 44% van de Marokkanen. 7 Sunier, T. (1997). Islam in beweging. Amsterdam: Het Spinhuis. 22

23 Figuur 2.1: Typologie religie 100% 5 90% % 70% Percentages 60% 50% 40% % 20% % 0% Marokkanen Turken Nederlanders niet godsdienstig individualisten conformisten Samenvatting typologie religie. Deze typologie laat een drietal voorlopige conclusies toe. Ten eerste hecht toch nog een kleine helft van de autochtone jongeren enig persoonlijk belang aan de godsdienst. Aan allochtone zijde zijn dat ongeveer alle jongeren. Er is dus een grote discrepantie tussen autochtone en allochtone jongeren in de mate van religiositeit. Anderzijds is het niet zo, zoals vaak wordt beweerd, dat religie helemaal niet meer zou spelen voor autochtone jongeren, en alleen maar een issue is voor allochtone jongeren. Ten tweede geeft een meerderheid van godsdienstige jongeren een persoonlijke invulling aan zijn geloof. Ruim één op twee Marokkanen en bijna drie op vier Turken stellen zich individualistisch op ten aanzien van de islam. Daartegenover staat een minderheid van jongeren die zeggen de regels van de godsdienst te volgen. Niet meer dan één op twintig autochtonen, één op vier Turken, en krap één op twee Marokkanen stelt zich conformistisch op. Het overwicht van de individualistische positie over de hele lijn wijst mogelijk op een trend naar individualisering, gepaard aan een zekere liberalisering van de islam onder allochtone jongeren 8. Ten derde leert een vergelijking van autochtone, Turkse en Marokkaanse jongeren in Rotterdam dat, indien sprake is van een trend naar individualisering van de godsdienstbeleving, deze trend het verst doorgedreven lijkt te zijn bij autochtone jongeren. Bij Marokkaanse jongeren is deze mogelijke trend het minst zichtbaar. Turkse jongeren nemen hier een middenpositie in tussen autochtonen en Marokkanen. 2.2 Persoonlijke betekenis en praktijk Waar situeren de individualisten en de conformisten onder allochtone jongeren zich ten aanzien van de betekenis en de praktijk van de islam? 8 Zie Thijl Sunier (1995). Islam in beweging. Turkse jongeren en islamitsiche organisaties. Amsterdam: Het Spinhuis. 23

24 Meting religiositeit. Als indicatoren van godsdienstbeleving of religiositeit zijn aan allochtone jongeren de volgende vragen voorgelegd: - Heeft de islam voor u persoonlijk een grote betekenis, weinig betekenis, of geen betekenis? (en indien geen betekenis) Denkt u dat de islam in de toekomst voor u meer betekenis zal krijgen of niet? Op deze basis is de variabele Persoonlijke Betekenis samengesteld met scores van 1 (geen betekenis) tot en met 4 (een grote betekenis). - Heeft u tijdens de laatste Ramadan alle dagen gevast, sommige dagen, of helemaal niet? De variabele Ramadan is gescoord van 1 (niet gevast) tot 3 (alle dagen). - Hoe vaak doet u het dagelijks gebed? De variabele Dagelijks Gebed is gescoord van 1 (nooit) over 2 (alleen op feestdagen), 3 (alleen op vrijdagen) en 4 (dagelijks) tot en met 5 (vijf keren of meer per dag). - Hoe vaak bezoekt u de moskee? De variabele Moskeebezoek is gescoord van 1 (nooit) over 2 (alleen op feestdagen), 3 (maandelijks), 4 (wekelijks) tot en met 5 (meermaals per week). Bij autochtone jongeren is naast de variabele Persoonlijke Betekenis ook nog de variabele Kerkgang gemeten. - Hoe vaak gaat u naar de kerk of naar diensten? De variabele Kerkgang is gescoord van 1 (nooit), via 2 (alleen op feestdagen) en 3 (één of twee keer per maand) tot en met 4 (wekelijks of meer). Factoroplossing. SCA met de indicatoren van religiositeit in de Turkse en de Marokkaanse groep levert een goede twee-factoren oplossing op (verklaarde varianties 75.9% voor Turken en 72.7% voor Marokkanen). Zoals verwacht zijn indicatoren van religiositeit verdeeld over twee onderscheiden dimensies. Een eerste dimensie Betekenis van de islam is in de eerste plaats gebaseerd op de variabele Persoonlijke Betekenis. Daarnaast laadt ook de variabele Ramadan op de betekenisdimensie. Zowel individualisten als conformisten scoren gemiddeld hoog op deze dimensie, hoewel de conformisten toch nog wat hoger scoren dan de individualisten (F(2,292)=32.80; p<.0001 voor Turken en F(1,242)=18.73; p<.0001voor Marokkanen). Een tweede dimensie Praktijk van de islam omvat de variabelen Dagelijks Gebed en Moskeebezoek. Op deze dimensie scoren vooral de conformisten. Deze dimensie discrimineert dan ook het scherpst tussen individualisten en conformisten (F(2,292=40.01; p<.0001 voor Turken en F(1,242=110.58; p<.0001 voor Marokkanen). Opvallend is dat deelname aan de Ramadan minder samenhangt met het volgen van religieuze voorschriften en meer met de persoonlijke betekenis van de islam. Het is de enige religieuze praktijk waartoe niet alleen practiserende moslims zich aangetrokken voelen. Waarschijnlijk fungeert de Ramadan in de Nederlandse context vooral als een bindend sociaal moment. Zo vinden conformisten en individualisten elkaar in de gedeelde persoonlijke én sociale betekenis van de islam. Betrouwbaarheid. De schalen voor Betekenis en Praktijk van de islam bestaan allebei uit twee indicatoren en vertonen een goede interne consistentie in beide allochtone groepen (Betekenis:.62 voor Turken en.59 voor Marokkanen; Praktijk:.67 voor Turken en.66 voor Marokkanen) 24

25 Antwoordverdeling. Figuren 2.2 en 2.3 laten de antwoordverdelingen zien van Turkse en Marokkaanse jongeren op de Betekenis en Praktijk dimensies. Op de eerste dimensie Betekenis hecht de overgrote meerderheid van Turkse en Marokkaanse jongeren (resp. 87% en 94%) een grote betekenis aan de islam. Figuur 2.2: Persoonlijke betekenis Islam Turken Marokkanen % 20% 40% 60% 80% 100% geen gering redelijk groot Op de tweede dimensie Praktijk zijn allochtone jongeren echter veel meer verdeeld. Aan de ene kant zegt 9% van de Turken en 24% van de Marokkanen nagenoeg volledig de regels te volgen; 27% van de Turken en 17% van de Marokkanen doet dat naar eigen zeggen grotendeels. Aan de andere kant zegt 50% van de Turken (28% niet, 22% gering) en 40% van de Marokkanen (22% niet, 18% gering) slechts in geringe mate of in het geheel niet te practiseren. De rest zit daartussenin en zegt in redelijke mate te practiseren (14% Turken en 19% Marokkanen). Samenvattend hecht een grote meerderheid van allochtone jongeren een grote tot zeer grote persoonlijke betekenis aan de islam. In de vergelijkingsgroep van autochtone jongeren in Rotterdam hecht nog 15.6% een grote tot zeer grote betekenis aan het geloof. Maar op het punt van de praktijk bestaat grote verdeeldheid met een duidelijk overwicht van jongeren die niet of in beperkte mate practiseren. Ongeveer één op twee allochtone jongeren zegt niet of erg beperkt te practiseren. Daartegenover staan één op tien Turkse jongeren en één op vier Marokkaanse jongeren die zeggen volledig practiserend te zijn. Dit houdt in dat zij zeggen dagelijks te bidden en regelmatig de moskee te bezoeken. In de vergelijkingsgroep van autochtone jongeren in Rotterdam zegt slechts 3.8% wekelijks naar de kerk te gaan. 25

26 Figuur 2.3 Mate van praktizering Islam Turken Marokkanen % 20% 40% 60% 80% 100% geen gering redelijk groot zeer groot Multivariate analyse. Zijn er significante etnische verschillen in Betekenis en Praktijk van de islam? Er zijn significante effecten van etnische herkomst op Betekenis (F(1,847) = 19.58; p<.0001) en Praktijk (F(1,847) = 11.55; p<.001). Marokkaanse jongeren zijn significant meer godsdienstig en ook meer practiserend dan Turkse jongeren. Figuur 2.4 toont het gemiddelde belang van Betekenis voor laag en hoger opgeleide Turken en Marokkanen. 4 Figuur 2.4: Persoonlijke betekenis Islam in functie van opleiding gemiddelde Marokkanen Turken opleiding laag opleiding hoog Uit multivariate analyses komt dus een aanzienlijk verschil naar voor tussen Turkse en Marokkaanse jongeren. Gemiddeld genomen zijn Marokkaanse jongeren over de 26

27 hele lijn meer godsdienstig dan Turkse jongeren. Dit verschil geldt zowel voor de persoonlijke Betekenis als voor de Praktijk van de islam. Deze bevinding gaat in tegen het stereotype beeld van de rabiaat islamitische Turken, dat vooral bepaald wordt door een harde kern van politiek overtuigde en openlijke islamisten onder Turkse allochtonen. Het globale beeld is echter veel meer gedifferentieerd. Waarschijnlijk juist omwille van de uitgesproken politisering van de islam in Turkije, zijn Turkse jongeren meer dan Marokkanen verdeeld tussen seculiere en religieuze standpunten. In het Marokkaanse politieke landschap is er van een breuklijn rond de islam nagenoeg geen sprake, en begint de discussie bij de invulling van de islam, zoals de erkenning van de Marokkaanse koning als religieuze autoriteit. Is er sprake van sociale diversiteit in de godsdienstbeleving? Er is een significant interactie-effect van etnische herkomst en opleiding op Betekenis (F(1,847) = 7.29; p<.01). Marokkaanse jongeren met een hoger opleidingsniveau hechten wat meer persoonlijke betekenis aan de islam dan lager opgeleiden; Turkse jongeren met een hogere opleiding daarentegen juist minder dan lager opgeleide Turken (zie figuur 2.4). Tenslotte zijn er op de praktijkdimensie significante effecten van sekse (F(1,847) = 40.74; p<.0001) en leeftijd (F(1, 847) = 7.29; p<.01). Allochtone vrouwen practiseren minder dan mannen, en jongeren onder 25 jaar ook wat minder dan ouderen. Figuur 2.5 toont de gemiddelde mate van Praktijk voor Turkse en Marokkaanse jonge mannen en vrouwen. Figuur 2.5: Religie in praktijk in functie van sekse Gemiddelde Marokkanen Turken mannen vrouwen Samenvatting persoonlijke betekenis en praktijk. Uit multivariate analyses komt een aanzienlijk etnisch verschil naar voor tussen Turkse en Marokkaanse jongeren. Gemiddeld genomen zijn Marokkaanse jongeren over de hele lijn meer godsdienstig dan Turkse jongeren. Dit verschil geldt zowel voor de Persoonlijke betekenis als voor de Praktijk van de islam. Naast etnische verschillen laten multivariate analyses ook sociale verschillen in de godsdienstbeleving van allochtone jongeren zien. Het meest in het oog springende verschil is het sekseverschil in religieuze praktijk. Allochtone mannen doen meer aan het dagelijks gebed en bezoeken veel vaker de moskee dan 27

28 vrouwen. Op het punt van de persoonlijke betekenis van de islam zijn er echter geen significante sekseverschillen. Allochtone vrouwen hechten dus niet minder persoonlijk belang aan de islam, maar stellen zich wel meer individualistisch (of minder conformistisch) op dan mannen. 2.3 Samenvatting persoonlijke beleving van de islam In dit hoofdstuk stond de persoonlijke beleving van de islam centraal. Onderscheid werd gemaakt tussen verschillende types godsdienstigen. Tevens werd ingegaan op de persoonlijke betekenis van de islam voor jongeren en de mate van praktizering. De persoonlijke beleving van de godsdienst door jongeren is gedifferentieerd naar drie typen: een eerste type van jongeren is niet godsdienstig; een tweede type van zogenaamde individualisten geeft aan de godsdienst een persoonlijke invulling; en een derde type van zogenaamde conformisten gedraagt zich naar de regels van de godsdienst. Een kleine helft van de autochtone jongeren en bijna alle allochtone jongeren noemt zichzelf godsdienstig. Daarbinnen kiest echter een meerderheid voor een persoonlijke invulling van de godsdienst. Concreet nemen ruim één op twee Marokkaanse jongeren en bijna drie op vier Turkse jongeren een individualistische houding aan ten aanzien van de islam. Daartegenover staat dan krap één op twee Marokkanen en een kwart van de Turken met een conformistische houding. Zowel individualisten als conformisten hechten een grote persoonlijke betekenis aan de islam, en nemen ook in groten getale deel aan de Ramadan. Conformisten onderscheiden zich echter vooral van individualisten door hun regelmatig moskeebezoek en dagelijks gebed. Het overwicht van individualisten lijkt te wijzen op een algemene trend naar individualisering en liberalisering in de godsdienstbeleving van Rotterdamse jongeren. Deze trend lijkt het meest uitgesproken bij autochtone jongeren, gevolgd door Turken, en vervolgens Marokkanen. Opvallend is ook het etnisch verschil tussen Turkse en Marokkaanse jongeren. Zo blijken Marokkaanse jongeren gemiddeld meer persoonlijke betekenis te hechten aan de islam en ook meer te practiseren dan Turkse jongeren. Dit ligt vooral aan de grotere verdeeldheid van Turken tussen seculiere en religieuze opvattingen. Tenslotte is er een aanzienlijk sekseverschil in praktijk van de islam: allochtone vrouwen practiseren minder dan mannen. Vrouwen nemen met andere woorden een meer individualistische houding aan ten aanzien van de islam; mannen een meer conformistische houding. 28