FOTOBOEK LIBELLEN IN DE PROVINCIE UTRECHT VAN DE JAN KATSMAN. Maart 2017 EXCITING NATURE

Transcriptie

1 FOTOBOEK VAN DE LIBELLEN IN DE PROVINCIE UTRECHT JAN KATSMAN Maart 2017 EXCITING NATURE

2

3

4 Vers vrouwtje blauwe glazenmaker

5 Inhoud Inhoud en fotoverantwoording 1 Naslagwerken en adressen 2 Inleiding en soortkeuze Wat zijn libellen Verklaring van enkele termen Alfabetische index van de soorten De soorten in beeld Korenbouten Glanslibellen Rombouten Glazenmakers Waterjuffers Weidebeekjuffer Pantserjuffers Blauwe breedscheenjuffer Fotoverantwoording Platbuik, mannetje Corné Koopmans ellie & jos Diederick Meinen Harold van der Meer Macromia.nl Sonja van Dijk en Lex van Leur Alle andere foto s: Eric Verhagen Jan Katsman Foto omslag voor omslag achter Titelpagina pagina 112 Sierlijke witsnuitlibel (21 rb) Zadellibel (75 boven) Rivierrombout (52, 53 alle) Zuidelijke glazenmaker (72 onder) Zuidelijke glazenmaker (72 boven,73) Geelvlekheidelibel (40 beide) Beekoeverlibel (26 onder) Zadellibel (75 onder) Zuidelijke heidelibel (41 boven) Gevlekte glanslibel (49 beide) Zuidelijke heidelibel (41 onder) paringslus van paardenbijter. paringslus van gevlekte witsnuitlibel mannetje bandheidelibel paringslus van paardenbijter Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt met steun van : Nederlandse Vereniging Voor Libellenstudie Staatsbosbeheer Leersum Dit fotoboek is uitgegeven in eigen beheer. EXCITING NATURE ISBN/EAN: Meer natuurfoto s van Jan Katsman op: EXCITING NATURE Beeldbank Natuurfotografie Excursies Lezingen 1

6 Grote keizerlibel, mannetje Naslagwerken: D.C Geyskes en J. van Tol: De libellen van Nederland, KNNV, Hoogwoud, 1983 Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie: De Nederlandse libellen, Nederlandse fauna 4, Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij, EIS Nederland, 2002 Frank Bos, Marcel Wasscher, Weia Reinboud: Veldgids libellen, KNNV Uitgeverij, 2007 Klaas-Douwe B Dijkstra: Libellen van Europa, Tirion, Baarn, 2008 Christophe Brochard, Dick Groenendijk, Ewoud van der Ploeg, Tim Termaat: Fotogids larvenhuidjes van libellen, KNNV Uitgeverij, 2012 De Boer et al.: Libellenrijk Fryslân, Bureau FaunaX, 2014 Christophe Brochard, Ewoud.v.d. Ploeg: Fotogids larven van libellen, KNNV Uitgeverij, 2014 Jean Pierre Boudot & Vincent J. Kalkman: Atlas of the European dragonflies and damselflies, KNNV Publishing, 2015 Internet: Relevante instanties: Vlinderstichting: Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie: 2

7 Inleiding Sinds 2012 monitor ik als vrijwilliger bij Staatsbosbeheer in het Leersumse veld libellen. Bovendien loop ik daar een telroute voor de Vlinderstichting. In die tijd heb ik daar en op diverse andere plaatsen in de provincie Utrecht veel naar libellen gekeken en ze gefotografeerd. Ik liep al langer met het idee rond om daar een boekje van te maken en nu is het er eindelijk van gekomen. De opzet was oorspronkelijk om een fotoboek te maken over de libellen in het Leersumse veld, maar gaandeweg besloot ik om de libellen van de hele provincie Utrecht op te nemen. De foto s zijn voor het overgrote deel gemaakt in de provincie Utrecht, met name in het Leersumse veld, maar ook in de Gagelpolder en de Westbroekse zodden. Een klein deel van de foto s is elders gemaakt, bijvoorbeeld in de Weerribben en in het buitenland. Behalve een fotoboek is het ook een informatief boek geworden, met korte informatie over het uiterlijk en het gedrag van de libellen. Omdat het toch vooral een fotoboek is, zijn de teksten zo beknopt mogelijk gehouden en zijn er ook enkele paginagrote foto s opgenomen. Wie meer informatie over een bepaalde soort zoekt, kan één van de genoemde naslagwerken raadplegen. Keuze van de soorten Alle soorten die de laatste tien jaar in de provincie Utrecht zijn waargenomen en doorgegeven op waarneming.nl zijn in dit boek opgenomen. De meeste soorten worden op twee pagina s voorgesteld. De soorten die nog maar één of enkele keren zijn waargenomen hebben soms één pagina. De foto s van die soorten heb ik in de meeste gevallen tijdens vakanties in het buitenland gemaakt. Van enkele zeldzame soorten heb ik foto s van andere fotografen gekregen. De meeste libellengidsen beginnen met de juffers, de groep kleine libellen. Ik geef in dit fotoboek de eer aan de witsnuitlibellen, omdat de noordse witsnuitlibel steeds de eerste is die uitsluipt in het Leersumse veld. De witsnuitlibellen horen bij de korenbouten, vandaar dat deze groep dit fotoboek opent. Pas uitgeslopen vrouwtje noordse witsnuitlibel bij haar larvenhuidje. 3

8 Wat zijn libellen? Libellen zijn insecten met 4 vleugels en 6 poten. Opvallend zijn de grote ogen, die uit vele facetten bestaan. Boven op de kop hebben ze ook nog drie zintuigjes (ocellen) waarmee ze lichtintensiteit kunnen waarnemen, maar die geven geen scherpe beelden Watersnuffel zoals de ogen doen. Ze leven maar kort als volwassen insect. Dat kan variëren van een week tot enkele maanden, afhankelijk van de soort en de leefomstandigheden. In de korte tijd die ze hebben wordt er gegeten en gepaard, want er moeten eitjes gelegd worden. Uit die eitjes komen larven. De larven leven vervolgens enkele maanden tot soms wel drie jaar onder water voordat er weer een volwassen libel uitsluipt. Er is dus geen popstadium zoals bij vlinders. Iedere libel is afhankelijk van water: alleen daar kunnen de larven overleven. Details per soort staan op de betreffende pagina. Gewone pantserjuffer Twee groepen libellen Op de hele wereld zijn er ongeveer 6000 soorten libellen. Dat aantal wisselt doordat er nog steeds nieuwe soorten worden gevonden en beschreven. In Nederland komen er ongeveer 75 soorten voor. Sommige soorten zijn in Nederland uitgestorven, maar uit Oost- en Zuid-Europa komen er weer soorten bij. In 2015 werd de dwergjuffer weer ontdekt in Nederland, terwijl aangenomen werd dat die al sinds 1952 was uitgestorven. De kleinste libellen noemen we meestal de juffers: vele daarvan Bruine winterjuffer zijn blauw, sommige rood, andere weer groen. Kenmerken zijn: ze zijn erg dun, de relatief grote ogen staan opzij van de kop en de voor- en achtervleugels zijn gelijk van grootte. De waterjuffers en de winterjuffers houden de vleugels in rust langs het liweidebeekjuffer chaam, terwijl de pantserjuffers ze meestal gespreid houden. Vuurjuffer Paardenbijter De grotere libellen noemen we de echte libellen. Bij deze groep staan de ogen voor op de kop en raken elkaar, zoals op de foto van de paardenbijter hierboven goed te zien is. Vooren achtervleugels zijn ongelijk van vorm. In rust houden ze de vleugels gespreid. De grootste groep echte libellen in Nederland is die van de korenbouten. Daarbij horen bijvoorbeeld alle heidelibellen, de oeverlibellen, de vuurlibel, de platbuik en de viervlek. De grootste libellen vinden we bij de glazenmakers: de grote keizerlibel is de grootste algemene libel in Nederland. Andere groepen zijn de rombouten en de glanslibellen. Bruinrode heidelibel Vuurlibel Blauwe glazenmaker Viervlek 4

9 Ei en larve De eitjes van libellen zijn uiteraard erg klein, ongeveer een halve millimeter. De eitjes komen bij veel soorten al enkele weken na de leg uit. Er zijn ook soorten waarbij de eieren in winterrust gaan en pas het volgende voorjaar uitkomen. Bij enkele soorten libellen is de buitenwand van het ei hard en ondoordringbaar, waardoor ze goed tegen uitdrogen kunnen. In het ei ontwikkelt zich een larve. De larve kan water van buiten opnemen en zwelt op, zodat de eischaal barst en de larve vrij komt. Die vervelt vervolgens al snel en kan dan pas eten en zwemmen. De ontwikkelingstijd van de larve hangt af van de watertemperatuur en het beschikbare voedsel en is per soort verschillend. De huid van een larve is hard en kan niet rekken of groeien. Daarom vervelt een larve tijdens zijn leven onder water. De larven van juffers vervellen gemiddeld negen keer, die van glazenmakers tot wel zeventien keer. De larven eten insecten, die ze vangen met een vangmasker dat onder hun kop als het ware opgevouwen ligt. Als ze een prooi zien spannen ze al hun spieren aan. Vervolgens ontspannen ze de spieren in het vangmasker weer en dat schiet dan in een fractie van een seconde naar voren. Aan het uiteinde van het vangmasker zitten een paar stevige tandjes, waarmee ze de prooi vastklemmen. Vangmasker Ademhalen Omdat de larven altijd onder water leven hebben ze geen longen, zoals zoogdieren. Ze kunnen ook de tracheeën in de huid onder water niet gebruiken. Ze hebben daarom een soort kieuwen. Larven van juffers hebben aan het achterlijf drie kieuwbladen waarmee zuurstof uit het water kan worden opgenomen. Larven van echte libellen gebruiken hun darm als kieuw. Ze laten via een afsluitbare opening in het achterlijf water binnen, waarna ze in plooien in de darmwand de zuurstof uit het water filteren. Door het water met kracht uit de darm te persen schieten ze naar voren. De laatste vervelling Bij iedere vervelling wordt een larve steeds groter, ook uitwendig zie je steeds beter de vorm van een volwassen libel ontstaan. De ogen worden groter, de vleugels zijn duidelijk zichtbaar en de geslachtsorganen zijn al aanwezig. Aan de larve kun je al zien of het een mannetje of een vrouwtje is. De laatste vervelling is de meest ingrijpende: in het laatste stadium als larve wordt het vangmasker afgebroken, de poten worden geschikt voor het leven op het land en de darm kan niet meer voor de ademhaling worden gebruikt. De larve moet steeds even boven water komen om via de tracheeën adem te halen. De monddelen worden aangelegd en de larve kan tijdelijk niet eten. Dit proces duurt enkele weken. Voor de laatste vervelling zoekt de larve een plekje buiten het water. Hij klimt in een plantenstengel omhoog tot hij 10 tot 50 centimeter boven het water is en klemt zich daar vast. Soms kruipen ze tot wel enkele meters van het water af. De rivierrombout sluipt op het zand uit. Uitsluipen is de gebruikelijke benaming voor de laatste vervelling, waarbij de volwassen libel naar buiten komt. Uitsluipende zwarte heidelibel 5

10 Door zijn borststuk op te pompen scheurt de larvenhuid open en komt het borststuk met de opgevouwen vleugels en poten eerst naar buiten. Zodra de poten sterk genoeg zijn grijpt hij zich vast aan het larvenhuidje en trekt langzaam het achterlijf naar buiten. Dan begint het proces van vleugels en achterlijf oppompen en kleur krijgen. Tijdens dit hele proces kan de libel niet weg en is dus een makkelijke prooi voor vogels en kikkers. Zodra de vleugels helemaal uitgestrekt zijn vliegen de libellen weg om een veiliger plek op te zoeken voor het verder op kleur komen. Voor het geslachtsrijp worden vliegen ze vaak nog verder van het water af. Na enkele dagen tot meer dan een week komen de geslachtsrijpe dieren dan weer terug naar het voortplantingswater. Pas uitgeslopen zwarte heidelibel Voortplanting De paring en bevruchting bij libellen is een bijzonder verhaal. Libellen maken hun eicellen en zaadcellen aan in de achterste segmenten van hun lichaam. Maar voordat de zaadcellen van het mannetje bij de eicellen van het vrouwtje zijn, moet er nog wat gymnastiek gedaan worden. Het mannetje brengt de zaadcellen vanuit de achterlijfspunt over naar het secundair geslachtsorgaan onder het tweede en derde segment. Sommige soorten doen dat zittend in de vegetatie (noordse witsnuit), andere in de vlucht (viervlek, paardenbijter). Vervolgens gaat hij op zoek naar een vrouwtje. Dat wordt vaak in de vlucht gegrepen of uit de vegetatie geplukt. Als zij paringsbereid is vliegen ze samen naar een plek in de vegetatie of op de grond. Glazenmakers gaan boven in de boomtoppen hangen, heidelibellen zitten vaak op de grond. Het vrouwtje wordt door het mannetje bij de kop vastgegrepen, ze buigt haar achterlijf naar voren onder het mannetje en maakt contact met zijn secundair geslachtsorgaan. Op die manier ontstaat de paringslus of hartje (copula). Het mannetje poetst bij het vrouwtje eerst de ruimte die bedoeld is voor de opslag van het sperma schoon, zodat zaad van een eventuele eerdere paring met een ander mannetje verwijderd wordt. Pas daarna wordt het sperma overgebracht. Bij sommige soorten gaat het vrouwtje meteen na de paring eieren afzetten, bij andere volgt er eerst een rijpingsperiode. Afzetten van de eitjes Waterjuffers, pantserjuffers en breedscheenjuffers zetten de eitjes af in tandem. Het mannetje blijft het vrouwtje vasthouden terwijl de eitjes worden afgezet op planten in of aan het water. Bij de grote roodoogjuffer gaan zowel mannetje als vrouwtje vaak helemaal onder water. Heidelibellen vliegen in tandem boven het water, waarbij ze ritmisch naar beneden gaan en het vrouwtje eitjes afzet in het water. De gewone oeverlibel, de viervlek en de noordse witsnuitlibel laten het vrouwtje alleen op pad Paringswiel van bruinrode heidelibel gaan. Zij zetten de eitjes af door in vlucht rechtstandig naar beneden te gaan en de eitjes af te strijken aan het water. Bij de glazenmakers gaat het vrouwtje ook alleen aan de slag. Ze maakt met haar legboor een sneetje in 6

11 een plantenstengel en legt daar een eitje in. Ze verdwijnt daarbij gedeeltelijk onder water. Na het afzetten van een paar eitjes zoekt ze weer een andere plek om daar verder te gaan. De eitjes die los of in klompjes in het water worden afgezet, zijn meestal voorzien van een buitenlaagje dat bij contact met water kleverig wordt. Daardoor blijven de eitjes plakken aan planten of aan de bodem, zodat ze niet wegdrijven. Noordse witsnuitlibel Paardenbijter Zwarte heidelibel Bedreigingen Iedere libel is onderdeel van een ecosysteem. Dat betekent dat hij een bijdrage levert aan het voortbestaan van andere organismen in zijn omgeving door de productie van eitjes en larven: die worden gegeten door bijvoorbeeld vissen, vogels, kevers, keverlarven en grotere libellenlarven. Volwassen libellen worden gegeten door andere libellen en vogels. De libel eet zelf natuurlijk ook: vliegen, muggen en andere libellen. Afhankelijk van de soort moet de leefomgeving voldoen aan bepaalde eisen met betrekking tot temperatuur, zuurgraad en aanwezigheid van water en vegetatie. De grootste bedreiging is waarschijnlijk de mens, die door het vernietigen van de geschikte biotoop in één klap een hele populatie kan uitroeien. Dat kan gebeuren door het te rigoureus opschonen van poelen en sloten, maar ook door langzamere processen, zoals opwarming, verdroging, verzuring en vervuiling. De langzame opwarming van de aarde heeft tot gevolg dat sommige warmte minnende soorten zich kunnen uitbreiden naar andere delen van Europa en zo in ons land terechtkomen, zoals bijvoorbeeld de vuurlibel. Daar staat tegenover dat andere soorten door uitdroging van hun leefgebied juist verdwijnen uit het laagland en opschuiven naar hoger of noordelijker gelegen delen in Europa, bijvoorbeeld de noordse glazenmaker en de noordse winterjuffer. Veel dank ben ik verschuldigd aan Edith van de Giessen en Ben Verboom voor het kritisch nalezen en bekijken van de teksten en afbeeldingen. Ook wil ik de bij de fotoverantwoording genoemde mensen bedanken, die allen belangeloos hun foto s beschikbaar stelden voor de soorten waar ik zelf geen goede beelden van had. Tenslotte bedank ik de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie en Staatsbosbeheer voor hun steun waardoor het mogelijk was dit boekje uit te geven. 7

12 rugstreep ogen ver uit elkaar pterostigma halsschildje schouderstreep heupschildje man bovenste achterlijfsaanhangselen onderste achterlijfsaanhangselen Eilegorgaan Vrouw Foto s boven: Verse tengere pantserjuffers Secundair geslachtsorgaan van mannetje zwarte heidelibel Paringslus (copula) van zwarte heidelibel Uitleg van enkele termen uit de soortteksten Pionierssoort Tracheeën Uitsluipen Imago Voelt zich thuis in pas ontstane, meestal vrij kale omgeving. Verdwijnt als de vegetatie te hoog of te dicht wordt. (platbuik, tengere grasjuffer) De luchtkanalen in de huid van een insect die gebruikt worden om adem te halen Het proces waarbij de verse libel uit het larvenhuidje kruipt. Volwassen libel 8

13 De soorten in beeld Azuurwaterjuffer Bandheidelibel Beekoeverlibel Beekrombout Blauwe breedscheenjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Geelvlekheidelibel Gevlekte glanslibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Groene glazenmaker Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kanaaljuffer Kempense heidelibel Kleine roodoogjuffer Koraaljuffer Lantaarntje Metaalglanslibel Noordse witsnuitlibel Paardenbijter Plasrombout Platbuik Rivierrombout Sierlijke witsnuitlibel Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tangpantserjuffer Tengere grasjuffer Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer Venglazenmaker Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Weidebeekjuffer Zadellibel Zuidelijke glazenmaker Zuidelijke heidelibel Zuidelijke keizerlibel Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel Zwervende pantserjuffer