Overzicht libellenrapporten Hoe snel stijgt het aantal beschreven libellensoorten? Libellen in 2003 enthousiast uitgeslopen

Transcriptie

1 1 JUNI 2003 (jrg 7) 2 Overzicht libellenrapporten 2002 Hoe snel stijgt het aantal beschreven libellensoorten? Libellen in 2003 enthousiast uitgeslopen

2 2 De NVL-Nieuwsbrief is het mededelingenblad van de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie. ISSN: Verschijnt vier maal per jaar. Oplage 370 exemplaren Foto voorkant Sympetrum pedemontanum (foto: Alex Huizinga) Kopijsluitingsdatum volgend nummer: 1 september 2003 Van de redactie Dit jaar zijn we gestart met een nieuw bestuur. De eerste bestuurswisseling na de oprichting in In deze nieuwsbrief kunt u o.a. lezen wat de plannen van het bestuur zijn. Gerard Abbingh gaat de redactie van de Nieuwsbrief vanaf heden ondersteunen. Henk Bunjes Gerard Abbingh René Manger Bij de voorkant Bandheidelibel Sympetrum pedemontanum in Overijssel. Redactie: Henk Bunjes, Gerard Abbingh & René Manger Redactie-adres René Manger Stoepveldsingel SM Assen rmanger@planet.nl Inhoudsopgave Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie (NVL) Voorzitter: Evert Ruiter Secretaris: René Manger Penningmeester: Frans Koning Redactievertegenwoordiger Dick Groenendijk Activiteiten-coördinatoren: Job Teeuwen & Iris Niemeijer Bestands-coördinator: André Hospers Postadres NVL René Manger Stoepveldsingel SM Assen nvl@vlinderstichting.nl Lidmaatschap NVL Leden en bibliotheken 13,00 Jongeren (t/m 25 jaar) 7,00 Buiten Nederland 15,00 Lid voor het leven (min.) 300,00 Genoemde bedragen graag overmaken op giro t.n.v. Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie te Hilversum. Leden ontvangen zowel de NVL-Nieuwsbrief als de Brachytron. Internet: Libellennieuwscirkel: nvl@vlinderstichting.nl Van de voorzitter 3 Acceptgiro en adreswijzigingen 3 NVL folder 3 NVL excursie op de Veluwe 3 Libellenwerkgroep Drenthe i.o. 3 EXUVI-UHHH? 4 Mystery Libellen op de NVL-dag 4 Hoe snel stijgt het aantal beschreven libellensoorten dit millennium? 5 Onderstboven op het derde internationale libellensymposium van de WDA 7 Overzicht recente rapporten over libellen in Nederland (periode maart 2002-april 2003) 8 Waarnemingen-records aan diggelen 11 Reactie op een reactie 12 Verspreidingsatlas Nederlandse wantsen, deel 1 13 Website voor Groene glazenmaker 13 Atlasproject Nederlandse Mollusken 13 Donkere waterjuffer weer gesignaleerd in De Weerribben 14 Eerste Noordse winterjuffers alweer gezien 14 Waarnemingenverslag Dagvlinders, Libellen en Sprinkhanen Mogelijke Sierlijke witsnuitlibel op de Kampina, NB 14 Geen libel, toch mooi 14

3 3 Van de voorzitter In een voorjaar waarin zo n beetje alle fenologierecords worden gebroken (46 noordse witsnuiten op 6 april!!), bedenk ik als kersverse voorzitter van de NVL plannen voor de toekomst. Het breken van records is daarbij niet mijn uitgangspunt. Eerst maar eens een meerjarenplan waarin we ons als bestuur een aantal doelen stellen. Eén doel is inmiddels bereikt: de NVL folder is klaar! De persoon die daar veel werk voor verzet heeft is René Manger. Het resultaat mag gezien worden. Complimenten! Een doel in het verlengde daarvan is een ledenwerfactie. De folder zal breed worden verspreid en hopelijk leidt dat tot veel nieuwe leden. Meer leden betekent een breder draagvlak. In financiële zin kan dat bijvoorbeeld tot uiting komen in een verbetering van ons blad Brachytron. De kwaliteit daarvan is al hoog, maar het kleurennummer (dat ieder nieuw lid ontvangt!) smaakt naar meer. In praktische zin betekent meer leden meer mogelijkheden voor onderzoek. Michiel van der Weide gaf (in de laatste Brachytron) al een voorzet die wij alleen nog maar hoeven in te koppen. De Atlas is een formidabele prestatie en een mijlpaal voor wat betreft het in kaart brengen van de Nederlandse verspreiding. De leemtes in ecologische kennis zijn soms echter nog groot. De komende jaren zullen op landelijk niveau in het teken staan van onderzoeksprojecten die de leemtes op gaan vullen. Alle ideeën die er daaromtrent bij de leden leven zijn van harte welkom. Laat het ons weten! Op provinciaal niveau kan er verder gewerkt worden aan een verfijning van het verspreidingsbeeld. Inmiddels kent de NVL enkele provinciale of regionale werkgroepen. Concrete plannen voor inventarisatieprojecten die uitmonden in de uitgave van een provinciale verspreidingsatlas bestaan onder meer in Friesland en Overijssel. Een mooi streven zou zijn om per provincie een werkgroep te realiseren. Intensivering van de samenwerking tussen Vlinderstichting, EIS Nederland en de KNNV zou tot uiting kunnen komen in een laagdrempelig landelijk inventarisatieproject. Tijdens de NVL studiedag in Zwolle is daar al even over gebrainstormd. Als NVL beperken we onze activiteiten tot de landsgrenzen. Libellen kennen geen grenzen. Meer samenwerking en uitwisseling van kennis in Europees verband is mijns inziens een uitdaging waarin nog veel moois besloten ligt. Al met al zijn er ideeën en mogelijkheden te over. Voor de realisatie ervan is de betrokkenheid van de leden onontbeerlijk. De NVL Nieuwsbrief is het orgaan bij uitstek waarmee wij jullie op de hoogte houden van de ontwikkelingen. Vice versa hopen wij op veel respons, inzet en medewerking vanuit de vereniging. Namens het bestuur Evert Ruiter Acceptgiro en adreswijzigingen In deze Nieuwsbrief treft u een acceptgiro aan voor de contributie Wij willen alle leden verzoeken de contributie zo snel mogelijk te voldoen. Naar aanleiding van het besluit op de laatste N.V.L. jaarvergadering zijn de bedragen gering verhoogd (voor het eerste sinds de oprichting van de N.V.L.). Leden en bibliotheken betalen 13 Euro, Jongeren tot en met 25 jaar 7 Euro en Buitenlandse leden betalen 15 Euro. Verder het verzoek om eventuele veranderingen in de persoonlijk gegevens (adres, telefoon, ) op tijd aan ons door te geven. Frans Koning, Penningmeester Willem-Jan Hoeffnagel, Ledenadministratie NVL folder Tijdens het openmaken van de Nieuwsbrief heeft u de folder van de NVL aangetroffen. Met enige trots laten we u de folder zien. Omdat wij er vanuit gaan dat u als lid op de hoogte bent van de bezigheden van de NVL willen wij u vragen de folder als promotie naar anderen te gebruiken. Hiervoor alvast dank. NVL excursie op de Veluwe Op 14 juni verzamelen om uur ingang Rijsenburg. Voor het bezoeken van het park is men entree verschuldigd. Dit dient men zelf bij de ingang te voldoen. Opgave en informatie bij Job Teeuwen Libellenwerkgroep Drenthe i.o. Het werd al langere tijd als een gemis ervaren dat er in een libellenrijke provincie als Drenthe geen libellenwerkgroep actief is. Om in dit gemis te voorzien hebben ondergetekenden het initiatief genomen om te komen tot de oprichting van een Libellenwerkgroep Drenthe. Daarom houden wij op 4 september 2003 een oprichtingsbijeenkomst in het bezoekerscentrum van Natuurmonumenten bij het Dwingelderveld, aanvang uur. Robert Ketelaar zal de avond inleiden met een lezing over libellenwerk in Drenthe. Daarna willen we, met inbreng van de aanwezigen, komen tot de oprichting van een libellenwerkgroep Drenthe. Iedereen die in libellen geïnteresseerd is en zich (mede) wil gaan bezighouden met libellenonderzoek in Drenthe (denk aan inventarisaties, monitoring, ecologisch onderzoek, wellicht zelfs een Atlas) wordt van harte uitgenodigd deze avond aanwezig te zijn. Meer informatie is te krijgen bij René Manger Gerard Abbingh, Willem Klok, René Manger

4 4 EXUVI-UHHH? Het gebruik van de Nederlandse namen voor libellen wordt steeds gebruikelijker (al is het in mijn hoofd af en toe nog een rommeltje), maar het Latijnse woord voor 'huidje' zie je nog vaak gebruikt worden. Net las ik ergens '1 exuviae' en ik vond dat nogal gek klinken, als een meervoud. Even opzoeken, in 'Libellen van Nederland' van Dirk Geijskes en Jan van Tol staat inderdaad dat er alleen een meervoud bestaat: exuviae. De veldgids van Frank Bos en Marcel Wasscher geeft echter exuvium als enkelvoud en exuviae als meervoud, terwijl de nieuwe Atlas voor enkel- en meervoud exuviae aanhoudt. Dan het Latijnse woordenboek maar - en dan blijkt ineens dat we ons soms aan potjeslatijn schuldig maken. Want het is ofwel exuviae hetgeen alleen maar meervoud is, ofwel exuvium als enkelvoud met exuvia als meervoud. Vernederlandsen zou leiden tot: exuvium, exuviums. De kans is natuurlijk klein dat we in een moeras door een passerende Romein op de vingers getikt worden voor onze verhaspeling van het schone Latijn. Toch, als zich ergens landurig een populatie Coenagrion armatum verborgen kan houden, waarom dan niet ook een groepje Romani armati, gewapende Romeinen? Ik zou het zekere maar voor het onzekere nemen en gewoon gaan spreken en schrijven over huidjes. Weia Reinboud Mystery Libellen op de NVL-dag Tijdens de laatste NVL-dag op 15 maart in Zwolle was er een gloednieuw onderdeel. Niet zomaar een praatje of reisverslag, maar een heus spelletje. Afgekeken van de vele Mystery Bird Competities, werden er Mystery Libellen Pictures vertoond. Alle aanwezigen werden op hun kennis van de Nederlandse libellen getest. Er werden 21 dia s vertoond en iedereen moest op een formulier invullen welke soort er op de dia stond. Elke dia werd maar ongeveer 20 tot 30 seconden getoond en overleg en gebruik van boekjes was niet toegestaan. Kortom, een bloedserieuze aangelegenheid en de hoogste tijd dus om even terug te blikken en te evalueren. Prijzen De Mystery Libellen Pictures werden voor de pauze zonder verder commentaar getoond en iedere deelnemer moest aan het eind het ingevulde formulier weer inleveren. In de pauze werden de formulieren nagekeken en werd gekeken wie de meeste antwoorden goed had. Inleveren kon overigens gewoon anoniem, want de formulieren waren individueel genummerd en dit nummer kon je als bewijs van jouw persoonlijke formulier afscheuren en bewaren tot de bekendmaking na de pauze. Na de pauze werden alle dia s opnieuw getoond en werd de determinatie van elke soort besproken. Voor de winnaars was er een ruime prijzenpot. Zo was er een hele mooie foto van een Bandheidelibel (Sympetrum pedemontanum) (zie voorkant van de Nieuwsbrief red.) gemaakt door Alex Huizinga en een poster van een Vuurjuffer (Pyrrhosoma nymphula) beschikbaar gesteld door Frank Bos. Verder was er de nieuwste versie van de libellenfilm van Weia Reinboud en Tieneke de Groot. Natuurlijk ontbraken de derde druk van de Veldids Libellen en het boek Praktisch Natuurbeheer: vlinders en libellen niet als prijs. Beide boeken waren overigens gesigneerd door de auteurs en door deze goed gevulde prijzenpot was er een duidelijke stimulans om mee te doen! Resultaten Het bleek al met al een lastige opgave om onvoorbereid en buiten het seizoen even binnen een minuut of tien 21 libellen te determineren. Uiteindelijk is van 43 deelnemers een ingevuld formulier ontvangen. Het aantal goede antwoorden schommelde tussen één goed (5%) en 16 goed (76%). Het gemiddeld aantal goede antwoorden bedroeg acht. In tabel 1 op de volgende pagina is een overzicht van de 21 dia s te zien en van de meest gegeven foutieve antwoorden. De gemakkelijkst te determineren dia s waren die van een Vuurjuffer (42 keer goed) en van het eiafzetspoor van een Houtpantserjuffer (Lestes viridis) (33 keer goed). Het moeilijkst waren de dia s van een vers uitgeslopen Plasrombout (Gomphus pulchellus) naast zijn huidje (5 keer goed), een vrouwtje Kanaaljuffer (Cercion lindenii) in close up (5 keer goed) en een Glassnijder (Brachytron pratense) die gedeeltelijk achter een rietstengel was verborgen (5 keer goed). Winnaars Uiteindelijk waren er twee mensen met 14 goed, één met 15 en twee met 16 goed, die samen de vijf prijzen moesten verdelen. Na loting was de vijfde plaats voor Frank Bos en de vierde voor René Manger. De derde plaats was voor Kees Goudsmits. Na loting bleek Tieneke de Groot op de tweede en Marcel Wasscher op de eerste plek te zijn beland. Dankjewel Het spelletje met de Mystery Libellen Pictures bleek een erg leuk en leerzaam intermezzo te zijn op de NVL-dag. Wie weet wordt het in de toekomst vaker gehouden. Een ideetje van één van de winnaars is om alle winnaars van dit jaar de eerstvolgende keer niet mee te laten doen. Dat moet een stimulans zijn voor degenen die deze keer (net) buiten de prijzen vielen. Goed studeren op de libellen (buiten en binnen) verhoogt natuurlijk de kansen. En natuurlijk niet vergeten om je waarnemingen door te geven. Ik heb het erg leuk gevonden om dit spelletje te doen en wil Robert Ketelaar, Kars Veling en vooral Harm Niesen hartelijk danken voor het beschikbaar stellen van de dia s. Dick Groenendijk

5 5 Tabel 1: Oplossing en meest gegeven foutieve antwoorden van de Mystery Libellen Pictures van de NVL-dag op 15 maart Dianr Oplossing % goed Meest gegeven alternatieve antwoorden 1 Beekoeverlibel 36% Zuidelijke oeverlibel; Gewone oeverlibel 2 Bloedrode heidelibel 25% Bruinrode, Steenrode en Zwarte heidelibel 3 Weidebeekjuffer 39% Houtpantserjuffer; Bosbeekjuffer 4 Gewone bronlibel 14% Smaragdlibel; Metaalglanslibel 5 Plasrombout 11% Rivierrombout 6 Bruinrode heidelibel 27% Kempense en Steenrode heidelibel 7 Tengere grasjuffer 25% Watersnuffel; Donkere waterjuffer en allerhande andere waterjuffers 8 Bruine winterjuffer 50% Noordse winterjuffer 9 Kanaaljuffer 11% Donkere waterjuffer en allerhande andere waterjuffers 10 Vuurjuffer 95% Koraaljuffer 11 Venwitsnuitlibel 48% Noordse witsnuitlibel 12 Tangpantserjuffer 48% Gewone pantserjuffer 13 Bruinrode heidelibel 43% Zuidelijke heidelibel 14 Houtpantserjuffer 75% winterjuffer of geen idee 15 Gevlekte witsnuitlibel 32% Noordse witsnuitlibel 16 Watersnuffel 27% Kanaaljuffer; Variabele waterjuffer 17 Watersnuffel 34% Speerwaterjuffer; Azuurwaterjuffer en beide soorten winterjuffers 18 Blauwe glazenmaker 55% Paardenbijter; Venglazenmaker 19 Glassnijder 11% Veel gokwerk, maar vooral de Vroege glazenmaker 20 Speerwaterjuffer 25% Maanwaterjuffer 21 Bruine korenbout 57% Gewone oeverlibel; Platbuik Hoe snel stijgt het aantal beschreven libellensoorten dit millennium? Met een start van dit nieuwe millennium is het aardig om eens te bekijken hoeveel nieuwe libellensoorten er sinds 2000 nieuw gepubliceerd zijn. De beste overzichtslocatie daarvoor is op internet de site van Martin Lindeboom, Martin Schorr en Dennis Paulson ( ). Deze lijst was voor het laatst bijgewerkt op 12 december 2002: het jaar 2002 is dus niet geheel compleet. Om te bekijken hoeveel nieuwe soorten beschreven zijn heb ik deze lijsten voor de Zygoptera (juffers) en Anisoptera (ware libellen) naar Excel gekopieerd en er wat bewerkingen mee uitgevoerd. Dit zijn enkele van mijn bevindingen die me aardig leken hier te beschrijven. In totaal zijn er in de periode 1 januari 2000 tot 12 december 2002 maarliefst 99 nieuwe soorten voor de wetenschap beschreven. Hierbij zijn de nieuwe ondersoorten niet meegerekend; In de lijst staan ook drie 3 Anisoptera die nu al gesynonimiseerd zijn (wat betekend dat ze toch al eerder beschreven waren). Deze 3 soorten zijn niet meegerekend in de 99 soorten; Het aantal van 99 betekent dat er na 1 januari 2000 op de wereld bijna 3 nieuwe soorten per maand beschreven zijn; Er zijn duidelijk meer nieuwe Juffers (Zygoptera, 62 soorten) dan Ware libellen (Anisoptera, 37 soorten) beschreven; De mooiste naam wellicht: Burmargiolestes xinglongensis Wilson and Reels, 2001 (een Aziatische juffer), met Mesumbethemis takamandensis Vick, 2000 (een Afrikaanse ware Figuur 1: Aantal nieuw beschreven libellensoorten in de periode verdeelt per werelddeel.

6 6 libel) als goede tweede; Er zijn opvallend veel soorten door twee auteurs beschreven (35 %). De meest fraaie combinatie leveren met name de dubbelde achternamen van de Spanjaarden op (neem nou Ophiogomphus purepecha González- Soriano & del Pilar Villeda-Callejas, 2000, dat is toch een hele mond vol); In vier gevallen (4 %) waren er zelfs drie auteurs die de nieuwe soort beschreven; Jan van Tol is de enige Nederlander die tien soorten beschreef, maar vanuit Leiden deed ook Dirk Gassmann mee met zes nieuwe soorten; Van deze twee entomologen van het Nationaal Natuurhistorisch Museum waren het allemaal Aziatische soorten, van dat werelddeel werden relatief ook de meeste nieuwe soorten beschreven (58 %) gevolgd door Zuid-Amerika (met 30 %) (zie figuur 1); Zoals al eerder in de NVL-Nieuwsbrief gememoreerd, werd er sensationeel genoeg één nieuwe uit Europa beschreven (Somatochlora borisi Marinov, 2001); Ook uit noordelijke deel van Noord-Amerika werd één nieuwe soort beschreven (Neurocordulia michaeli Brunelle, 2000 uit Nova Scotia, een eiland in het uiterste oosten van Canada); Deze laatste soort was overigens de eerste nieuw beschreven libellensoort van het nieuwe millennium. Historisch kunnen daarbij nog de volgende aantekeningen worden gemaakt: Twee auteurs is eigenlijk een trend die bij libellen pas door Williamson & Williamson in 1930 (Aeshna manni Williamson and Williamson, 1930) werd ingezet. Voor die tijd werden soorten slechts door één auteur gepubliceerd. Heel soms werd voor 1900 een soort wel beschreven in een door twee auteurs geschreven werk (zoals bijvoorbeeld Selys in Selys en Hagen, 1850); In de laatste decade van de vorige eeuw (tussen 1990 en 2000) werden 261 soorten beschreven: gemiddeld 2 per maand: de snelheid van beschrijven lijkt dus vlak na het jaar 2000 dus verhoogt. Te synonimiseren soorten zou deze verhouding echter nog kunnen beïnvloeden; Marcel Wasscher Minstraat 15 bis 3582 CA Utrecht marcel.hilair@12move.nl Foto: Marcel Wasscher Figuur 2: Een vrouwtje van Cercion yunnanensis beschreven in 2000 door Zhu & Han uit Zuid-China, gefotografeerd in 1995 bij Zongdian in de provincie Yunnan, de type locatie. Gezien de lange bovenste achterlijfsaanhangselen van het mannetje werd de soort als Cercion beschreven. Door de globale gelijkenis echter met bijvoorbeeld de Siberische waterjuffer Coenagrion hylas en de habitat (hooggebergte van 3500 m) ligt het echter eerder voor de hand dat het een Coenagrion soort zal blijken te zijn.

7 7 Onderstboven op het derde internationale libellensymposium van de WDA Van 7 tot 13 januari 2003 vond in Australië het derde internationale libellensymposium van de Worldwide Dragonfly Association (WDA) plaats. Met bijna 60 mensen van zo n 14 landen was het symposium in vergelijking met andere eerdere symposia niet heel druk. Nederland was, zoals afgelopen jaren gebruikelijk, met negen personen goed vertegenwoordigd. Het programma bood een zeer divers aanbod aan lezingen, leuke excursie en genoeg tijd om onder het genot van Australisch bier van gedachten te wisselen. Andreas Martens en Viola Clausnitzer in conversatie De meer dan vijftig lezingen waren zeer wisselend van inhoud en van kwaliteit maar waren bijna zonder uitzondering allemaal leuk om naar te luisteren. Als voorbeeld van de grote diversiteit aan onderwerpen zal ik twee voorbeelden uitlichten. De eerste is een lezing gehouden door Dennis Paulson over zijn veldwerk uitgevoerd in juli 2002 in de omgeving van Explorer s Inn, Tambopta National Reserve in Peru. Tijdens enkele weken veldwerk verzamelde hij meer dan 114 soorten libellen. Daarmee kwam het totaal aantal voor het gebied op het ongelofelijke aantal van 180 soorten. Uit het door hem gemaakt grafiekje waarop de inventarisatie-inspanning was uitgezet tegen het aantal soorten bleek dat waarschijnlijk nog steeds niet alle soorten uit het gebied bekend waren. Het gebied ligt dan ook wat libellen betreft in de soortenrijkste regio ter wereld. De enorme diversiteit aan libellen en het gebrek aan goede literatuur maakt dan ook dat relatief weinig mensen het aandurven om met de libellen van noordelijk Zuid-Amerika aan de gang te gaan. Een volslagen andere lezing werd gegeven door Gert Stange. Hij hield zich bezig met het bouwen van horizondetectors voor modelvliegtuigjes. Het motto beter goed gestolen dan slecht bedacht had ertoe geleid dat hij zijn ontwerp heeft afgeleid van de ocelli van libellen. De ocelli hebben namelijk als belangrijke functie om de horizon in de gaten te houden waardoor een libel in staat is om netjes horizontaal te vliegen. De ocelli registeren hiervoor alleen donker (de grond) en licht (de lucht). Door dit simpele systeem over te nemen was hij in staat geweest simpele apparaatjes te bouwen die ervoor zorgen dat een modelvliegtuigje zelf de horizon kan herkennen. Frank Suhling Jan van Tol in actie De grote hoeveelheid lezingen werden gelukkig afgewisseld met andere activiteiten zoals barbecue (op een zeldzaam koude avond), excursies en plenaire discussies. Bij de laatste activiteit wordt er een discussie onderwerp ingeleid en bediscussieerd waarbij een voorzitter de discussie in banen leidt. De excursies waren erg leuk maar wat aantallen libellen toch anders dan we ons hadden voorgesteld. De Australische fauna is rijk aan soorten en er komen vooral veel opmerkelijke geslachten en families voor. Een bekend voorbeeld hiervan zijn de families Hemiphlebidae en Petaluridae (zie blz van NVL Atlas, 2002). Maar wie naar Australië gaat met het idee om even al deze soorten te zien komt bedrogen uit. Regelmatig kwam het voor dat we bij een mooi uitziende beek kwamen en daar moesten constateren dat er maar enkele libellen aanwezig waren. Toen we dit een beetje teleurgesteld aan de Australiërs vertelden, bleek dat dit voor Australië de normale situatie is. Veel soorten zijn relatief weinig bij het water aanwezig of zijn vooral in de schemering actief. Dit is ook de reden waarom Australiërs relatief veel aandacht aan larven besteden. Deze zijn vaak makkelijker te vinden dan de adulten! Ondanks dat de aantallen niet zo hoog waren als we

8 8 gehoopt hadden werd het harde zoeken wel beloond. Veel van de soorten die we wel gezien hebben waren mooi en vooral ook lekker anders dan we gewend zijn. Iedereen die een keer naar Australië op vakantie gaat moet dan ook zeker even bij het water gaan kijken. In 2004 en 2005 zijn er internationale symposia in respectievelijk Duitsland en Spanje. Beide vinden plaats in mooie gebieden die zeer geschikt zijn voor een aansluitende vakantie. Symposia zijn altijd zeer gezellig en buitengewoon stimulerend. En hoewel het woord symposium misschien zwaar klinkt, is de sfeer altijd heel ontspannen en familieachtig. Ik kan dan ook iedereen aanraden om een keer te komen. Tekst en foto s: Vincent Kalkman Overzicht recente rapporten over libellen in Nederland (periode maart 2002-april 2003) Een vrijwel ononderbroken stroom rapporten over libellen in Nederland komt bij ons binnen. Sinds het vorige, ruim uitgevallen overzicht is de bibliotheek gevuld met veel nieuwe publicaties, maar ook hebben we van een aantal mensen wat oudere rapporten mogen krijgen die nog niet waren opgenomen. Hartelijk dank voor het opsturen daarvan! In dit overzicht geven we een lijst van de rapporten die het afgelopen jaar bij ons zijn binnengekomen. Boeken zijn niet opgenomen, en ook rapporten die betrekking hebben op waarnemingen of onderzoek in het buitenland staan niet in deze lijst. Het is een waaiert van diversiteit, variërend van doortimmerde inventarisatieverslagen met prachtige verspreidingskaarten tot beleidsondersteunende documenten waar min of meer zijdelings aandacht wordt geschonken aan libellen. De rapporten zijn vrij toegankelijk voor leden van de NVL, waarnemers van EIS-Nederland en donateurs van De Vlinderstichting. Je kunt ze (na afspraak) inzien op het kantoor van De Vlinderstichting. De contactpersoon hiervoor is Bernard Kranenbarg ( ; Uiteraard kan je dan ook de collectie libellenboeken inkijken. Ook in het komende jaar ontvangen we natuurlijk weer graag jouw libellenpublicaties. We nemen ze dan op in het overzicht van volgend jaar waardoor de rapporten meteen toegankelijk worden voor iedereen die daarnaar geïnteresseerd is. Robert Ketelaar Bernard Kranenbarg De Vlinderstichting Postbus AM Wageningen Abbingh, G Libellen van het Fochteloerveen in 2001 : een onderzoek naar het voorkomen van de Noordse glazenmaker Aeshna subarctica in het Fochteloërveen en een verslag van de monitoringresultaten in het Kleine Veen, een deelgebied van het Fochteloëerveen in eigen uitgave auteur, Assen. Abbingh, G Libellen van het Fochteloerveen in 2000 : een onderzoek naar het voorkomen van de Noordse glazenmaker Aeshna subarctica in het Fochteloërveen en een verslag van de monitoringresultaten in het Kleine Veen, een deelgebied van het Fochteloëerveen in eigen uitgave auteur, Assen. Abbingh, G Libellen van het Fochteloerveen : een onderzoek naar het voorkomen van de Noordse glazenmaker Aeshna subarctica in het Fochteloërveen en een verslag van de monitoringresultaten in het Kleine Veen, een deelgebied van het Fochteloëerveen in eigen uitgave auteur, Assen. Abbingh, G Libellen in de Boswachterij Borger : een inventarisatieonderzoek eigen uitgave auteur, Assen. Abbingh, G.J.R 1993 Libellen van het Witterveld : een inventarisatie eigen uitgave auteur, Assen. Abel, G., C. Witkamp, J. Barth & C. de Leeuw 2002 Jaaroverzicht 2001 'Waarden vol vogels'. / Jaargang 3 [van de] service met vogelnieuws uit westelijk Utrecht, oostelijk Zuid-Holland en de omgeving van Culemborg.. [s.n.], [s.l.]. Baaijens, A.M. & R. Joosse 2002 Jaaroverzicht 1999 & 2000 : Vlinder- en Libellenwerkgroep Zeeland. - Vlinder- en Libellenwerkgroep Zeeland, Oost-Souburg. Beenen, R., E. van den Dool & W. Timmers 2002 Werkdocument Soortenbeleid : Onderdeel Flora. - Provincie Utrecht, Utrecht. Beukema, J Verslag libellenwaarnemingen in 2002 in de Grafelijkheidsduinen bij Den Helder. - Eigen uitgave auteur, Den Helder. Blitterswijk, H. van, C.J.M. van Vliet, A.H.P. Stumpel & H.M.P. Cappelle 2002 Natuur in Buitenvaart : een inventarisatie van planten en dieren op het toekomstig bedrijventerrein Buitenvaart 2 in de gemeente Hoogeveen, met een advies voor compenserende en mitigerende maatregelen. / Alterra-rapport Alterra, Wageningen. Bunjes, H Jaarverslag 2002 : met Libellenbijlage : Hoekschewaards Landschap, Werkgroep Vlinders. - werkgroep Vlinders HWL, Oud-Beijerland. Bunjes, H Jaarverslag 2001 : Hoekschewaards Landschap, Werkgroep Vlinders. - HWL-Vlinders, Oud- Beijerland. Dam, H. van 2002 Globaal overzicht van kader en kennis : vooronderzoek ontwikkeling STOWAbeoordelingssysteem vennen. / Rapportnummer / in opdracht van Stowa. - AquaSense, Amsterdam. Dam, H. van, M. Geene & A. Mertens 2002 Vooronderzoek van het Brugven bij Valkenswaard : ten behoeve van herstelmaatregelen in het kader van het Overlevingsplan

9 9 Bos- en Natuur (OBN). / Rapportnummer Aqua- Sense, Amsterdam. Dam, H. van, M. Geene, D. Tempelman, A. Mertens & J. Meesters 2002 Vooronderzoek naar de vennen op Malpie-Noord : ten behoeve van herstelmaatregelen in het kader van het Overlevingsplan Bos- en Natuur (OBN). / Rapportnummer / in opdracht van: Gemeente Valkenswaard. - AquaSense, Amsterdam. Dam, H. van, C. van Dijk, L.W.G. Higler, H.H. Hoekstra, K. Kersting, P. Leentvaar, F. Repko, P. Schroevers & J.A. Sinkeldam 1983 Verslag van de hydrobiologische waarnemingen in de Gerritsfles en de Kempesfles op 2 en 3 november Intern verslag. - RIN, Leersum [etc.]. Delft, J. van 2002 Natuurwaarden van het Brugven in Valkenswaard. - Jeugd-IVN, Valkenswaard. Edelaar, P Verslag van libelleninventarisatie op Staatsbosbeheer - terreinen van Texel, Verslag van inventarisatie op libellen op terreinen van StaatsBosbeheer - Texel, eigen uitgave auteur, [s.l.]. Gerard, J.A.N Overzicht van een aantal libellen in de Peizermaden, de Piccardthof en het Elsburger Onland in het jaar 2002 : een kort verslag t.b.v. de Vereniging Natuurmonumenten. - eigen uitgave auteur, [s.l.]. Gerard, J.A.N Dagvlinders en libellen in de noordelijke Peizermaden in de jaren 2000 en eigen uitgave auteur, [s.l.]. Gerritsen, G.J., P. Bremer & H. Hazelhorst 2002 De natuurwaarden van de polder Mastenbroek en de betekenis van de polder voor de omringende Vogelrichtlijngebieden. - Provincie Overijssel, Zwolle. Goudsmits, K De libellenfauna van het Pluismeer. - eigen uitgave auteur, Zeist. Groot, T. de 2002 De dagvlinders en libellen van Voornes Duin : onderzoeksrapport Vereniging Natuurmonumenten, 's-graveland. Groenendijk, D Bosbeekjuffer en gewone bronlibel in Nederland : ecologie en bescherming. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Grootzwagers (contactpersoon), F Resultaten vlindertellingen. - Vlinderwerkgroep Natuurvereniging "Ken en Geniet", Dongen. Grootzwagers (contactpersoon), F Resultaten vlindertellingen Boswachterij Dorst De Langstraat. - Vlinderwerkgroep Natuurvereniging "Ken en Geniet", Dongen. Grootzwagers, F Resultaten vlindertellingen Golfpark De Efteling Vlinderwerkgroep "Ken en geniet", Dongen. Grootzwagers, F Resultaten vlindertellingen Boswachterij Dorst. De Langstraat Vlinderwerkgroep "Ken en geniet", Dongen. Grootzwagers, F Resultaten vlindertellingen Vlinderwerkgroep "Ken en geniet", Dongen. Grootzwagers, F Resultaten vlindertellingen De Rekken Vlinderwerkgroep "Ken en geniet", Dongen. Grootzwagers (contactpersoon), F Resultaten vlindertellingen Boswachterij Dorst Vlinderwerkgroep Natuurvereniging "Ken en Geniet", Dongen. Grootzwagers (contactpersoon), F Resultaten vlindertellingen Huis ter Heide Vlinderwerkgroep Natuurvereniging "Ken en Geniet", Dongen. Grutters, M. Monitoring libellen, dagvlinders en amfibieën eigen uitgave auteur, Vierlingsbeek. Hamer, K. van den 2002 Libelleninventarisatie Millingerwaard eigen uitgave auteur, [s.l.]. Hanzen, D. & L. de Bruijn 1999 Soortensamenstelling en dichtheid van libellen (Odonata) en watermacrofauna - samenstelling in vier Nederlandse hoogveenrestanten / verslag nr afd. Aquatische oecologie en Milieubiologie Katholieke Universiteit Nijmegen. Heijligers, H.W.G., J.T. Hermans & J. Teeuwen 2002 De Beegderheide : flora en fauna inventarisatie / in opdracht van de Gemeente Heel en Bosgroep Zuid Nederland. - Natuurprojectenbureau Stichting 'De Lierelei', Roermond. Hoof, P.H. van, M.C. Scherpenisse-Gutter & P.J.M. Verbeek 2002 Monitoring vegetatie en fauna in de Leemputten van Staverden : flora, libellen, dagvlinders, amfibieën en reptielen. - Bureau Natuurbalans - Limes Divergens, Nijmegen. Hooijmans, F.C. & J.W. Hooijmans 2002 Natuurontwikkeling in de Kikkervalleien. - DZH - Duinwaterbedrijf Zuid-Holland, Voorburg. Hootsmans (eindredactie), M.J.M Van zeereep tot binnenduin : flora, fauna en beheer in de Amsterdamse Waterleidingduinen Gemeentewaterleidingen, Amsterdam. Huijs, L Libellen in Groesbeek. - Leon Huijs, Nijmegen. Huijs, L.G.J Libellen van het stadspark Staddijk van Nijmegen. - L. Huijs, Nijmegen. Huizenga, J. [2000?] De groene glazenmaker in het Westerkwartier [Staatsbosbeheer], [s.l.]. Jong, T. de & P. Verbeek 2001 Beschermingsplan groene glazenmaker / Rapport Directie Natuurbeheer nr. 2001/ Expertisecentrum LNV, Wageningen. Ketelaar, R Kansen en mogelijkheden voor de monitoring van de noordse winterjuffer in Nederland. - De Vlinderstichting, Wageningen. Ketelaar, R Bescherming bedreigde dagvlinders en libellen in Groningen : voortgangsrapportage /

10 10 Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Ketelaar, R. & J.H. Bouwman 2002 Dagvlinders, libellen en sprinkhanen van het Mantingerveld. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Ketelaar, R. & C. Plate 2001 Handleiding Landelijk Meetnet Libellen. - De Vlinderstichting, Wageningen & Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg.. Koning, M., F. Koning & A. Botschuyver 2002 Waarnemingenoverzicht KNNV - Libellenwerkgroep Zuid- Kennemerland, Haarlem. Kroes, R Beekjuffers in Nederlandse laaglandbeken : factoren die hun voorkomen bepalen. / [stageverslag Aquatische Ecologie en Ecotoxicologie (UvA) en Vlinderstichting]. - eigen uitgave auteur, Zaandijk. Kuijer, E.E Libellen en insecticiden : literatuuronderzoek naar en risicobeoordeling van de effecten van insectenbestrijdingsmiddelen op libellen in Nederland. / rapport nr. P-UB Wetenschapswinkel Biologie, Universiteit Utrecht. Lamers, L., M. Klinge & J. Verhoeven 2001 OBN Preadvies Laagveenwateren. Op weg naar systeemherstel. - Expertisecentrum LNV, Wageningen. Lidt de Jeude (sam.), M. van 2002 Rapportage monitoringsprogramma natuurontwikkeling 2001 op golfbaan De Brakel in Bunnik. - Stichting Natuur en Milieufederatie Utrecht, Utrecht. Lidt de Jeude (sam.), M. van 2001 Rapportage monitoringsprogramma natuurontwikkeling 2000 op golfbaan De Brakel in Bunnik. - Stichting Stichtse Milieufederatie, Utrecht. Lidt de Jeude (sam.), M. van 2000 Rapportage monitoringsprogramma natuurontwikkeling 1999 op golfbaan De Brakel in Bunnik. - Stichting Stichtse Milieufederatie, Utrecht. Manger, R Verkennende libelleninventarisatie in natuurontwikkelingsgebied Breevenen en natuurgebied De Bulten (Drenthe). - eigen uitgave auteur, [s.l.]. Moors, C. & M. Heusèrr Jaarverslag Hoge Fronten Stichting CNME Maastricht & Mergelland, Maastricht. Nieuwdorp, E Vlinders en Libellen op de Hellegatsplaten 2001 : Resultaten van de monitoring in bureau Apis, Ooltgensplaat. Nijland, F EHS Trynwâlden - Bûtenfjild, rapportage over een gerealiseerd deel van de Ecologische Hoofdstructuur in Fryslân. Rapport Bureau N, publicatie nr Wielenwerkgroep, Gytsjerk. Raaijmakers, H jaar libellen monitoring in de terreinen van Staatsbosbeheer op de midden Veluwe : Gerritsfles, Loofles, Kootwijkerveen, Watergraafsmeertje : Vanaf 1997 t/m H. Raaijmakers, Harderwijk. Raaijmakers, H Libellen monitoring in het Harderbos in eigen uitgave auteur, Harderwijk. Raaijmakers, H Libellen monitoring in de terreinen van Staatsbosbeheer op de Midden Veluwe : Gerritsfles, Loofles, Kootwijkerveen, Watergraafsmeertje : in 2002 : met een overzicht van de maximum aantallen uit de voorgaande jaren. - eigen uitgave auteur, Harderwijk. Raaijmakers, H Libellenmonitoring in de boswachterij Nunspeet : op de Noorderhei en het Zandenbos in 2002 : met een overzicht van de maximum aantallen uit de voorgaande jaren. - eigen uitgave auteur, Harderwijk. Raaijmakers, H Libellen monitoring op de terreinen van Natuurmonumenten op de noord west Veluwe in 2002 : Leeuweriksweiland en Oldenaller noord en zuid. - eigen uitgave auteur, Harderwijk. Rijswijk, C.C. van 1999 Libellen (Odonata) in het Nationaal park de Hoge Veluwe : een verkennende inventarisatie / rapportnr Flora- en Faunawerkgroep van de Vereniging Vrienden van de Hoge Veluwe, [s.l.]. Ruiter, E Libellen in Nationaal Park De Weerribben : De Parel in een Gordel van Smaragd. / Alcedo rapportnummer Staatsbosbeheer & Provincie Overijssel, Zwolle. Ruiter, E Situatie Donkere waterjuffer Coenagrion armatum in Nationaal Park De Weerribben Mei 2002 / Notitie. - Alcedo, Zwolle. Ruiter, B. de, H. Heijmans 2002 Jaarverslag 2001 Sectie Natuurtechniek en Ecologisch Beheer / Vogelwacht. VLB Soesterberg. - SNEB Sectie Natuurtechniek en Ecologisch Beheer/Vogelwacht, Soesterberg. Schouwenaars, J.M., H. Esselink, L.P.M. Lamers, P.C. van der Molen & M. Schouten (eindredactie) 2002 Ontwikkeling en herstel van hoogveensystemen : bestaande kennis en benodigd onderzoek. / Rapport EC-LNV nr. 2002/ Expertisecentrum LNV, Wageningen. Stortelder, A.H.F., R.A.M. Schrijver, H. Alberts, A. van den Berg & R.G.M. Kwak, K.R. de Poel, J.H.J. Schaminée, I.M. van den Top & P.A.M. Visschedijk 2001 Boeren voor natuur; de slechtste grond is de beste. - Alterra, Landbouw-Economisch Instituut en LNVO, Wageningen. Strien, A. van & T. van der Meij 2003 Landelijke natuurmeetnetten van het NEM in 2002 : resultaten en ontwikkelingen. - Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen. Strien, A. van & T. van der Meij 2002 Landelijke natuurmeetnetten van het NEM in 2001 : resultaten en ontwikkelingen. - Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen. Swaay, C.A.M. van, D. Groenendijk & R. Ketelaar 2003 Dagvlinders en libellen onder de meetlat : jaarverslag De Vlinderstichting, Wageningen.

11 11 Swaay, C.A.M. van, R. Ketelaar & D. Groenendijk 2002 Dagvlinders en libellen onder de meetlat : jaarverslag De Vlinderstichting, Wageningen. Terwan, P Boeren met Natuur. Een verkenning van kansen voor natuur op landbouwbedrijven. - Centrum voor Landbouw en Milieu, Utrecht. Veling, K., C.A.M. van Swaay & D. Groenendijk 2002 Schatting aandeel populaties Rode Lijstsoorten in terreinen van Staatsbosbeheer. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. VOFF, 2001 Beschermde soorten op het spoorwegemplacement Kerkrade. - VOFF : Vereniging Onderzoek Flora en Fauna, Nijmegen Voortgangsrapport Project Natuurontwikkeling Oeffeltse Raam : 1e, 2e en 3e fase afd. Ruimtelijke Ontwikkeling Gemeeente Boxmeer, Boxmeer. Vries, H.H. de 2002 Uitvoeringsplan groene glazenmaker in Noord-Holland : fase II. - De Vlinderstichting, Wageningen. Vries, H.H. de 2002 Uitvoeringsplan groene glazenmaker in Noord-Holland : fase I. - De Vlinderstichting, Wageningen. Vries, H.H. de & S. Ens 2003 Herstelplan veenhooibeestje in de Achterhoekse venen. Rapport VS De Vlinderstichting, Wageningen. Wouda, H.A Rapport meetnetten 2002 Leemputten bij Staverden, gemeente Ermelo : Libellen, Dagvlinders, Zweefvliegen, Paddestoelen. / bestaat uit vier onderdelen: 1. Rapport meetnet libellen [etc.], 2. Rapport meetnet vlinders [etc.], 3. Zweefvliegeninventarisatie [etc.] en 4. meetnet paddestoelen [etc.]. - H.A. Wouda, [s.l.]. Wouda, H.A Rapport 2002 Landgoed Staverden, Gelders Landschap : vlinders; libellen; paddestoelen. / bestaat uit de delen 1: Rapport libellen en dagvlinder inventarisatie 2002 Verbrande Bos, [etc.] en 2: Rapport paddestoelen meetnet 2002 De Korte Slinger [etc.]. H.A. Wouda, [s.l.]. Wouda, H.A Landgoed Staverden, Gelders Landschap : 1. Rapport paddestoelen meetnet 2000 Korte Slinger en het Kerkepad, een verkenning; 2. Rapport libelleninventarisatie Verbrande Bos; 3. Programma beheer, natuurdoelpaketten Verbrande Bos, Juniperusheide en Gagelbos. - eigen uitgave auteur, [Ermelo]. Woudenberg, S Changes in plant and animal species of the Netherlands due to climate change. MSc.thesis Environmental Systems Analysis Group Department of Environmental Sciences. - Wageningen University, Wageningen. Waarnemingen-records aan diggelen Dit voorjaar zijn veel vroege libellenwaarnemingen gedaan. In de NVL nieuwsbrief was hierover al het nodige te lezen. Het libellenseizoen begon dit jaar in februari (bijna vanzelfsprekend) met de winterjuffers (zie ook blz 14). Dit waren weliswaar geen recordwaarnemingen, maar het betrof wel meer exemplaren op meer verschillende locaties. In de tabel op de volgende bladzijde staan de records en de bijna records vermeld. De waarnemingsdata zijn vergeleken met de data uit de Veldgids Libellen van Frank Bos en Marcel Wasscher. Tweede Paasdag (21 april) bleek dit jaar een prima waarnemingsdag te zijn. De records werden vastgesteld in het midden en zuiden van ons land. Zo bleek de Glassnijder dit jaar al vroeg te vliegen. Eus van de Burg vond op 18 april een Glassnijder in Nieuwkoop. Bos & Wasscher geven 22 april als vroegste datum. Daarna zag Eus op 20 april in Alphen a/d Rijn nog een exemplaar. Niels Bot zag de Glassnijder op 21 april op de Strijbeekse Heide in Noord-Brabant. Niet alleen in Nederland bleek de Glassnijder vroeg te zijn. Marcel Wasscher schrijft hierover ( 16/5/2003): Uit Engeland kwam van Adrian Parr het bericht Here in Britain we had a very sunny March, which tempted out at least one exceptionally early Brachytron pratense (Glassnijder), but otherwise the dragonfly season hasn't really started yet. Interessant daarbij is dat we op de terugweg van de wandeling op de libellenstudiedag (15 maart 2003) een larve van de Glassnijder BRACPRAT op het fietspad vonden. Hij deed erg dood aan doch (bedacht ik me later) in net doen alsof je dood bent death veining behaviour is deze soort erg goed. De spoorsloot, waarlangs het fietspad (tussen het Ecodrome en het spoor bij Zwolle) loopt, staat wel wat water en wat riet maar is op het oog niet heel erg geschikt voor deze soort. Waren jullie erbij op de libellenstudiedag toen we deze waarneming deden? Mijn vragen: 1. was het Bracprat (ik weet het vrijwel zeker) 2. hebben jullie het beest toen zien bewegen? marcel.hilair@12move.nl Op 24 april in de Kampina (Noord-Brabant) werden van drie libellensoorten de vroegste waarnemingsdatum op één locatie scherper gesteld. Eus van de Burg vond bij een pas gegraven ven de Platbuik, Azuurwaterjuffer en Grote roodoogjuffer. De meest opmerkelijke vroege vondst is de Zwervende heidelibel van Arjan Stroo op 21 april vanuit een roeibootje op de Rijn. Maar liefst 22 dagen eerder dan de vroegst bekende waarneming! Ook de vondst van de Houtpantserjuffer op 13 mei (21 dagen eerder) door Merijn van Leeuwen bij de VU van Amsterdam is bijzonder. Bos & Wasscher geven 3

12 Soort datum Bos & Wasscher LEUCRUBI 6 april 4 april Deurnese Peel 12 plaats provincie waarnemer LN.nr Noord-Brabant/ Limburg BRACPRAT 18 april 22 april Nieuwkoop Zuid-Holland Eus v/d Burg BRACPRAT LIBEQUAD COENLUNU LIBEQUAD 21 april 21 april 22 april 21 april 20 april 21 april Strijbeekse Heide Jan Slaats 03:06 03:07 Veluwe Gelderland Eus v/d Burg 03:07 COENLUNU 21 april 20 april Lunsveen, Drouwenerveld Drenthe René Manger 03:08 SYMPFONS 21 april 13 mei Leiden, Rijn Zuid-Holland Arjan Stroo 03:08 COENPULC 21 april 22 april Kromme Rade Noord-Holland Eus v/d Burg 03:08 LIBEDEPR 28 april COENPUEL 24 april 26 april Kampina, Boxtel Noord-Brabant Eus v/d Burg 03:09 ERYTNAJA 27 april GOMPVULG 28 april 30 april Beerze, Kampina Noord-Brabant Tim Termaat 03:10 LESTVIRI 13 mei 3 juni VU Amsterdam Noord-Holland ERYTVIRI 16 mei 13 juni Tabel: Vroege waarnemingen 2003 Archeon, Alphen a/d Rijn LN.nr = Libellennieuws nummer ( cirkel) Noord-Brabant Niels Bot 03:09 Merijn van Leeuwen 03:14 Zuid-Holland Peter de Knijff 03:14 juni namelijk als vroegste datum. Peter de Knijff vond een Kleine roodoogjuffer (bijna een maand eerder dan bekend) op het Archeon terrein in Alphen aan den Rijn. Deze ultra vroege waarnemingen zijn dermate opvallend dat je je afvraagt of de determinaties wel correct zijn. Door Weia Reinboud werd in LN 03:15 dan ook aangegeven dat dit soort bijzondere waarnemingen nader gedocumenteerd dienen te worden, alvorens ze in de boeken komen te staan. Voornoemde twee soorten zouden (jong stadium) verward kunnen zijn met de Gewone of Tangpantserjuffer (Tim Faasen LN 03:16) respectievelijk de Grote roodoogjuffer. Wellicht dat het CWNO bij dit soort extremen ook hier haar licht over kan laten schijnen. Hoewel er vermoedelijk sprake is van regionale verschillen in het moment van uitsluipen van libellen, lijkt het erop dat vroege soorten als de Vuurjuffer en de Bruine winterjuffer meer moeite hebben gehad om dit jaar uit te sluipen. Ik ben benieuwd of dit najaar ook record-waarnemingen gaat opleveren? René Manger Reactie op een reactie Het hek van de dam! Oftewel, zijn soortnamen heilig? Een hek is een hek en een dam is een dam. Laat daar geen onduidelijkheid over bestaan. Nu zal dat ook niet snel gebeuren, want het zijn namen die in onze taal ontstaan zijn. Ontstaan, dus niet bedacht. Er kwam geen naamgever aan te pas. Zo is er ook nooit een naamgever te pas gekomen in het geval van otter, paapje, ogentroost, wenteltrapje, roerdomp of noem er nog maar een paar honderd op. Etymologisch is de herkomst te herleiden en te verklaren, maar de woorden ontstonden simpelweg in de volksmond en zijn in honderden jaren nooit veranderd. (Alhoewel, het paapje heet nu officieel paap). In de volksmond heeft een aantal libellensoorten ook sinds mensenheugenis fraaie namen zoals paardenbijter, beekster en beeknimf. De meeste soorten sleten echter een leven in de betrekkelijke anonimiteit van een goed gekozen wetenschappelijke (Latijnse) naam. Daar is terecht verandering in gekomen, er werden Nederlandse namen bedacht en dat feit staat buiten discussie. Tijdens het onderzoek aan noordse winterjuffers, vroeg ik me op een gegeven moment af wat er zo noords is aan dat juffertje. Met een wat prikkelend betoog stelde ik het ter discussie, maar zeker niet met de intentie om de hele libellennomenclatuur maar tegelijk op de helling te zetten. KD Dijkstra, Vincent Kalkman en Menno Reemer klommen in de pen en schreven een repliek. Enerzijds is hun betoog helder en verklarend, de teneur is duidelijk, maar anderzijds verplaatsen zich nauwelijks in de denkwijze van een ander en wordt de toon wat cynisch. Er wordt nu eenmaal niet altijd door iedereen over dit soort zaken onderwerpen hetzelfde gedacht. Daarom zijn discussies soms verhelderend. Enfin, noordse winterjuffer is gewoon een naam en als zodanig misschien te verklaren vanwege het meer noordelijke verspreidingsgebied dan de bruine winter-

13 13 juffer. Ik vind nog steeds dat de naam kleine winterjuffer beter past bij de soort èn de wetenschappelijke naam, maar dat is een puur persoonlijke opvatting. De Libellenwerkgroep Friesland (beter bekend als Hynstebiter) denkt serieus na over Friese namen voor libellen. De noordse winterjuffer komt in Friesland voor. Ik ben zo vrij om op voorhand twee suggesties te doen voor Sympecma paedisca, namelijk: Lyts winterjufferke of Lyts winterynske. Evert Ruiter. Mei 2003 Verspreidingsatlas Nederlandse wantsen, deel 1 Dit is het eerste deel in een uiteindelijk vijfdelige serie over de wantsen van Nederland. In het eerste deel worden de 86 soorten water-, oppervlakte en oeverwantsen behandeld. Het eerste deel van het boekje vormt een inleiding op de serie en geeft een overzicht van de Nederlandse wantsenstudie. Daarna worden alle families en soorten besproken. Elk van de 14 behandelde families wordt ingeleid met een korte tekst en een habitustekening van een soort. Per soort wordt de verspreiding, habitat, ecologie en status behandeld, geïllustreerd met verspreidingskaartjes en diagrammen van de fenologie. In totaal zijn hiervoor meer dan waarnemingen gebruikt. De uitgave sluit af met een complete bibliografie van de Nederlandse wantsen. De verspreidingsatlas is voor 11 euro (inclusief porto) te bestellen bij EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, eis@naturalis.nnm.nl stichting ANEMOON, EIS-Nederland, de Nederlandse Malacologische Vereniging (NMV) en de strandwerkgemeenschap betrokken. Iedereen die veel met libellen bezig is komt wel eens watermollusken tegen. Soms vang je ze tegelijkertijd met libellenlarven of zie je ze in helder water gewoon op waterplanten zitten. Daarnaast kom je op de oever van geschoonde sloten vaak de huisjes tegen van allerlei slakken. De meeste soorten zijn vrij gemakkelijk op naam te brengen, alhoewel je wel moet oppassen voor jonge nog niet volgroeide exemplaren. Door deze slakjes voortaan op naam te brengen en de gegevens door te geven, of materiaal te verzamelen, kan je een belangrijke bijdrage aan het atlasproject leveren. Informatie over het project is te verkrijgen door een mailtje te sturen naar Rykel de Bruyne (bruyne@science.uva.nl). Je krijgt dan formulieren, een handleiding en enkele zoekkaarten toegestuurd. Er zijn twee boekje verkrijgbaar waarmee je waterslakken kan determineren. Dit betreffen een Nederlandse Jeugdbondstabel en een Duitse Jeugdbondstabel. Deze zijn binnenkort weer voor een gering bedrag (5-10 euro) te bestellen bij Natuur en Boek (natuurenboek@naturalis.nl) te Leiden. Van deze twee is de Duitse tabel het beste, deze is namelijk rijkelijk geïllustreerd met foto s. Vincent Kalkman Website voor Groene glazenmaker Atlasproject Nederlandse Mollusken Al enige jaren wordt er gewerkt aan een atlasprojectproject voor de Nederlandse mollusken. De bedoeling is om in de komende jaren de verspreiding van alle Nederlandse zoutwater, zoetwater en landmollusken in kaart te brengen. Bij dit project zijn onder meer De provincie Utrecht heeft voor Krabbescheer en Groene glazenmaker een beschermingsplan opgesteld vanwege de beschermde status en sterke achteruitgang van beide soorten. Op donderdag 20 maart werd in de provincie Utrecht een brochure en een website over de bedreigde soorten Groene glazenmaker en Krabbescheer officieel gepresenteerd. Die dag werd de website groeneglazenmaker.nl in werking gesteld. De website is door De Vlinderstichting en provincie Utrecht gezamenlijk ontwikkeld. Bron: De Vlinderstichting

14 14 Donkere waterjuffer weer gesignaleerd in De Weerribben Op donderdag 8 mei togen Peter de Boer, Dico de Klein (Fryske Gea) en ondergetekende naar De Weerribben. Bij de oude bekende vliegplaats werden ondanks intensief speurwerk geen Donkere waterjuffers aangetroffen. Op één van de in 2002 nieuw ontdekte vliegplaatsen werden gelukkig wel juffers ontdekt. In totaal werden geteld: 14 mannetjes, 2 vrouwtjes en 3 eiafzettende tandems. Eiafzetting werd uitsluitend gezien op blaasjeskruid. Ter plekke werden ook nog enkele Noordse winterjuffers (SYMPPAED) gezien, waaronder een solitair (!) eiafzettend vrouwtje. Deze werd danig dwarsgezeten door een 'hitsig' armatum mannetje. verslag wordt gemaakt. De vorm en inhoud zullen elk jaar veranderen. In de toekomst zullen via internet de meest recente verspreidingskaartjes te zien zijn. Mogelijke Sierlijke witsnuitlibel op de Kampina, NB Tijdens Hemelvaart ben ik met de NJN op excursie geweest in de Kampina, bij Oisterwijk. Vrijdagmiddag, 30 mei, zuidwestoever van het Belversven vloog er plotseling een Wisnuitlibel Leucorrhinia voorbij. Het zou hier moeten gaan om Sierlijke witsnuitlibel L. caudalis of Oostelijke Sierlijke witsnuitlibel L. albifrons. Kan iemand anders mijn vermoedens bevestigen? Tim Faasen Evert Ruiter Eerste Noordse winterjuffers alweer gezien Op 28 februari werden de eerste Noordse winterjuffers van het jaar alweer gezien. Wytze van Kammen ontdekte twee exemplaren in de Lindevallei (Friesland) en Evert Ruiter, Karin Uilhoorn en Robert Ketelaar vonden totaal 21 exemplaren in De Weerribben (Overijssel). Tijdens de prachtige dagen eind februari zijn ze actief geworden. Het is helaas nog steeds niet duidelijk waar de dieren precies overwinteren. Gedacht wordt dat ze in de vegetatie hangen en met de koudste dagen iets wegkruipen in pollen pijpenstrootje. Ook de vele waarnemingen uit de Lindevallei de afgelopen drie jaar zijn bijzonder, want hier is nog nooit voortplanting vastgesteld. Onderzoek moet uitwijzen of de waarnemingen hier allemaal betrekking hebben op zwervers. Bron: De Vlinderstichting Noordse winterjuffer in de Wieden Op vrijdag 28 maart vonden Jos Hooymeijer, Ronald Messemaker en ondergetekende 2 Noordse winterjuffers (SYMPPAED) in de omgeving van de Otterskooi (De Wieden). Het is voor het eerst dat deze soort in De Wieden wordt aangetroffen. De Otterskooi ligt hemelsbreed slechts 4.5 km verwijderd van het Woldlakebos (ZO deel van De Weerribben), dus het lag in de lijn der verwachting dat de soort op termijn ook wel in De Wieden zou opduiken. Intensief speurwerk in de afgelopen jaren leverde tot nu toe nooit iets op. Ze blijken er dus wel te zitten en geschikt voortplantingsbiotoop is ruimschoots aanwezig. De verwachtingen zijn hoog gespannen... Evert Ruiter Waarnemingenverslag Dagvlinders, Libellen en Sprinkhanen 2003 In mei verscheen voor waarnemers (die hun gegevens opsturen) het Waarnemingenverslag Dagvlinders, Libellen en Sprinkhanen Het verslag is een gezamenlijke uitgave van EIS-Nederland, De Vlinderstichting en de NVL voor waarnemers van deze diergroepen. Het is bedoeld als blijk van waardering en een stimulans om te blijven waarnemen en is het de bedoeling dat het verslag jaarlijks wordt gemaakt. De meest recente verspreidingskaarten zijn weergegeven. Bij de Libellen gaat het om de periode na De Atlas, dus van 1998 tot en met De gegevens zijn een onmisbaar hulpmiddel bij het opstellen van soortbeschermingsplannen, rode lijsten en geven van adviezen over natuurbeheer. Het is de bedoeling dat vanaf nu elk jaar een Geen libel, toch mooi Het Vliegend hert is één van de spectaculairste Nederlandse insecten. De mannetjes worden enkele centimeters groot en zijn in het bezit van enorme kaken die lijken op een gewei. Afgelopen eeuw is deze soort zeldzamer geworden maar de soort komt nog steeds op verschillende plekken in Nederland voor. Op het moment zijn er verschillende initiatieven om de soort beter te beschermen. Helaas is van sommige gebieden niet goed bekend of de soort er voorkomt en zo ja, in welke aantallen. EIS-Nederland probeert hier meer over te weten te komen en is bezig alle waarnemingen van het Vliegend hert in Nederland te verzamelen. Het Vliegend hert is in Nederland vooral aangetroffen in gebieden met reliëf. Zo is de soort vooral bekend van Limburg, het Rijk van Nijmegen, de Veluwe en enkele verspreid liggende plaatsen in Oost-Nederland. De larven van het Vliegend hert hebben veel dood hout nodig en de soort komt daarom alleen voor bij oude loofbossen en houtwallen. Het zoeken van vliegend hert kan het best gebeuren door loofbomen af te zoeken naar plekken waar de boom op ongeveer 3 meter hoogte op de stam bloedt. Vaak zijn deze plekken iets donkerder van kleur. Het vocht van de bomen wordt gedronken door vliegend herten en de dieren zijn daardoor relatief vaak op deze plekken aan te treffen. Het vliegend hert is aanwezig van juni tot augustus. Per waarneming willen we graag de volgende zaken weten: een korte beschrijving van het dier, de locatie (zo nauwkeurig mogelijk) en de datum. Daarnaast willen we graag informatie hebben over het gedrag, zat het exemplaar op de grond of op een boom, vloog het dier rond etc. Ook oudere waarnemingen zijn van belang. Waarnemingen kunnen per of per post gestuurd worden naar: eis@naturalis.nl,, EIS- Nederland, Postbus 9517, 2300 RA te Leiden. Vincent Kalkman Vliegend hert Lucanus cervus Foto: René Krekels