Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek

Transcriptie

1 Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek 2015 Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek Hans van Oosterhout

2 Foto omslag: venwitsnuitlibel (Leucorrhinia dubia) Informatie over de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek: Secretaris: Hans van Oosterhout, Loosdrechtseweg 31, 1215 JM Hilversum, , Informatie over dit rapport: Egbert Leijdekker, dr. Abraham Kuyperlaan 18A, 1402 SC Bussum, , e.c.g. leijdekker pagina 2

3 INHOUDSOPGAVE 1 Voorwoord Inleiding Het weer in Monitoringroutes in het werkgebied Resultaten van de algemene routes Hilversumse Meent (routes 159 t/m 166) Groeve Oostermeent (routes 799 t/m 801) Hilversums Wasmeer (route 809) Oude Haven (route 810) De Meerkade (route 811) Zanderij Cruijsbergen I en II (routes 836 en 837) Kromme Rade (route 838) De Lieberg (route 949) Samenvatting gemonitorde routes Totaaloverzicht Routes Hilversumse Meent, Groeve Oostmeent en Cruysbergen gespecificeerd Vijf meest getelde soorten Meerjarenoverzicht Analyse na eliminatie niet gelopen routes Ontwikkeling trend Levenscyclus Ei Larve Uitsluipen Imago Dankwoord pagina 3

4 1 Voorwoord Hoe is de Libellenwerkgroep tot stand gekomen? In 2006 nam Jelle Harder van Landschap Noord-Holland het initiatief voor een libellencursus in de regio. Deze cursus leidde in 2006 tot de oprichting van de Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Een jaar later werd in dezelfde regio, ook met steun van Landschap Noord-Holland, een vlindercursus georganiseerd. De vlindermensen en libellenmensen besloten in 2007 direct tot samenwerking in de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Zowel de libellencursus als de vlindercursus had als specifiek doel om geïnteresseerden de basiskennis bij te brengen die nodig is om succesvol een monitoringroute te lopen. Rapportages Door een aantal tellers worden de gegevens bijgehouden en ingevoerd in de database van de Vlinderstichting. Jaarlijks wordt er een verslag gemaakt van de resultaten en worden deze vergeleken met voorgaande jaren. Er is een mate van constantheid in de getelde routes, alhoewel die steeds minder wordt als gevolg van het feit dat er steeds meer waarnemers stoppen met monitoren en het nagenoeg onmogelijk is om opvolgers te vinden. Wederom blijkt de kwetsbaarheid van de libellengroep op dat gebied. Het gevolg hiervan is wel dat het vrij lastig is om een goede analyse te maken ten opzichte van de historische gegevens, omdat die eigenlijk niet meer vergelijkbaar zijn. Met name het jaar 2015 is daar een voorbeeld van en om toch een goed beeld te kunnen schetsen is ervoor gekozen om de historische (vergelijkings)gegevens over 2014 te corrigeren. Dat is overigens alleen gedaan voor de tabel met betrekking tot de trendgegevens. Ten aanzien van het totaal meerjarenoverzicht is er een aanvullende tabel gemaakt. Gelijk aan vorig jaar moet opnieuw worden gemeld dat, omdat de opsteller van deze rapportage onvoldoende kennis van zaken als het gaat om libellen en de omstandigheden van de telgebieden, er helaas geen terugkoppeling is gegeven door de waarnemers over bijzondere omstandigheden. Dat is feitelijk onontbeerlijk om een goede analyse te kunnen geven en daarom is er, voor wat betreft deze rapportage, uitgegaan van alleen de platte data. pagina 4

5 2 Inleiding Nederland is een rijk libellenland: liefst 70 libellensoorten zijn hier ooit gezien. Van deze soorten planten zich momenteel 61 soorten voort in Nederland. Vier soorten zijn uit ons land verdwenen en vijf andere soorten zijn onregelmatige zwervers uit het zuiden. Van de inheemse libellensoorten staan er 27 op de Rode Lijst: als gevolg van verdroging, verzuring en vermesting zijn deze soorten momenteel bedreigd in hun voortbestaan in Nederland. Libellen zijn belangrijke graadmeters voor waterrijke biotopen omdat hun aan- of afwezigheid informatie verschaft over de waterkwaliteit, de vegetatie en de mate waarin een gebied verdroogd is. Wat is een libel - en wat niet? Alle volwassen libellen (dus ook de juffers) hebben de volgende kenmerken met elkaar gemeen: twee paar stevige, niet-opvouwbare vleugels, met een dicht netwerk van vleugeladers grote facetogen, die ofwel als twee halve bollen aan de zijkant van de kop zijn geplaatst (juffers), ofwel een groot deel van de kop innemen ('echte' libellen) een langwerpig achterlijf zeer dunne en korte voelsprieten op de kop, die nauwelijks opvallen Sommige families uit de insectenorde gaasvleugeligen kunnen sterk op libellen lijken. Dit geldt vooral voor de families mierenleeuwen en bastaardlibellen. De vleugels van deze insecten lijken op die van libellen, maar ze hebben kleinere ogen en langere voelsprieten. Mannelijke libellen zijn trouwens de enige insecten met een secundair geslachtsorgaan aan de basis van het achterlijf. De larven van libellen hebben een zogenaamd vangmasker onderaan de kop en zijn daarmee eveneens uniek in het insectenrijk. Waar en hoe vind je libellen? Libellen zijn een groot deel van hun levenscyclus gebonden aan water. In vrijwel alle zoete watertypen kunnen libellen voorkomen: vennen, plassen, moerassen, beken, rivieren, enz. Omdat alle libellen voor de voortplanting gebonden zijn aan water, kunnen imago's het makkelijkst worden gevonden langs de waterkant. Rustig langs de oever of door het ondiepe water lopen levert doorgaans de meeste waarnemingen op. Sommige libellensoorten (vooral van de families glazenmakers en glanslibellen) zijn vooral vliegend aan te treffen, boven het water of boven de oever. Ze zijn van grote afstand al op te merken. Juffers en andere 'echte' libellen (bijvoorbeeld korenbouten en rombouten) gaan vaak zitten op of in de vegetatie die in het water of op de oever staat. Ze vallen daardoor in eerste instantie minder op. Vaak vliegen ze echter voor je op als je door de vegetatie loopt, om een eindje verderop weer te gaan zitten. Libellen zijn echte zonaanbidders. Bij warm, zonnig weer zijn libellen actief en makkelijk zichtbaar. Bij bewolking en regen kruipen ze weg in de vegetatie of gaan hoog in bomen hangen. Ze zijn dan vrijwel onvindbaar. Libellen zijn beslist niet alleen langs de waterkant te vinden. De meeste soorten vliegen na het uitsluipen tijdelijk weg van het water, om te jagen, geslachtsrijp te worden en nieuwe voortplantingsgebieden te zoeken. Vooral op zonnige, wind luwe plaatsen zijn ze dan te vinden, ook als er geen water in de buurt is. Denk hierbij aan bosranden, zonnige bospaden, beschutte heidevelden en graslanden. pagina 5

6 3 Het weer in 2015 Zeer warm en zeer zonnig 2015 De extreem zachte november en december zorgen ervoor dat het jaargemiddelde van 2015 in de top tien komt van warmste jaren sinds staat op een gedeelde vijfde plaats met een gemiddelde jaartemperatuur in De Bilt van 10,9 graden Celsius tegen 10,1 normaal. Het zag er lange tijd niet naar uit dat 2015 in Nederland zeer warm zou worden. Hoewel de wintermaanden januari en februari vrij zacht waren, was de lente vrij koel. Na een vrij warme zomer ging de herfst koud van start. Maar de herfst eindigde met een extreem zachte novembermaand en december is sinds het begin van de regelmatige temperatuurwaarnemingen in 1706 met afstand nog nooit zo zacht geweest. De lente was vrij koel. Na een vrij warme zomer ging de herfst koud van start. In 2015 is er slechts één ijsdag geweest terwijl acht ijsdagen normaal zijn. Op deze enige ijsdag - 23 januari - is ook de landelijk laagste minimumtemperatuur van afgelopen jaar gemeten: min 8,8 graden Celsius in Wijk aan Zee. Het warmst is het op 2 juli geweest, met in Maastricht 38,2 graden, net onder het record van 38,6 in Warnsveld uit Dit was tijdens de enige hittegolf van 2015, die van 30 juni tot en met 5 juli duurde. Met een landelijk gemiddeld aantal zonuren van 1894 zonuren is 2015 een zeer zonnig jaar. Normaal is de zon 1639 uren te zien. April en juni waren de twee zonnigste maanden met ieder 243 zonuren. Ook in mei, juli en augustus scheen de zon gemiddeld ruim 200 uren. Het meest was de zon te zien in het zuidwestelijk kustgebied: Vlissingen registreerde circa 2007 zonuren. Het noordoosten van het land was het minst zonnig met in Eelde 1778 zonuren was een zeer zonnig jaar. April en juni waren de twee zonnigste maanden met ieder 243 zonuren. Wat neerslag betreft waren de regionale verschillen groot. Vooral op de Veluwe was het zeer nat. Het KNMI-station Deelen heeft 1012 mm geregistreerd. In het zuidoosten van het land was 2015 een droog jaar. De minste neerslag tot nu toe viel op het KNMI-station Ell: circa 632 mm. Natte maanden met landelijk gemiddeld 100 mm of meer waren januari, augustus en november. Januari was niet alleen nat, maar ook onstuimig. Op zestien dagen kwam het, vooral in de kustgebieden, tot zware windstoten van minstens 75 km/uur. Opvallend was ook de zware zomerstorm die op 25 juli van zuidwest naar noordoost over Nederland trok. In IJmuiden werd tijdelijk windkracht tien waargenomen en kwamen windstoten voor tot 122 km/uur. Bron: pagina 6

7 4 Monitoringroutes in het werkgebied In onderstaande tabel wordt een opsomming gegeven van het aantal routes dat wordt gemonitord. De routes die (al enkele jaren) niet meer worden geteld zijn geëlimineerd. Kaartnr. Routenr. Gebiedsaanduiding Eigenaar/beheerder Hilversumse Meent 2 Hilversum Hilversumse Meent 3 Hilversum Hilversumse Meent 4 Hilversum Hilversumse Meent 5 Hilversum Hilversumse Meent 6 Hilversum Hilversumse Meent 7 Hilversum Hilversumse Meent 8 Hilversum Groeve Oostermeent I Goois Natuurreservaat Groeve Oostermeent II Goois Natuurreservaat Groeve Oostermeent III Goois Natuurreservaat Hilversums Wasmeer Goois Natuurreservaat Oude Haven Hilversum Meerkade Muiden Zanderij Cruijsbergen I Goois Natuurreservaat Zanderij Cruijsbergen II Goois Natuurreservaat Kromme Rade Natuurmonumenten De Lieberg Goois Natuurreservaat In onderstaande afbeelding worden de routes grafisch weergegeven. Er staan nog wel enkele routes in die niet meer worden gemonitord, omdat dit een verouderde presentatie is. (kaart van libellenroutes in Gooi en Vechtstreek) pagina 7

8 5 Resultaten van de algemene routes Algemene opmerking: voor het vergelijken van de resultaten zijn de mutaties met een afwijkende kleur inzichtelijk gemaakt. Zie hiervoor onderstaande arcering en criterium aantal. 5.1 Hilversumse Meent (routes 159 t/m 166) Deze monitoringroute bestaat uit acht secties, waarbij de totalen zijn samengevoegd omdat dit een betere presentatie geeft. Ontwikkeling: geconcludeerd moet worden dat het jaar 2015 een aantal forse afnames kent. Deze route bestond oorspronkelijk uit acht secties, maar in 2015 is één sectie niet geteld en dat heeft wel invloed op de totalen, maar die is redelijk beperkt. Er zijn eigenlijk twee soorten die een grote negatieve impact hebben en dat zijn de Azuurwaterjuffer en de Variabele waterjuffer. Deze soorten nemen met meer dan 100 getelde exemplaren af. Een opvallende afname geldt ook de Houtpantserjuffer en het Lantaarntje. De enige soort die er toch wel in positieve zin uitspringt is de Steenrode heidelibel, want die is, na vier jaar niet te zijn waargenomen, weer aangetroffen in een relatief gezien, aanzienlijk aantal en dat is verheugend te noemen. Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer 1 Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Platbuik 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer 1 Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Totaal aantal soorten aantal bezoeken gemiddeld aantal libellen / bezoek pagina 8

9 5.2 Groeve Oostermeent (routes 799 t/m 801) Bij deze presentatie zijn twee routes samengevoegd. Ontwikkeling: in 2015 zijn op deze route maar heel weinig soorten en aantallen waargenomen. Ook hier is sprake van een forse afname en opvallend zijn de Gewone oeverlibel, het Lantaarntje. Niet in de laatste plaats geldt dat ook voor de Watersnuffel, waarbij vorig jaar nog werd gesteld dat het een verheugende ontwikkeling was dat deze soort in grotere aantallen werd waargenomen. Wellicht is de afname (ook) een gevolg van het lagere aantal bezoeken (2 tegen 6 vorig jaar). Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker 1 1 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker 1 1 Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer 13 3 Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter 1 Platbuik 2 Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer 2 Tengere pantserjuffer 2 Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel 1 Viervlek Vroege glazenmaker 1 3 Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel 1 Zwervende Pantserjuffer 9 3 Totaal aantal soorten aantal bezoeken gemiddeld aantal libellen / bezoek pagina 9

10 5.3 Hilversums Wasmeer (route 809) Na een onderbreking van een jaar wordt deze route weer geteld. Ontwikkeling: in tegenstelling tot de andere routes zijn vrij veel toenames op deze route en wat enorm opvalt is de Viervlek. Het aantal bezoeken is bij deze route ook toegenomen en dat kan van invloed zijn. Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel Bruine winterjuffer 1 Bruinrode heidelibel 2 1 Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer 1 Lantaarntje 1 Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter Platbuik 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel 1 18 Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal aantal soorten aantal bezoeken gemiddeld aantal libellen / bezoek pagina 10

11 5.4 Oude Haven (route 810) Ontwikkeling: zowel de Azuurwaterjuffer als de Bruinrode heidelibel kennen een forse toename. De overige soorten kennen, relatief gezien, geen opvallende wijzigingen. Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout 2 1 Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel Paardenbijter Platbuik 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Weidebeekjuffer 1 Totaal aantal soorten aantal bezoeken gemiddeld aantal libellen / bezoek pagina 11

12 5.5 De Meerkade (route 811) Ontwikkeling: deze route was één van de hofleveranciers als het gaat om de aantallen en werd oorspronkelijk geteld door Ronald Hofmeester, maar deze route is met ingang van 2015 overgenomen door Guus Proost. De aantallen zijn extreem afgenomen, maar dat is naar alle waarschijnlijkheid niet het gevolg van een afname van de soort, maar meer het gevolg dat deze route maar één keer is bezocht, in tegenstelling tot voorgaande jaren, toen er minimaal 10 keer werd geteld. Als gevolg hiervan is er dus geen zinnige conclusie te noteren. Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker 1 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer 1 1 Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer 1 Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Lantaarntje Paardenbijter Platbuik 2 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Totaal aantal soorten aantal bezoeken gemiddeld aantal libellen / bezoek pagina 12

13 5.6 Zanderij Cruijsbergen I en II (routes 836 en 837) De monitoringsroutes Cruijsbergen is onderverdeeld in twee secties, maar in deze tabel samengevoegd. Ontwikkeling: over het geheel genomen is de ontwikkeling op deze route positiever dan het merendeel van de routes. De mutaties zijn maar beperkt, met uitzondering van het Lantaarntje, maar wat ook opvalt is de verhoudingsgewijs grote toename van de Steenrode heidelibel. Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker 3 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel 2 Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel 1 Noordse Witsnuitlibel 1 1 Paardenbijter Platbuik 3 4 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel 2 Totaal aantal soorten aantal bezoeken gemiddeld aantal libellen / bezoek pagina 13

14 5.7 Kromme Rade (route 838) Ontwikkeling: ook deze route had een grote bijdrage aan het totaal, maar ook is de route niet meer geteld in Blauwe glazenmaker 1 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Groene glazenmaker Grote keizerlibel 2 2 Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer 1 2 Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Noordse Witsnuitlibel 2 Paardenbijter Platbuik 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel 1 Zwarte heidelibel 2 1 Totaal aantal soorten aantal bezoeken gemiddeld aantal libellen / bezoek pagina 14

15 5.8 De Lieberg (route 949) Ontwikkeling: ten aanzien van de Azuurwaterjuffer is alleen maar te concluderen dat de afname dramatisch hoog is ten opzichte van 2014, maar de aantallen komen weer in de buurt van de jaren 2012 en Verhoudingsgewijs is echter de afname van de Tengere pantserjuffer, Houtpantserjuffer en de Variabele Waterjuffer nog veel groter. Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout 2 Bruine winterjuffer 1 Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder 3 Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter Platbuik Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal aantal soorten aantal bezoeken gemiddeld aantal libellen / bezoek pagina 15

16 5.9 Samenvatting gemonitorde routes In onderstaande tabel wordt een samenvatting gegeven van alle gemonitorde routes. Deze tabellen worden alleen ter kennisgeving opgenomen. Conclusies ten aanzien van bijvoorbeeld het aantal bezoeken etc. zijn snel te trekken. Hilversumse Meent aantal soorten aantal bezoeken totaal getelde libellen gemiddeld getelde libellen / bezoek Groeve Oostermeent aantal soorten aantal bezoeken totaal getelde libellen getelde libellen / bezoek Hilversums Wasmeer aantal soorten aantal bezoeken totaal getelde libellen getelde libellen / bezoek Oude Haven Hilversum aantal soorten aantal bezoeken totaal getelde libellen getelde libellen / bezoek Meerkade aantal soorten aantal bezoeken totaal getelde libellen getelde libellen / bezoek Cruijsbergen aantal soorten aantal bezoeken totaal getelde libellen getelde libellen / bezoek Kromme Rade aantal soorten aantal bezoeken totaal getelde libellen getelde libellen / bezoek De Lieberg aantal soorten aantal bezoeken totaal getelde libellen getelde libellen / bezoek pagina 16

17 venwitsnuitlibel (Leucorrhinia dubia) Kleinste, donkere witsnuitlibel, met kleine achterlijfsvlekken. Onderorde libellen Familie korenbouten (Libellulidae) Kenmerken mm. Kleinste witsnuitlibel. Tenger gebouwd, met dun achterlijf. Achterlijf zwart met lichtere vlekken (geel, rood of bruinrood, afhankelijk van geslacht en leeftijd). Voorrandader van de vleugels (in vooraanzicht bekijken): basale helft (van aanhechting tot knoop) zwart, tophelft (van knoop tot vleugeltop) geel gekleurd. Achterlijfsaanhangselen zwart. Mannetje: uitgekleurde mannetjes zijn zwart met een rij kleine rode vlekjes op het achterlijf. Bij oude mannetjes worden de vlekjes donker bruinrood. Soms zijn de vlekjes zo klein en donker, dat ze vanaf een afstandje moeilijk zichtbaar zijn. Pterostigma s zwart of hooguit zeer donkerrood. Jonge mannetjes hebben nog gele achterlijfsvlekken en zien eruit als vrouwtjes. Vrouwtje: achterlijf zwart met kleine gele vlekjes. Pterostigma s zwart, net als bij de meeste ander witsnuitlibellen. Gelijkende soorten Andere witsnuitlibellen, vooral noordse witsnuitlibel. Eventueel zwarte heidelibel. Voorkomen Vrij algemeen, maar minder algemeen dan de noordse witsnuitlibel. Habitat Vennen en hoogveen. Vliegtijd en gedrag Van eind april tot eind augustus, met de grootste aantallen in de tweede helft van mei tot en met de eerste helft van juli. Jonge venwitsnuitlibellen vliegen van het water af en worden aangetroffen op beschutte plekken in bossen en heideterreinen. Zonnende dieren zijn vaak te vinden op boomstronken en dode boomtakken. Eenmaal terug bij het water verdedigen de mannetjes een klein territorium, vanaf een zitplek in de oevervegetatie. Bij hoge dichtheden verdwijnt het territoriale gedrag, of is het territorium beperkt tot alleen de zitplaats. De eitjes worden door het vrouwtje al vliegend los in het water afgezet, vaak op plaatsen met veel veenmos in het water. Het mannetje verdedigt het vrouwtje door vlak boven haar te blijven vliegen en andere mannetjes weg te jagen. Levenscyclus De larven overwinteren twee keer. Uitsluipen gebeurt van eind april tot begin juli, met de hoogste aantallen in eind mei. Het uitsluipen gebeurt meestal zeer geconcentreerd: in enkele dagen tijd kan het overgrote deel van een populatie uitsluipen. pagina 17

18 6 Totaaloverzicht Wat is de opvallendste ontwikkeling? De Azuurjuffer heeft, procentueel gezien, het grootste aandeel in het totaal en steekt er met kop en schouders bovenuit. Toch is dit wel een vertekend beeld, want van zeven routes, met een aantal met meerdere sectoren, is alleen de route Lieberg waar het extreem grote aantal is waargenomen. De overige waargenomen libellen blijven meer in verhouding. Soort Hilversumse Meent Groeve Oostermeent Hilversums Wasmeer Oude Haven Meerkade Cruysbergen Lieberg TOTAAL Azuurwaterjuffer ,6% Blauwe glazenmaker ,2% Bloedrode heidelibel ,3% Bruine glazenmaker ,1% Bruine korenbout ,2% Bruine winterjuffer ,2% Bruinrode heidelibel ,4% Gevlekte witsnuitlibel 4 4 0,1% Gewone oeverlibel ,4% Gewone pantserjuffer ,7% Glassnijder ,7% Grote keizerlibel ,8% Grote roodoogjuffer ,2% Houtpantserjuffer ,3% Kleine roodoogjuffer ,3% Lantaarntje ,4% Metaalglanslibel 3 3 0,1% Noordse Witsnuitlibel 3 3 0,1% Paardenbijter ,3% Smaragdlibel ,1% Steenrode heidelibel ,2% Tengere grasjuffer 1 1 0,0% Tengere pantserjuffer ,4% Variabele waterjuffer ,5% Venwitsnuitlibel ,9% Viervlek ,9% Vroege glazenmaker ,8% Vuurjuffer ,3% Watersnuffel ,3% Zwarte heidelibel ,1% Totaal % pagina 18

19 6.1 Routes Hilversumse Meent, Groeve Oostmeent en Cruysbergen gespecificeerd. In voorgaande tabel staan drie routes die feitelijk weer zijn onderverdeeld in sub routes. Voor de beeldvorming wordt hiervan nu de onderverdeling ter kennisgeving opgenomen. Soort Hilversumse Meent 1 Hilversumse Meent 2 Hilversumse Meent 3 Hilversumse Meent 4 Hilversumse Meent 5 Hilversumse Meent 6 Hilversumse Meent 7 Hilversumse Meent 8 Hilversumse Meent Groeve Oostermeent I Groeve Oostermeent II Groeve Oostermeent III Groeve Oostermeent Cruysbergen I Cruysbergen II Cruysbergen Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker 1 1 Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer 1 1 Variabele waterjuffer Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Totaal pagina 19

20 7 Vijf meest getelde soorten Top 5 meest geteld 2007 Top 5 meest geteld 2008 Top 5 meest geteld 2009 Top 5 meest geteld 2010 Lantaarntje 2645 Lantaarntje 1749 Lantaarntje 2476 Variabele waterjuffer 2022 Variabele waterjuffer 929 Variabele waterjuffer 1623 Variabele waterjuffer 1687 Azuurwaterjuffer 1579 Watersnuffel 860 Watersnuffel 801 Kleine roodoogjuffer 1451 Lantaarntje 1482 Grote roodoogjuffer 570 Viervlek 599 Watersnuffel 1080 Kleine roodoogjuffer 931 Azuurwaterjuffer 450 Azuurwaterjuffer 585 Azuurwaterjuffer 940 Watersnuffel 873 Top 5 meest geteld 2011 Top 5 meest geteld 2012 Top 5 meest geteld 2013 grootste 5 soorten 2014 Azuurwaterjuffer 1947 Azuurwaterjuffer 2963 Azuurwaterjuffer 2555 Azuurwaterjuffer 5024 Grote roodoogjuffer 1383 Variabele waterjuffer 1448 Variabele waterjuffer 2134 Variabele waterjuffer 2172 Variabele waterjuffer 1173 Lantaarntje 907 Lantaarntje 869 Houtpantserjuffer 596 Lantaarntje 1143 Grote roodoogjuffer 820 Houtpantserjuffer 621 Lantaarntje 439 Viervlek 599 Viervlek 498 Vuurjuffer 402 Viervlek 379 Top 5 meest geteld 2015 Azuurwaterjuffer 3445 Variabele waterjuffer 467 Viervlek 381 Bruinrode heidelibel 133 Lantaarntje 130 Hoe ontwikkeling de vijf meest getelde soorten zich? Er zijn drie soorten die de afgelopen negen jaar voorkwamen in de top 5 en dat zijn de Azuurwaterjuffer, Variabele waterjuffer en Lantaarntje. Het aantal waargenomen exemplaren is in 2015 echter wel enorm afgenomen, maar dat wordt nader beschouwd in het hierna volgende meerjarenoverzicht. In onderstaande grafieken wordt eigenlijk alleen de onderlinge verhouding weergegeven en zijn alleen ter informatie. pagina 20

21 gewone pantserjuffer (Lestes sponsa) De algemeenste pantserjuffer. Onderorde juffers Familie pantserjuffers (Lestidae) Kenmerken mm. Lichaam grotendeels metaalgroen tot koperkleurig. Achterhoofd geheel donker. Geen duidelijke lichte schoudernaadstreep. Pterostigma s donker gekleurd. Mannetjes: indien uitgekleurd met blauwgrijze berijping op achterlijfspunt (segment 9, 10) en basis van het achterlijf (segment 1 en voorste deel van 2). De berijping op segment 2 is niet scherp begrensd, waardoor een vage overgang naar het glimmende achterlijf ontstaat. Vrouwtjes: legapparaat heeft normale proporties. De top reikt ongeveer tot aan de achterrand van segment 10 (aanhangsels niet meerekenen). Zijlobben van het halsschild geheel licht gekleurd, zonder donkere tekening. Gelijkende soorten Andere pantserjuffers, vooral tangpantserjuffer. Voorkomen Zeer algemeen. Habitat Vennen, duinplassen, overige plassen, laagveen. Soms ook bij stromend wat er of brak water. Bredere habitatvoorkeur dan andere pantserjuffers. Voorkeur voor plaatsen met wisselende waterstand, maar minder uitgesproken dan bij anderepantserjuffers. Kan bij verzuurde vennen zeer hoge dichtheid bereiken. Vliegtijd en gedrag Van half mei tot half oktober, hoogste dichtheid in juli en augustus. Net als andere pantserjuffers is de soort vaak te vinden in kniehoge vegetatie van bijvoorbeeld pijpenstrootje of pitrus. Eitjes worden boven de waterspiegel afgezet op moeras- en oeverplanten, meestal in levend materiaal. Levenscyclus De overwintering gebeurt als ei. De eieren komen in het vroege voorjaar uit, waarna de larvale fase binnen twee maanden kan worden afgerond. De larven sluipen uit van half mei tot eind augustus. pagina 21

22 8 Meerjarenoverzicht Zoals eerder aangegeven, beïnvloeden de niet getelde routes wel de totalen, dus moet dan wel in de conclusies worden meegenomen. Welke ontwikkelingen kunnen we nu uit het meerjarenoverzicht concluderen? In ieder geval kan worden vastgesteld dat twee soorten, t.w. Azuurwaterjuffer en Variabele waterjuffer extreem zijn afgenomen. Een bijzonder grote afname is ook vast te stellen bij de Houtpantserjuffer en Lantaarntje. Er zijn echter twee grote routes niet geteld in 2014 en die beïnvloeden het totaal behoorlijk. In volgende hoofdstuk wordt hier nader op ingegaan. Soort jaar Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruinrode/steenrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Groene glazenmaker Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter Platbuik Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Weidebeekjuffer Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel Zwervende Pantserjuffer Totaal Routes Soorten pagina 22

23 Aantal libellen waarvan er meer dan 100 zijn geteld. In onderstaande grafische weergave wordt inzage gegeven in het verloop van de soorten, waarvan er meer dan 100 exemplaren in het verslagjaar zijn geteld. pagina 23

24 8.1 Analyse na eliminatie niet gelopen routes Zoals eerder reeds gemeld zijn enkele routes niet meer, c.q. aanzienlijk minder, gelopen en dat heeft vergaande consequenties voor de historische resultaten. Het is echter ondoenlijk om die historische resultaten te corrigeren en daarom wordt in onderstaande tabellen het huidige jaar vergeleken met her vorige jaar, met daarbij de impact op te aantallen. Route --> totaal Route --> Meerkade Kromme Rade Soort mut. Soort mut mut. Azuurwaterjuffer Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Blauwe glazenmaker 1-1 Bloedrode heidelibel Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gevlekte witsnuitlibel 8-8 Gewone oeverlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Gewone pantserjuffer Glassnijder Glassnijder Groene glazenmaker 1-1 Groene glazenmaker 1-1 Grote keizerlibel Grote keizerlibel 2-2 Grote roodoogjuffer Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Lantaarntje Metaalglanslibel Metaalglanslibel Noordse Witsnuitlibel Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter Paardenbijter Platbuik 8-8 Platbuik 1-1 Smaragdlibel Smaragdlibel Steenrode heidelibel Steenrode heidelibel Tengere pantserjuffer Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel Venwitsnuitlibel Viervlek Viervlek Vroege glazenmaker Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurjuffer Vuurlibel 2-2 Vuurlibel Watersnuffel Watersnuffel 7-7 Zwarte heidelibel Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel 2-2 Zwervende heidelibel Zwervende Pantserjuffer 3-3 Zwervende Pantserjuffer Totaal Totaal pagina 24

25 Soort Route --> Hilversumse Meent Groeve Oostermeent Hilversums Wasmeer Oude Haven Cruysbergen Lieberg mut mut mut mut mut mut. Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Groene glazenmaker Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter Platbuik Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel 2-2 Watersnuffel Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel 2-2 Zwervende Pantserjuffer 3-3 Totaal pagina 25

26 watersnuffel (Enallagma cyathigerum) Kan massaal voorkomen bij verzuurde vennen. Onderorde juffers Familie waterjuffers (Coenagrionidae) Kenmerken mm. Kenmerkende borststuktekening: de lichte schouderstreep is minimaal even breed, maar meestal breder dan zwarte schoudernaadstreep die eronder ligt. Bovendien is aan de basis van de tweede zijnaad geen kort streepje aanwezig. Alleen op de eerste zijnaad bevindt zich een dergelijk streepje. Bij andere blauwe juffers zijn beide streepjes aanwezig. Mannetje: blauw, met een relatief beperkte zwarte tekening op het achterlijf. De tekening op de bovenzijde van segment 2 is variabel, maar meestal in de vorm van een paddestoel (of atoombommetje ). De segmenten 3, 4 en 5 hebben zwarte vlakjes bij de achterrand, die ongeveer een kwart van de segmentlengte innemen. Segment 6 is ongeveer voor de helft zwart, segment 7 vrijwel geheel. 8 en 9 zijn geheel blauw. Sporadisch komen mannetjes voor die een uitgebreidere zwarte tekening hebben. Vrouwtjes: Achterlijfsegmenten met brede zwarte torpedovormige figuren. De lichte delen van borststuk en achterlijf eenkleurig geel, bruin, groen of blauw. Aan de onderkant van segment 8 steekt een doorntje naar achteren (de vulvaardoorn), die bij waterjuffers van het geslachtcoenagrion ontbreekt. Gelijkende soorten Andere blauwe juffers, vooral azuurwaterjuffer en kanaaljuffer. Voorkomen Zeer algemeen. Habitat Allerlei stilstaande watertypen met relatief veel open water. Hoogste dichtheden bij zure vennen en hoogvenen. Grote aantallen watersnuffels zijn hier een indicator voor verzuring. Bij voedsel- en vegetatierijke wateren zeldzamer, evenals bij zwak stromend water. Vliegtijd en gedrag Lange vliegtijd: begin mei tot in oktober. Hoogste aantallen in juni, juli en augustus. Mannetjes vliegen in een rechte lijn laag over het water ( snuffelen ) en gaan regelmatig zitten op uit het water stekende planten. Jonge imago s zijn vaak te vinden in bosranden en heidevelden. Levenscyclus De larven overwinteren een, soms twee keer. Uitsluipen gebeurt gedurende een lange periode: begin mei tot en met april tot half september. In juni, juli en augustus worden de meeste verse imago s gezien. pagina 26

27 9 Ontwikkeling trend Voor de toe- of afname wordt voor Gooi en Vechtstreek hetzelfde uitgangspunt als het Landelijke Meetnet gehanteerd. De verschillen ten opzichte van het Landelijk Meetnet zijn wel opvallend groot en wijken in zowel positieve als negatieve zin sterk af. G&V = Gooi en Vechtstreek Soorten LMN = Landelijk MeetNet G&V % LMN Azuurwaterjuffer sterke afname -31% matige toename Blauwe glazenmaker sterke toename 44% matige afname Bloedrode heidelibel sterke afname -46% stabiel Bruinrode/steenrode heidelibel stabiel 0% Bruine glazenmaker sterke toename 33% stabiel Bruine korenbout sterke toename 300% matige toename Bruine winterjuffer sterke toename 267% sterke toename Bruinrode heidelibel sterke toename 20% matige toename Gevlekte witsnuitlibel sterke afname -56% sterke toename Gewone oeverlibel sterke afname -62% matige toename Gewone pantserjuffer sterke toename 227% matige afname Glassnijder sterke toename 58% matige toename Groene glazenmaker stabiel 0% stabiel Grote keizerlibel sterke toename 40% matige toename Grote roodoogjuffer sterke toename 12% matige toename Houtpantserjuffer sterke afname -61% stabiel Kleine roodoogjuffer sterke afname -26% matige toename Lantaarntje sterke afname -38% matige afname Metaalglanslibel sterke toename 200% stabiel Noordse Witsnuitlibel sterke afname -57% matige toename Paardenbijter sterke afname -53% matige toename Platbuik sterke afname -100% matige toename Smaragdlibel sterke afname -81% matige toename Steenrode heidelibel sterke toename 771% matige toename Tangpantserjuffer stabiel 0% stabiel Tengere grasjuffer stabiel 0% matige toename Tengere pantserjuffer sterke afname -90% matige toename Variabele waterjuffer sterke afname -37% stabiel Venwitsnuitlibel sterke toename 35% matige toename Viervlek sterke toename 29% matige toename Vroege glazenmaker sterke toename 43% sterke toename Vuurjuffer sterke afname -31% matige toename Vuurlibel sterke afname -100% sterke toename Watersnuffel sterke afname -54% stabiel Weidebeekjuffer stabiel 0% matige toename Zwarte heidelibel sterke afname -75% matige afname Zwervende heidelibel sterke afname -100% sterke toename Zwervende Pantserjuffer sterke afname -100% matige toename Totaal ten opzichte van 2014 Er is sprake van een matige toe- of afname bij een significante voor- of achteruitgang van minder dan 5% per jaar. Bij meer dan 5% per jaar (dat is ruwweg een verdubbeling of halvering spreken we van een sterke toe- of afname. Opvallend: in de rapportage is (herhaaldelijk) melding gemaakt van het niet meer c.q. minder tellen van de routes en dat heeft een grote impact op de ontwikkeling van de trend, vergeleken met de landelijke gemiddeldes. Vastgesteld kan worden dat onze regio sterk afwijkt van landelijk. pagina 27

28 10 Levenscyclus Libellen behoren tot een primitieve groep insecten, die een onvolledige gedaanteverwisseling hebben. Dit betekent dat larven van libellen na elke vervelling steeds iets meer op imago's (volwassen libellen) gaan lijken, zonder dat het 'bouwplan' drastisch verandert. Bij libellenlarven is bijvoorbeeld de vleugelaanleg al duidelijk zichtbaar. Dit is een verschil met bijvoorbeeld vlinders en kevers, die een volledige gedaanteverwisseling met popstadium hebben Ei Eitjes van libellen worden meestal in of vlakbij het water afgezet. Dit kan in het water zijn, in de waterbodem, in water- of oeverplanten, of op modder op de oever. Libelleneitjes zijn kleiner dan een millimeter en afhankelijk van de soort langgerekt, ovaal, of bijna rond van vorm. Soorten die hun eitjes in planten afzetten (endofytische ei-afzet) hebben langgerekte eitjes, terwijl soorten die hun eitjes in het water of op de oever afzetten (exofytische ei-afzet) meer ronde eitjes hebben. De eitjes van sommige soorten hebben bijzondere aanpassingen. Zo hebben eitjes van rombouten (die vooral in stromend water leven) een kleverig laagje dat zich vasthecht aan zand of stenen op de bodem. Hierdoor spoelen de eitjes niet weg. De eitjes van sommige heidelibellen (die als eitje de winter doorbrengen) hebben een ondoordringbaar laagje, wat ze beschermt tegen uitdroging en vorst. De eitjes van de tweevlek vormen een lang snoer, dat gemakkelijk aan waterplanten blijft hangen. Op die manier wordt voorkomen dat de eitjes naar de bodem zinken. Afhankelijk van de soort en milieuomstandigheden, zetten libellenvrouwtjes enkele honderden tot enkele duizenden eitjes af. De eitjes komen uit na enkele weken tot enkele maanden; ook dat is afhankelijk per soort, de watertemperatuur en van het tijdstip in het seizoen waarop de eitjes worden afgezet Larve Wanneer een libelleneitje uitkomt verschijnt eerst de zogenaamde prolarve: een klein wormachtig diertje dat nog omgeven is door de eihuid. Een prolarve verplaatst zich met spartelende bewegingen naar de plek waar de larve moet opgroeien: bijvoorbeeld van de plant waarin het eitje is afgezet naar het open water, of van de oever naar het water. Bij eitjes die los in het water zijn afgezet is deze fase dus al direct bereikt. Eenmaal aangekomen op de plaats van bestemming vervelt de prolarve en verschijnt het jonge larfje, dat zich vrij kan bewegen, kan eten en kan groeien. Libellenlarven zijn jagers en eten waterdiertjes die kleiner zijn dan zichzelf. Kannibalisme komt bij de meeste soorten voor. Andersom zijn libellenlarven een belangrijk onderdeel op het menu van vissen, amfibieën, waterkevers, waterwantsen, watervogels, enzovoorts. Net als andere insecten moeten libellenlarven regelmatig vervellen om te kunnen groeien. De periode tussen twee vervellingen wordt een larvaal stadium genoemd. Afhankelijk van de soort en van de ontwikkelingsduur brengt een larve negen tot zeventien larvale stadia door, voordat het volgroeid is. Het totale larvenstadium is het langstdurende ontwikkelingsstadium van een libel. Bij de meeste soorten duurt het larvenstadium iets korter dan een jaar tot bijna twee jaar. Er zijn echter ook soorten die drie tot bijna vijf jaar onder water doorbrengen, alvorens een volwassen libel te worden. In uitzonderlijke gevallen kunnen libellen twee generaties per jaar hebben, wat betekent dat het larvenstadium binnen enkele maanden voltooid kan worden. pagina 28

29 10.3 Uitsluipen Een volgroeide larve heeft nog één vervelling voor de boeg: de vervelling van larve naar imago. Soms wordt dit 'verpoppen' genoemd, maar dit is een onjuiste term, aangezien libellen geen popstadium hebben. Een betere en meer gebruikte term is 'uitsluipen'. Voor het uitsluipen klimt de volgroeide libellenlarve uit het water. Dit gebeurt bijvoorbeeld langs een plantenstengel die in het water of op de oever staat, maar ook allerlei andere objecten op de kant worden gebruikt. Als de larve een geschikte uitsluipplek heeft gevonden, houdt het zich stevig vast en vervelt voor de laatste keer. De huid van kop en borststuk barsten open en heel langzaam komt de volwassen libel eruit. Wanneer kop, borststuk en poten eruit zijn, grijpt de libel zich vast aan het uitsluipsubstraat en trekt zijn achterlijf uit de larvenhuid. Vervolgens blijft het nog verfrommelde en kleurloze dier een tijd lang hangen en pompt zich door middel van lichaamsvloeistof op. Het achterlijf strekt zich langzaam en krijgt steeds meer de langgerekte vorm van een volwassen libel. Ook de vleugels strekken zich langzaam maar zeker uit. Als de libel zijn uiteindelijke vorm bereikt heeft, wordt de overtollige lichaamsvloeistof in druppeltje afgescheiden door het achterlijf. De libel heeft zijn uiteindelijke vorm bereikt, maar is nog vrijwel kleurloos en te zacht om te vliegen. Pas na enige tijd uitharden is de libel klaar voor zijn eerste vlucht en vliegt weg van het water, meestal naar de eerste de beste boom of struik. Het lege larvenhuidje blijft achter langs de waterkant. De jonge imago s (verse imago s of juvenielen genoemd) zijn nog enkele dagen herkenbaar aan hun glimmende vleugels. Het hele uitsluipproces duurt meestal langer dan een uur. In die tijd is de libel zeer kwetsbaar voor natuurlijke vijanden (bijvoorbeeld vogels, kikkers en mieren). Rombouten staan erom bekend om zeer snel, vaak binnen een kwartier, uit te sluipen. Veel soorten sluipen bij voorkeur uit in de vroege morgen, of zelfs 's nachts, omdat ze dan minder kans hebben te worden opgegeten Imago Een imago (officiële woord voor volwassen libel) is het laatste ontwikkelingsstadium van een libel en het enige stadium waarin de libel kan vliegen en niet direct gebonden is aan het water. De voornaamste functies van een imago zijn voortplanting en verspreiding naar andere gebieden, waarmee uitwisseling tussen populaties wordt bereikt en nieuwe geschikte gebieden worden gekoloniseerd. Jonge imago's hebben enige tijd nodig om geslachtsrijp te worden. Vervolgens vindt de paring plaats en worden de eitjes afgezet. De levenscyclus is nu rond. Na de voortplanting sterven imago s doorgaans binnen enkele dagen. Grote soorten kunnen nog wat langer doorvliegen. De totale levensduur van een imago varieert van een tot enkele weken bij juffers en enkele weken tot twee maanden bij grotere libellen. Dit is dus veel korter dan het larvenstadium. De weersomstandigheden hebben een grote invloed op de werkelijke levensduur. De bruine en noordse winterjuffer overwinteren als imago en leven daardoor uitzonderlijk lang, tot wel negen maanden. pagina 29