Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek 2007 en 2008

Transcriptie

1 Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek 2007 en 2008 Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek Ronald Hofmeester

2 Informatie over dit rapport: Ronald Hofmeester, De Blauwe Wereld 19, 1398 EM Muiden, , Informatie over de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek: Secretaris: Hans van Oosterhout, Loosdrechtseweg 31, 1215 JM Hilversum, , Alle foto s zijn van de auteur Foto omslag: Geelvlekheidelibel, man, 2 augustus 2008, Laegieskamp 1

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding Monitoringroutes in het werkgebied Overzicht en spreiding van de routes Totaal overzicht Resultaten per route in 2007 en Naardermeer (routes 96 t/m 102) Hilversumse Meent (routes 159 t/m 166) Groeve Oostermeent (routes 799 t/m 801) Hilversums Wasmeer (route 809) Oude Haven (route 810) Meerkade (route 811) Monnikenberg (route 835) Zanderij Cruysbergen I en II (routes 836 en 837) Kromme Rade (route 838) Zanderij Crailoo (route 845) Rembrandtkwartier (route 846) Verlengde Bergse Pad (route 870) De Lieberg (route 949) Dankwoord Literatuuroverzicht

4 1. Inleiding In dit verslag staan de resultaten van 23 van de 24 algemene routes in de Gooi en Vechtstreek. Van één algemene route zijn de gegevens niet doorgegeven door de tellers aan de werkgroep; mogelijk kunnen die gegevens via de Vlinderstichting nog beschikbaar komen. De soortgerichte routes in het Naardermeer zijn ook buiten beschouwing gelaten omdat alleen gegevens van 2007 beschikbaar zijn. In augustus verscheen een eerdere versie van dit verslag. In deze tweede versie zijn een aantal verbeteringen doorgevoerd; de tabellen zijn nu in excel uitgewerkt, hier en daar is de tekst aangepast, de gegevens van het Rembrandtkwartier zijn toegevoegd, er is een kaartje van de regio gemaakt waarop de routes zijn terug te vinden, een overzicht van de tellers is toegevoegd èn er bleken een aantal fouten in de tabellen te zitten. Zo gaven de gegevens in tabel 2 een verkeerd beeld omdat per abuis de resultaten van de soortgerichte routes meegeteld waren. In 2006 nam Jelle Harder van Landschap Noord-Holland het initiatief voor een libellencursus in de regio. Deze cursus leidde in 2006 tot de oprichting van de Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Een jaar later werd in dezelfde regio, ook met steun van Landschap Noord-Holland, een vlindercursus georganiseerd. De vlindermensen en libellenmensen besloten in 2007 direct tot samenwerking in de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Deze werkgroep telt nu circa 45 leden. Zowel de libellencursus als de vlindercursus had als specifiek doel om geïnteresseerden de basiskennis bij te brengen die nodig is om succesvol een monitoringroute te lopen. Gezien de ontwikkeling in het aantal en de spreiding van de libellenroutes in 2007 en de vlinderroutes in 2008 (Huybers en Van Oosterhout, 2008), mag dit initiatief een succes genoemd worden. Dankzij de inzet van de tellers kon dit verslag gemaakt worden; daarvoor dank! Bij die dank mag wel een kritische noot toegevoegd worden. De kwaliteit van het meetnet wordt o.a. bepaald door de gebruikte methode. Om de tellingen van jaar tot jaar met elkaar te kunnen vergelijken, is het belangrijk dat het aantal tellingen en de wijze waarop deze uitgevoerd worden zo veel mogelijk hetzelfde zijn (Ketelaar en Plate, 2001). Wat het aantal tellingen in een seizoen betreft, haalt echter slechts een enkele teller in onze werkgroep het gevraagde aantal (in 2007 nog 9 keer, vanaf keer). De resultaten van sommige routes zijn daardoor van mindere betekenis voor de terreinbeheerder. De Vlinderstichting geeft te kennen dat de gehanteerde methode rekening houdt met het uitvallen van tellingen; liever wat minder tellingen dan helemaal geen tellingen. Vanaf deze plek de oproep aan de tellers om het gevraagde aantal keer tellen zoveel mogelijk te benaderen. Valt er een telling uit geef dat door aan de coördinator zodat eventueel een ander een keer kan invallen. Dit verslag heeft een drieledig doel. In de eerste plaats is het er op gericht om iedere teller de resultaten te laten zien van zijn of haar inspanning. Het is altijd leuk om te zien hoe jouw route zich verhoudt tot die van de anderen. In de tweede plaats dient het als informatiebron voor de terreineigenaren, met name het Goois Natuurreservaat, zodat zij kunnen zien wat de stand van zaken is en eventueel hun beheer kunnen aanpassen. En in de derde plaats kunnen deze gegevens door de Vlinderstichting gebruikt worden bij de vaststelling van landelijke ontwikkelingen en trends. 3

5 2. Monitoringroutes in het werkgebied 2.1 Overzicht en spreiding van de routes In 2006 (en daarvoor) werden al door 3 mensen libellenroutes gemonitoord in Gooi en Vechtstreek. Dat gebeurde in totaal op 18 routes, namelijk: 7 soortgerichte routes in het Naardermeer, 8 algemene routes in de Hilversumse Meent en 3 algemene routes in de Groeve Oostermeent. In 2007 waren er als gevolg van de libellencursus 30 routes. Ook in 2008 waren het er 30, waarbij aangetekend moet worden dat de route bij de Lieberg er bij kwam en de route in het Rembrandtkwartier (Naarden) afviel in verband met de slechte waterkwaliteit. Ook twee routes in de Groeve Oostermeent staan onder druk i.v.m. uitdroging van het gebied. Kaartnr. Routenr. Gebiedsaanduiding Coördinaten Eigenaar/beheerder 1 96 t/m 102 Naardermeer e.o. - - Natuurmonumenten en t/m 166 Hilversumse Meent (1 t/m 8) Hilversum Groeve Oostermeent I Goois Natuurreservaat Groeve Oostermeent II Goois Natuurreservaat Groeve Oostermeent III Goois Natuurreservaat Hilversums Wasmeer Goois Natuurreservaat Oude Haven Hilversum Meerkade Muiden Monnikenberg Goois Natuurreservaat Zanderij Cruijsbergen I Goois Natuurreservaat Zanderij Cruijsbergen II Goois Natuurreservaat Kromme Rade Natuurmonumenten Zanderij Crailoo Goois Natuurreservaat Rembrandtkwartier Naarden Zonneheideven I Goois Natuurreservaat Zonneheideven II Goois Natuurreservaat Verlengde Bergse Pad Natuurmonumenten De Lieberg Goois Natuurreservaat Tabel 1. Libellen monitoringroutes in de Gooi en Vechtstreek in 2007 en Het Naardermeer betreft soortgerichte routes (7). Alle andere zijn algemene routes (24). Tabel 1 laat zien dat de meeste van de 24 algemene routes gelegen zijn in terreinen van het Goois Natuurreservaat. De kaartnummers verwijzen naar de 4

6 locaties op kaart 1. Te zien is dat veertien algemene routes zijn gelegen op de zandgronden met ruime spreiding in het Gooi (2,3,4,5,6,7,9,10,11,13,14,15,16,18). In het veengebied bevinden zich drie algemene routes (8,12,17) en zeven soortgerichte route (1). Bij elkaar een aardige doorsnede van het werkgebied. Kaart 1. Ligging van de verschillende libellenroutes in Gooi en Vechtstreek. 2.2 Totaal overzicht In het totaaloverzicht worden de soortgerichte routes in de Naardermeer buiten beschouwing gelaten. Dat is al toegelicht in de inleiding. Op de 24 algemene routes in ons werkgebied zijn over beide jaren 35 soorten waargenomen: in soorten met in totaal 7366 waarnemingen en in soorten met 8378 waarnemingen. Tangpantserjuffer, weidebeekjuffer en zwervende heidelibel zijn ieder maar één keer waargenomen. De meest waargenomen soort op de routes is het lantaarntje (4346 keer), op grote afstand gevolgd door de variabele waterjuffer met 2552 waarnemingen (zie tabel 2). Ook de watersnuffel (860 en 801 waarnemingen) en de grote roodoogjuffer (548 en 475 waarnemingen) werden meer dan 1000 keer geteld. De viervlek ( ), de gewone oeverlibel ( ) en de bruinrode heidelibel ( ) zijn de meest waargenomen echte libellen. De meest waargenomen juffersoorten wijken daarmee niet noemenswaardig af van de landelijke gegevens waar de top drie gevormd wordt door watersnuffel (zowel in 2007 als in 2008 de meest waargenomen soort), lantaarntje en azuurwaterjuffer. 5

7 Soort Soort Azuurwaterjuffer Noordse witsnuitlibel 2 25 Blauwe glazenmaker 3 4 Paardenbijter Bloedrode heidelibel Platbuik 1 2 Bruine glazenmaker 7 18 Smaragdlibel Bruine korenbout 8 32 Steenrode heidelibel Bruine winterjuffer 4 3 Tangpantserjuffer 0 1 Bruinrode heidelibel Tengere grasjuffer 1 1 Bruinrode/steenrode Variabele waterjuffer Gevlekte witsnuitlibel 5 2 Venwitsnuitlibel 2 42 Gewone oeverlibel Viervlek Gewone pantserjuffer Vroege glazenmaker Glassnijder Vuurjuffer Groene glazenmaker Vuurlibel 0 5 Grote keizerlibel Watersnuffel Grote roodoogjuffer Weidebeekjuffer 0 1 Houtpantserjuffer Zwarte heidelibel Kleine roodoogjuffer Zwervende heidelibel 1 0 Lantaarntje Metaalglanslibel 2 1 Totaal Tabel 2. Soorten libellen en totaal aantal waarnemingen in 2007 en De variabele waterjuffer was landelijk in 2007 nummer 6 en in 2008 nummer 4 maar in onze regio nummer 2. De top drie van de echte libellen (viervlek, gewone oeverlibel en bruinrode heidelibel) is landelijk exact hetzelfde (van Swaay e.a en 2009). Met enige trots mogen we zeggen dat in 2007 de route langs de Kromme Rade landelijk de enige route was waarlangs groene glazenmakers gezien zijn. Van nog eens 10 soorten zijn één of enkele routes verantwoordelijk voor een groot deel van de regionale waarnemingen wat aangeeft dat deze soorten er een specifieke leefomgeving op na houden. De route langs de Kromme Rade zorgde in 2007 voor 75% van de waarnemingen van de bruine korenbout en 40% van de waarnemingen van de vroege glazenmaker. In 2008 was dat 50% van de waarnemingen van de bruine korenbout. De route in de Zanderij Crailo zorgde in 2008 voor iets minder dan 1/3 van de waarnemingen van de azuurwaterjuffer. De route bij het Hilversumse Wasmeer was in 2007 goed voor 100% van de (2) waarnemingen van de venwitsnuitlibel, in 2008 voor tweederde van de waarnemingen van de noordse witsnuitlibel en 60% van de waarnemingen van de zwarte heidelibel. Van deze soort kwamen in 2007 bijna alle waarnemingen van die soort van deze route. De route langs de Oude Haven is de enige route waarlangs de metaalglanslibel is waargenomen. Route 1 in Cruysbergen zorgde in 2007 voor tweederde en in 2008 voor circa de helft van de waarnemingen van de kleine roodoogjuffer. In 2008 zorgde deze route ook voor ongeveer de helft van de waarnemingen van de grote keizerlibel, tweederde van de waarnemingen van de steenrode heidelibel en ruim eenderde van de waarnemingen van de viervlek. De route langs de Meerkade zorgde zowel in 2007 als 2008 voor ongeveer de helft van 6

8 de waarnemingen van de variabele waterjuffer en in 2008 voor ongeveer de helft van de waarnemingen van de houtpantserjuffer. De route op de Lieberg tenslotte zorgde in 2008 voor vijfzesde van de waarnemingen van de venwitsnuitlibel (in 2007 werd deze route nog niet gelopen) en voor ongeveer eenderde van de waarnemingen van de azuurwaterjuffer. Helaas valt over de ontwikkeling van de meeste soorten en aantallen weinig te zeggen omdat de meeste routes nog maar twee jaar geteld zijn, waarbij aangetekend moet worden dat één van de routes slechts één (in 2007) of enkele (in 2008) keren geteld is en een andere route voor het eerst in 2008 geteld is. In de komende jaren zal duidelijk worden of de nu opvallende afname in aantal waarnemingen in 2008 t.o.v van bruinrode heidelibel, grote roodoogjuffer, lantaarntje, gewone pantserjuffer en groene glazenmaker een éénmalige gebeurtenis is net zoals de grote toename van het aantal waarnemingen van vroege glazenmaker, noordse witsnuitlibel, zwarte heidelibel, bruine korenbout, bruine glazenmaker, vuurlibel, viervlek, gewone oeverlibel, variabele waterjuffer en vuurjuffer. Interessant is om de aantalontwikkeling van deze soorten te vergelijken met de landelijke trends van 2008 (zie tabel 3). De enorme toename van de venwitsnuitlibel is geheel en al te wijten aan de Liebergroute die in 2008 voor het eerst geteld werd maar ook landelijk laat deze soort (net zoals de gevlekte witsnuitlibel) een sterke toename zien (Van Swaay e.a. 2009). De aantalontwikkeling van groene glazenmaker, vroege glazenmaker, bruine korenbout, vuurlibel, en vuurjuffer komen geheel overeen met de landelijke trend. Soort Gooi en Vechtstreek Landelijke meetnet Bruine glazenmaker sterke toename stabiel Bruine korenbout sterke toename sterke toename Bruinrode heidelibel afname matige toename Gewone oeverlibel sterke toename matige toename Gewone pantserjuffer sterke afname matige afname Groene glazenmaker sterke afname redelijk jaar; sterke afname Grote roodoogjuffer afname matige toename Lantaarntje sterke afname slecht jaar; matige afname Noordse witsnuitlibel sterke toename stabiel Variabele waterjuffer sterke toename matige afname Venwitsnuitlibel sterke toename sterke toename Viervlek sterke toename matige toename Vroege glazenmaker sterke toename sterke toename Vuurjuffer sterke toename goed jaar; stabiel Vuurlibel sterke toename sterke (spectaculaire) toename Zwarte heidelibel sterke toename matige afname Tabel 3. Vergelijking van aantalontwikkeling in Gooi en Vechtstreek met landelijke trend. 7

9 De ontwikkeling van de bruinrode heidelibel, grote roodoogjuffer, zwarte heidelibel en variabele waterjuffer in de Gooi en Vechtstreek is echter tegengesteld aan de landelijke trend. De bruinrode heidelibel neemt op de routes in de Gooi en Vechtstreek af en in het landelijk meetnet toe; zwarte heidelibel en variabele waterjuffer nemen bij ons sterk toe en laten landelijk een matige afname zien. Smaragdlibel, vrouw, 5 mei 2008, Kromme Rade 3. Resultaten per route in 2007 en Naardermeer (routes 96 t/m 102) In het Naardermeer worden uitsluitend soortgerichte routes gemonitoord. Zoals al in de inleiding vermeld zijn daarvan wel gegevens beschikbaar maar is er geen toestemming gevraagd om de gegevens openbaar te maken. 3.2 Hilversumse Meent (routes 159 t/m 166) Sinds 1998 zijn jaarlijks (m.u.v. 2005) in de Hilversumse Meent acht routes geteld. Alle acht routes bestaan uit twee secties van 50 meter en zijn te vinden langs de zuidpunt van de gracht rond de woonwijk Hilversumse Meent (gemeente Hilversum) bij Bussum. Deze wijk grenst aan de zuidoostzijde aan de Zanderij Cruysbergen. In al die jaren zijn er op deze routes 26 verschillende soorten waargenomen, waarvan vijf soorten slechts één of enkele keren (platbuik, weidebeekjuffer en zwarte heidelibel alle één keer, bruine winterjuffer drie keer en gewone pantserjuffer vier keer) en 21 soorten regelmatig. In 2007 en 2008 zijn de routes acht keer geteld waarbij in totaal 22 soorten zijn waargenomen; in soorten met 944 waarnemingen, in soorten met 1037 waarnemingen (zie tabel 4). Het lantaarntje is hier met 549 waarnemingen over beide jaren het meest waargenomen. Andere soorten met meer dan 100 waarnemingen zijn: grote roodoogjuffer (339), variabele waterjuffer (272) en watersnuffel (167). De meest waargenomen echte libel op deze routes is de bruinrode heidelibel (80). 8

10 In 2007 en 2008 laten de verschillende routes geen grote verschillen zien in het aantal waargenomen soorten. Er is enige variatie maar die is beperkt. Wel zijn er grote verschillen in aantal waarnemingen. Met name opvallend is de afname van azuurwaterjuffer en grote roodoogjuffer en de toename van bruine glazenmaker, bruinrode heidelibel, variabele waterjuffer en vuurjuffer. Route Totaal Soort Azuurwaterjuffer Bl. glazenmaker Bl. ro heidelibel Br. glazenmaker Br. winterjuffer Br. ro heidelibel Gew. oeverlibel Gew. pan. juffer Glassnijder Grote keizerlibel Gr. roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kl. roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Platbuik Smaragdlibel St. ro heidelibel Var. waterjuffer Viervlek Vr. glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Totaal Tabel 4. Soorten libellen en aantal waarnemingen routes Hilversumse Meent. Route 1 Over beide jaren 16 soorten, ieder jaar 11 soorten met in waarnemingen en in waarnemingen. Bruine glazenmaker, bruine winterjuffer, gewone pantserjuffer en grote roodoogjuffer werden ieder maar één keer gezien. Houtpantserjuffer, variabele waterjuffer en vuurjuffer waren de meest voorkomende soorten met respectievelijk 47 (12 en 35), 22 (14 en 8) en 18 (8 en 10) waarnemingen. Route 2 Over beide jaren ook 16 soorten, met 11 soorten in 2007 en 12 soorten in Het aantal waarnemingen op deze route was in 2007 bijna gelijk aan route 1 (60 om 59 9

11 waarnemingen), in 2008 werden aanzienlijk meer waarnemingen gedaan: 159. Bloedrode heidelibel, glassnijder, grote keizerlibel en smaragdlibel werden op deze route slechts één keer waargenomen. Lantaarntje ( ) en variabele waterjuffer (6 + 43) zijn de meest waargenomen soorten. Route 3 Over beide jaren 14 soorten met 11 soorten in 2007 en 12 in Het aantal waarnemingen lag met respectievelijk 93 om 186 hoger dan op de vorige twee routes. De bloedrode heidelibel, paardenbijter en vuurjuffer werden op deze route slechts één keer waargenomen. Net als op route 2 hadden het lantaarntje ( ) en de variabele waterjuffer ( ) de meeste waarnemingen. Ook de houtpantserjuffer kwam verhoudingsgewijs vaak voor ( waarnemingen). Route 4 Op deze route zijn in 2007 (14 soorten) en 2008 (14 soorten) in totaal 18 soorten waargenomen met respectievelijk 160 en 136 waarnemingen. In tegenstelling tot de vorige drie routes werden er in 2008 minder waarnemingen gedaan dan in Op deze route werden er van de bruine winterjuffer, de platbuik en de smaragdlibel slechts één exemplaar gezien. Net zoals op de vorige twee routes zijn het lantaarntje ( ) en de variabele waterjuffer ( ) de meest waargenomen soorten. Ook de watersnuffel is verhoudingsgewijs vaak gezien ( keer). Route 5 In 2007 zijn 82 waarnemingen gedaan verdeeld over 16 soorten. In 2008 deed deze route het wat minder met 60 waarnemingen verdeeld over 12 soorten. Het verschil wordt veroorzaakt door soorten die slechts één keer zijn gezien: in 2007 waren dat bloedrode heidelibel, bruine winterjuffer, grote keizerlibel, paardenbijter en smaragdlibel. In 2008 ging het om een waarneming van een viervlek. Op deze route komt eigenlijk alleen het lantaarntje talrijk voor (22 om 26 waarnemingen). Route 6 Zowel in 2007 als in 2008 zijn er 12 soorten gezien (respectievelijk 103 en 120 waarnemingen). Over beide jaren gerekend komt het aantal soorten op 15. Azuurwaterjuffer, smaragdlibel en steenrode heidelibel werden alleen in 2007 gezien, bloedrode heidelibel, bruine winterjuffer en vroege glazenmaker alleen in Ook hier is het lantaarntje het talrijkst (37 om 24 waarnemingen), gevolgd door de grote roodoogjuffer (29 om 22 waarnemingen) en variabele waterjuffer (11 om 18 waarnemingen). Route 7 Op deze route zijn in totaal 17 soorten gezien met in waarnemingen (verdeeld over 15 soorten) en in waarnemingen (verdeeld over 14 soorten). De bloedrode heidelibel, de smaragdlibel en de steenrode heidelibel werden alleen in 2007 gezien, de bruine glazenmaker alleen in Het lantaarntje (met 34 en 28 waarnemingen) en de grote roodoogjuffer (met 41 en 20 waarnemingen) waren het talrijkst aanwezig. 10

12 Route 8 Op deze route in de Hilversumse Meent zijn de meeste soorten met de grootste aantallen gezien. Het gaat om 19 soorten (16 in 2007 en 15 in 2008) met 251 en 196 waarnemingen. De smaragdlibel en steenrode heidelibel werden alleen in 2007 gezien, de bruine glazenmaker alleen in De grote roodoogjuffer is veruit het meest geteld (92 en 58 keer), gevolgd door het lantaarntje (45 en 32 keer). Ook de watersnuffel en de variabele waterjuffer zijn relatief vaker gezien (respectievelijk keer en keer). Lantaarntje, vrouwtje C-type, 16 juni 2008, Zanderij Crailoo 3.3 Groeve Oostermeent (routes 799 t/m 801) De Groeve Oostermeent ligt in het noordoosten van ons werkgebied tussen Blaricum en Huizen/Bijvanck (gemeente Blaricum). Op dit heide gebied liggen tegen de steilrand met t Harde een drietal poeltjes waarlangs de verschillende routes lopen. De eerste route bevat slechts één sectie, de andere routes beide twee secties. De routes worden sinds 2007 geteld, in zowel 2007 als in 2008 in totaal acht keer. Daarbij zijn op de routes gezamenlijk 17 soorten waargenomen: in soorten met 543 waarnemingen en 12 soorten in 2008 met 423 waarnemingen (zie tabel 5). Vier soorten werden slechts één keer waargenomen: een blauwe glazenmaker en een zwervende heidelibel in 2007 en een venwitsnuitlibel en een vroege glazenmaker in De watersnuffel is de soort met de meeste waarnemingen (292), gevolgd door het lantaarntje (256) en de bruinrode heidelibel (197). Opvallend is de sterke afname in 2008 van zowel de bruinrode heidelibel als het lantaarntje. 11

13 Soort Route 1 Route 2 Route 3 Totaal Totaal Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Lantaarntje Steenrode heidelibel Venwitsnuitlibel Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel Totaal Tabel 5. Soorten libellen en aantal waarnemingen routes Groeve Oostermeent. Bruinrode heidelibel, 21 september 2008, Laegieskamp 12

14 3.4 Hilversums Wasmeer (route 809) Het Hilversums Wasmeer ligt ten zuidoosten van Hilversum in de bossen op de Gooise heuvelrug. Het gebied is niet vrij toegankelijk. De route loopt tussen de noordwestrand van het Wasmeer en de aangrenzende bosrand en bestaat uit twee secties van 50 meter en één van 100 m. Ook deze route wordt sinds 2007 geteld; in 2007 vijf keer en in 2008 zes keer. Dat leverde in soorten op met 170 waarnemingen en in soorten met 178 waarnemingen (zie tabel 6); over beide jaren 15 soorten en 348 waarnemingen. Soort Totaal Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel 5-5 Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer 1-1 Noordse witsnuitlibel Paardenbijter 2-2 Smaragdlibel 2-2 Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker 4-4 Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal Tabel 6. Soorten libellen en aantal waarnemingen Hilversums Wasmeer. Het Hilversums Wasmeer is belangrijk voor de noordse witsnuitlibel en ook de zwarte heidelibel heeft hier een belangrijke populatie. Vreemd genoeg heeft op deze route niet een juffer maar een echte libel de meeste waarnemingen: de viervlek. Ook de tweede plaats wordt ingenomen door een echte libel: de zwarte heidelibel. Glassnijder en grote roodoogjuffer zijn op deze route slechts één keer waargenomen. Zwarte heidelibel, vrouw, 6 augustus 2008, Laegieskamp 13

15 3.5 Oude Haven (route 810) De Oude Haven ligt ten westen van het centrum van Hilversum. Deze route ligt in het westelijk deel, loopt aan de noordzijde en bestaat uit twee secties van 50 meter. De route is in 2007 acht keer geteld en in 2008 zeven keer. Daarbij zijn 21 soorten waargenomen (met Cruysbergen II en de Kromme Rade de meest soortenrijke route); 18 soorten in 2007 en 15 soorten in 2008 met respectievelijk 304 en 380 waarnemingen. De azuurwaterjuffer en vuurjuffer zijn (met beide 171 waarnemingen) het meest waargenomen. Bruine glazenmaker, gewone oeverlibel, kleine roodoog en weidebeekjuffer zijn ieder slechts één keer gezien (zie tabel 7). Dit is de enige route in ons werkgebied waar de metaalglanslibel is waargenomen. Soort Totaal Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout 2-2 Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel 1-1 Glassnijder Grote keizerlibel Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer 1-1 Lantaarntje Metaalglanslibel Paardenbijter Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek 2-2 Vroege glazenmaker 3-3 Vuurjuffer Watersnuffel Weidebeekjuffer Totaal Tabel 7. Soorten libellen en aantal waarnemingen Oude Haven Hilversum. Vuurjuffer, vrouw, 23 april 2009, Kromme Rade 14

16 3.6 Meerkade (route 811) De Meerkade is de dijk die aan de noord en noordwest kant het Naardermeer begrensd. Tussen de Visserij en molen De Onrust loopt echter ook een weg met die naam. De route ligt aan de noordoostzijde van die weg; beginpunt is de sloot op de grens van de bosstrook aan de noordwestzijde, het eindpunt de sloot op de grens van de bosstrook aan de zuidoostzijde. Het traject bestaat uit twee secties van 50 meter en één sectie van 100 meter. De route wordt sinds 2007 geteld, zowel in 2007 als in 2008 negen keer. Dat leverde in totaal 2098 waarnemingen op: 845 in 2007 en 1253 in 2008 (zie tabel 8), verdeeld over 16 soorten (16 soorten in 2007, 15 in 2008). Alleen langs de Kromme Rade werden in ons werkgebied meer waarnemingen gedaan. Variabele waterjuffer, vrouw, 20 april 2009, Ankeveen Soort Totaal Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Lantaarntje Paardenbijter Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Totaal Tabel 8. Soorten libellen en aantal waarnemingen Meerkade. Opvallend is dat bruine glazenmaker, glassnijder, houtpantserjuffer, smaragdlibel, steenrode heidelibel, variabele waterjuffer, viervlek en vuurjuffer in 2008 aanzienlijk meer werden gezien, terwijl bloedrode heidelibel, bruinrode heidelibel, gewone oeverlibel, paardenbijter en vroege glazenmaker aanzienlijk minder werden gezien. Ook opvallend is dat meer dan de helft van het totaal aantal 15

17 waarnemingen voor rekening van de variabele waterjuffer komen (1143). Dit is dan ook langs deze route verreweg de meest voorkomende libel, op grote afstand gevolgd door het lantaarntje (203 waarnemingen). Ook hier is de viervlek de meest voorkomende echte libel. Paardenbijter werd alleen in 2007 waargenomen. 3.7 Monnikenberg (route 835) Helaas zijn de waarnemingen van deze route niet bij de gegevensbeheerder van de werkgroep terecht gekomen. Via de Vlinderstichting lukt dat mogelijk op een nader moment nog. Bespreking is daardoor niet mogelijk. 3.8 Zanderij Cruysbergen I en II (routes 836 en 837) Het natuurgebied Cruysbergen wordt voor een deel (westen, noorden en noordoosten) begrensd door de bebouwde kom van de Hilversumse Meent (gemeente Hilversum) en van Bussum. Het natuurgebied is nog volop in ontwikkeling, wat te zien is aan de vegetatie en waarnemingen van pioniersoorten onder de libellen, zoals tengere grasjuffer en vuurlibel. Het gebied is toegankelijk mits men op de paden blijft. Route I is gelegen in het zuidelijke deel van het gebied en loopt langs de zuidoever van de meest zuidelijke sloot. Route II loopt langs de westoever van de meest centrale sloot. Omdat beide routes nogal grote verschillen laten zien in aantallen en omdat beide routes andere waarnemers hebben, worden ze apart behandeld. Wel worden ze naast elkaar in één tabel gezet (zie tabel 9) zodat de verschillen duidelijk zichtbaar zijn. Route I is in 2007 zes keer gelopen en in 2008 acht keer, route II is in 2007 negen en in 2008 acht keer gelopen. Dat leverde op route I totaal 2036 waarnemingen op (848 in 2007 en 1188 in 2008), dus bijna net zoveel als op de route Meerkade (maar met minder bezoeken); een aantalrijke route dus. De waarnemingen zijn verdeeld over 17 soorten (in soorten en in soorten). Route II is soortenrijker met 21 soorten over twee jaar (20 soorten in 2007 en 15 in 2008). Maar die route heeft minder waarnemingen: in en in Tengere grasjuffer, man, 8 augustus 2007, Cruysbergen 16

18 waarnemingen; een opvallend verschil in soorten en aantallen waarnemingen. Mogelijk als gevolg van veranderingen aan de vegetatie en het verloop van de oever. Op route I is het lantaarntje in 2007 de meest waargenomen soort (296), gevolgd door de grote roodoogjuffer (97 waarnemingen) en kleine roodoogjuffer (86 waarnemingen). In 2008 is de viervlek de meest waargenomen soort met 208 waarnemingen, gevolgd door de grote roodoogjuffer (178 waarnemingen) en het lantaarntje (166 waarnemingen). Op route II is zowel in 2007 als 2008 het lantaarntje het meest waargenomen. De bruinrode heidelibel komt in 2007 als tweede daar ver achter. In 2008 is dat de variabele waterjuffer. In 2008 werden op route I drie vuurlibellen waargenomen en op route II één exemplaar (de enige andere waarneming van een vuurlibel in de regio was langs de route van Zanderij Crailoo). In 2007 is op route II ook een tengere grasjuffer waargenomen (in dat jaar zijn op Cruysbergen meer waarnemingen gedaan), één van de twee langs een monitoringroute dat jaar. Ook de zwarte heidelibel is op deze route slechts één keer waargenomen. Soort / Route Totaal I II I II I II Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal Tabel 9. Soorten libellen en aantal waarnemingen Cruysbergen I en II. 17

19 3.9 Kromme Rade (route 838) De Kromme Rade ligt in het zuidwesten van ons werkgebied en loopt van oost naar west tussen de s-gravelandse Vaartweg en het Moleneind. De route loopt langs een sloot die Het Hol aan de zuidkant begrenst en bestaat uit vier secties: twee van ieder 50 meter lang (1A en 1B) en twee van ieder 100 meter lang. Ook voor deze route geldt dat die vanaf 2007 geteld wordt; in keer en in keer. Dat leverde veel soorten (21 in totaal: 20 in 2007 en 19 in 2008) en veel waarnemingen op (1291 in 2007 en 1564 in 2008, zie tabel 11). Een vergelijking met de andere routes qua soortenrijkdom en hoeveelheid waarnemingen is lastig omdat deze route aanzienlijk vaker bezocht is. Soort Totaal Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Groene glazenmaker Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Totaal Tabel 10. Soorten libellen en aantal waarnemingen Kromme Rade. Het lantaarntje is de meest waargenomen soort. Met 1227 waarnemingen zorgt deze soort voor bijna de helft van het totaal aantal waarnemingen dat in de afgelopen twee jaar op deze route is gedaan. De variabele waterjuffer volgt met 900 waarnemingen maar benadert in 2008 met 555 waarnemingen het lantaarntje (613 waarnemingen). De vroege glazenmaker is de meest waargenomen echte libel. Opvallend ten opzichte van de andere routes is dat daar meestal de viervlek bovenaan staat en ook de heidelibellen hogere aantallen scoren. Het meest bijzondere van deze route zijn echter de waarnemingen van groene glazenmaker en gevlekte witsnuitlibel. Dit zijn soorten die in ons werkgebied in 18

20 2007 en 2008 alleen langs deze route zijn waargenomen. In 2007 is het zelfs landelijk gezien de enige route waar de groene glazenmaker is waargenomen. Ook voor de bruine korenbout is deze route belangrijk met in 2007 zes van de acht regionale waarnemingen en in 2008 met 14 van de 32 waarnemingen. De grote keizerlibel, houtpantserjuffer en steenrode heidelibel zijn slechts één jaar waargenomen Zanderij Crailoo (route 845) De Zanderij Crailoo ligt centraal in ons werkgebied tussen het Spanderswoud en de Bussumerheide. Het gebied van de route is niet vrij toegankelijk. De route loopt langs de zuidkant van de meest noordwestelijke plas en bestaat uit vijf secties: twee van 50 meter (1A en 1B) en drie van 100 meter (en is daarmee de langste route). De route is helaas in 2007 slechts één keer en in 2008 slechts drie keer geteld waardoor er weinig waarnemingen zijn. Veel valt er over deze route daarom niet te zeggen. Voor de volledigheid zijn toch de gegevens weergegeven (zie tabel 11), ook omdat dit in potentie een interessante route is. Dat blijkt wel uit waarnemingen van tengere grasjuffer en vuurlibel. In dit gebied is voor de Gooi en Vechtstreek de eerste waarneming van deze laatste soort gedaan. Soort Totaal Azuurwaterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Grote keizerlibel Lantaarntje Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Totaal Tabel 11. Soorten libellen en aantal waarnemingen Zanderij Crailoo. De meest in het oog springende soorten zijn azuurwaterjuffer (met in waarnemingen en viervlek (met in waarnemingen), helemaal als je bedenkt dat deze gedaan zijn tijdens slechts drie bezoeken. 19

21 3.11 Rembrandtkwartier (route 846) De route in het Rembrandtkwartier in Naarden is uitgezet langs de westoever van het water ten westen van de Paulus Potterlaan en bestaat twee secties van 50 meter. De route is alleen drie keer geteld in 2007 (in de maand mei). Zoals in de inleiding is aangegeven is in verband met de slechte waterkwaliteit en de geringe aanwezigheid van libellen besloten om te stoppen met het monitoren van deze route. Voor de volledigheid staan in tabel 12 de resultaten. Soort 2007 Azuurwaterjuffer 24 glassnijder 1 Grote roodoogjuffer 11 Lantaarntje 24 Totaal 60 Tabel 12. Soorten libellen en aantal waarnemingen Rembrandtkwartier Zonneheideven (routes 868 en 869) Het gebied bevat een groot ven en twee kleine vennen. Deze liggen in het zuiden van ons werkgebied bij, zoals de naam doet vermoeden, de Zonneheide net ten oosten van Nieuw-Loosdrecht. De vennen zijn niet vrij toegankelijk. Er zijn twee routes die elk bestaan uit drie secties: twee van 50 meter en één van 100 meter. Ze zijn nu twee jaar geteld; in 2007 tien keer en in 2008 acht keer. Dat leverde in totaal op beide routes 22 soorten op; 19 op route I (er is geen onderscheid gemaakt tussen bruinrode en steenrode heidelibel) en 18 op route II (zie tabel 12). Op route I zijn over beide jaren 1290 ( ) waarnemingen gedaan en op route II over beide jaren 1116 ( ) waarnemingen. Watersnuffel, man, 12 mei 2008, De Kampina 20

22 Soort Route I Route II Totaal Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruinrode heidelibel Steenrode heidelibel Bruin/steenrode Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Lantaarntje Noordse witsnuitlibel Paardenbijter Smaragdlibel Tangpantserjuffer Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal Tabel 13. Soorten libellen en aantal waarnemingen Zonneheideven I en II. Zoals ook op veel andere routes, is het lantaarntje het meest waargenomen, direct gevolgd door de watersnuffel. Deze laatste is in 2008 overigens vaker gezien dan het lantaarntje. Van de 22 soorten zijn vijf soorten slechts één of enkele keren waargenomen: blauwe glazenmaker, tangpantserjuffer, variabele waterjuffer, vroege glazenmaker en zwarte heidelibel. Opvallend is de enorme afname in het aantal waarnemingen in 2008 t.o.v Dat geldt vooral voor de juffers want in 2008 werden er aanzienlijk meer grote keizerlibellen en noordse witsnuitlibellen gezien. Zou de eerste soort de oorzaak kunnen zijn van deze achteruitgang (predatie van de kleinere soorten) of zijn er ook milieufactoren aan het werk? 21

23 3.13 Verlengde Bergse Pad (route 870) Het Verlengde Bergse Pad ligt aan de oostkant van Ankeveen dus redelijk centraal in ons werkgebied. De route bestaat uit twee secties van 50 meter (1A en 1B) en één sectie van 100 meter en is in zowel 2007 (zes keer) als 2008 (zeven keer) geteld. Dat leverde 19 soorten op (9 in 2007 en 19 in 2008) met respectievelijk 304 en 370 waarnemingen (zie tabel 13). Ook op deze route is het lantaarntje het meest waargenomen, gevolgd door de variabele waterjuffer (die in 2008 qua aantal waarnemingen het lantaarntje overtrof). Vooral opvallend is het verschil in het aantal waargenomen soorten; negen soorten werden wel in 2008 maar niet in 2007 waargenomen! Twee van deze zijn slechts één keer gezien: houtpantserjuffer en platbuik. Drie soorten werden in 2008, relatief vaak gezien: bruine korenbout, viervlek en vroege glazenmaker. Bruinrode heidelibel is daarentegen in 2008 aanzienlijk minder vaak gezien (vier in plaats van 30 keer). Interessant is hoe dit zich in 2009 zal ontwikkelen. Deze route is, samen met die langs de Kromme Rade, verantwoordelijk voor alle monitorwaarnemingen van de bruine korenbout! Soort Totaal Bloedrode heidelibel Bruine korenbout Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Platbuik Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Totaal Tabel 14. Soorten libellen en aantal waarnemingen Verlengde Bergse Pad. 22

24 3.14 De Lieberg (route 949) De route langs het ven in De Lieberg is tenslotte de laatste in de reeks en is voor het eerst in 2008 geteld. De Lieberg is een terreintje van het Goois Natuut reservaat en ligt ten westen van het knooppunt A1 A27 en is één van de weinige routes aan de oostkant van de heuvelrug. De route loopt bijna geheel rond het ven en bestaat uit twee secties van 50 meter. De route is in 2008 zeven keer geteld waarbij er 14 soorten zijn gezien met in totaal 303 waarnemingen (zie tabel 14). Daarvan is de venwitsnuitlibel de meest interessante soort. In 2008 zijn op deze route zeszevende van de monitorwaarnemingen van deze soort gedaan. Opvallend is de waarneming van twee bruine korenbouten, een soort die je vooral in het veenplassengebied verwacht. De azuurwaterjuffer is op deze route de soort met de meeste waarnemingen. Soort 2008 Azuurwaterjuffer 172 Blauwe glazenmaker 4 Bloedrode heidelibel 4 Bruine korenbout 2 Bruinrode heidelibel 8 Grote keizerlibel 4 Houtpantserjuffer 5 Kleine roodoogjuffer 5 Lantaarntje 9 Platbuik 1 Steenrode heidelibel 2 Venwitsnuitlibel 35 Viervlek 23 Vuurjuffer 29 Totaal 303 Tabel 15. Soorten libellen en aantal waarnemingen De Lieberg. Venwitsnuitlibel, vrouw, 21 mei 2008, De Lieberg 23

25 4. Dankwoord Het maken van dit verslag was niet mogelijk zonder de vrijwilligers van de Vlinderen Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Deze leden van de werkgroep (zie tabel 15) hebben vele uren in het veld besteed om alle libellen op naam te brengen en te tellen en dat al gedurende twee seizoenen. Heel veel dank daarvoor. Ik ben ook Jelle Harder veel dank verschuldigd omdat hij de eerste versie van dit verslag kritisch van commentaar voorzag en redactioneel verbeterde. Route Naardermeer Hilversumse Meent Groeve Oostermeent Hilversums Wasmeer Oude Haven Meerkade Monnikenberg Zanderij Cruysbergen I Zanderij Cruysbergen II Kromme Rade Zanderij Crailoo Zonneheideven I en II Verlengde Bergse Pad De Lieberg Waarnemer(s) Rombout de Wijs Marten van Bracht Marten van Bracht Carla van der Maas Hans van Oosterhout Ronald Hofmeester Gerry en Riny Kluvers Gerry en Riny Kluvers Marten van Bracht Anja Schuitema Christian Brinkman Geert Veenstra Geert Veenstra Matthijs van Eijk Tabel 16. Overzicht van routes en de tellers. Ronald Hofmeester Muiden, 20 november

26 5. Literatuuroverzicht Huybers, P. en van Oosterhout H. (2008) Dagvlinders in het Gooi Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek Ketelaar, R. en Plate, C. (2001) Handleiding Landelijk Meetnet Libellen. Rapportnr. VS De Vlinderstichting, Wageningen & Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg Van Swaay, C.A.M., Groenendijk, D. en Plate, C.L. (2008) Vlinders en libellen geteld. Jaarverslag Rapportnr. VS De Vlinderstichting, Wageningen Van Swaay, C.A.M., Groenendijk, D. en Plate, C.L. (2009) Vlinders en libellen geteld. Jaarverslag Rapportnr. VS De Vlinderstichting, Wageningen 25