Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek 2013

Transcriptie

1 Monitoringroutes van libellen in de Gooi en Vechtstreek 2013 Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek Hans van Oosterhout Egbert Leijdekker

2 Foto omslag: Steenrode Heidelibel (Sympetrum vulgatum) Informatie over dit rapport: Egbert Leijdekker, dr. Abraham Kuyperlaan 18A, 1402 SC Bussum, , Informatie over de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek: Secretaris: Hans van Oosterhout, Loosdrechtseweg 31, 1215 JM Hilversum, , pagina 1

3 Inhoudsopgave 1. Voorwoord Inleiding Het weer in Monitoringroutes in het werkgebied Totaaloverzicht Meerjarenoverzicht Trend ontwikkeling Resultaten van de algemene routes Hilversumse Meent (routes 159 t/m 166) Groeve Oostermeent (routes 799 t/m 801) Hilversums Wasmeer (route 809) Oude Haven (route 810) De Meerkade (route 834) Zanderij Cruijsbergen I en II (routes 836 en 837) Kromme Rade (route 838) Zonneheideven (routes 868 en 869) Verlengde Bergse Pad (route 870) De Lieberg (route 949) Samenvatting gemonitorde routes Dankwoord pagina 2

4 1. Voorwoord Vorig jaar is er, als gevolg van capaciteitsproblemen, een gecombineerd verslag over de jaren 2011 en 2012 opgesteld, maar met ingang van het 2013 wordt er weer een jaarlijkse rapportage opgesteld. De opzet van de rapportage is, zoals ook uit de vorige verslaglegging gebleken, anders dan voorgaande jaren. Er wordt gebruik gemaakt van verschillende tabellen en grafieken en voorts is er een selectie van foto s van libellen met een omschrijving van de soort opgenomen. In de vorige rapportage had deze selectie betrekking op de meest getelde soorten, maar nu zijn deze libellen willekeurig geselecteerd. Ten opzichte van de vorige verslaglegging is er goed en helaas slecht nieuws te melden. Het goede nieuws is dat de route Groeve Oostermeent weer is geteld. Het slechte nieuws is dat helaas de routes Hilversums Wasmeer, Zonneheide Ven I en II en Verlengde Bergse Pad in 2013 niet zijn gelopen. Hiermee wordt maar weer eens aangetoond hoe kwetsbaar de libellen groep is, want we doen dit allemaal op vrijwillige basis. Vooralsnog is niet aan te geven of deze routes in 2014 wel worden geteld. Het feit dat routes soms niet worden geteld maakt het wel lastig om een bepaalde trend te ontdekken. De opsteller van deze rapportage heeft helaas geen enkele kennis van zaken als het gaat om libellen en de omstandigheden van de telgebieden. Ondanks een oproep om te melden of er bijzondere omstandigheden waren bij de desbetreffende telgebieden heeft maar één lid van de werkgroep daar gehoor aan gegeven. pagina 3

5 2. Inleiding Nederland is een rijk libellenland: liefst 70 libellensoorten zijn hier ooit gezien. Van deze soorten planten zich momenteel 61 soorten voort in Nederland. Vier soorten zijn uit ons land verdwenen en de vijf andere soorten zijn onregelmatige zwervers uit het zuiden. Van de inheemse libellensoorten staan er 27 op de Rode Lijst: als gevolg van verdroging, verzuring en vermesting zijn deze soorten momenteel bedreigd in hun voortbestaan in Nederland. Libellen zijn belangrijke graadmeters voor waterrijke biotopen omdat hun aan- of afwezigheid informatie verschaft over de waterkwaliteit, de vegetatie en de mate waarin een gebied verdroogd is. Wat is een libel - en wat niet? Alle volwassen libellen (dus ook de juffers) hebben de volgende kenmerken met elkaar gemeen: twee paar stevige, niet-opvouwbare vleugels, met een dicht netwerk van vleugeladers grote facetogen, die ofwel als twee halve bollen aan de zijkant van de kop zijn geplaatst (juffers), ofwel een groot deel van de kop innemen ('echte' libellen) een langwerpig achterlijf zeer dunne en korte voelsprieten op de kop, die nauwelijks opvallen Sommige families uit de insectenorde gaasvleugeligen kunnen sterk op libellen lijken. Dit geldt vooral voor de families mierenleeuwen en bastaardlibellen. De vleugels van deze insecten lijken op die van libellen, maar ze hebben kleinere ogen en langere voelsprieten. Mannelijke libellen zijn trouwens de enige insecten met een secundair geslachtsorgaan aan de basis van het achterlijf. De larven van libellen hebben een zogenaamd vangmasker onderaan de kop en zijn daarmee eveneens uniek in het insectenrijk. Waar en hoe vind je libellen? Libellen zijn een groot deel van hun levenscyclus gebonden aan water. In vrijwel alle zoete watertypen kunnen libellen voorkomen: vennen, plassen, moerassen, beken, rivieren, enz. Omdat alle libellen voor de voortplanting gebonden zijn aan water, kunnen imago's het makkelijkst worden gevonden langs de waterkant. Rustig langs de oever of door het ondiepe water lopen levert doorgaans de meeste waarnemingen op. Sommige libellensoorten (vooral van de families glazenmakers en glanslibellen) zijn vooral vliegend aan te treffen, boven het water of boven de oever. Ze zijn van grote afstand al op te merken. Juffers en andere 'echte' libellen (bijvoorbeeld korenbouten en rombouten) gaan vaak zitten op of in de vegetatie die in het water of op de oever staat. Ze vallen daardoor in eerste instantie minder op. Vaak vliegen ze echter voor je op als je door de vegetatie loopt, om een eindje verderop weer te gaan zitten. Libellen zijn echte zonaanbidders. Bij warm, zonnig weer zijn libellen actief en makkelijk zichtbaar. Bij bewolking en regen kruipen ze weg in de vegetatie of gaan hoog in bomen hangen. Ze zijn dan vrijwel onvindbaar. Libellen zijn beslist niet alleen langs de waterkant te vinden. De meeste soorten vliegen na het uitsluipen tijdelijk weg van het water, om te jagen, geslachtsrijp te worden en nieuwe voortplantingsgebieden te zoeken. Vooral op zonnige, wind luwe plaatsen zijn ze dan te vinden, ook als er geen water in de buurt is. Denk hierbij aan bosranden, zonnige bospaden, beschutte heidevelden en graslanden. pagina 4

6 3. Het weer in 2013 Nadat de eerste zes maanden van 2013 allemaal te koud waren verlopen, kwam de zomer in juli dan toch. Het werd een zonnige en Libellenrijke zomer. April was net als de drie voorafgaande maanden een koude maand. In De Bilt werd het gemiddeld 8,1 C tegen 9,2 C normaal. Daarmee was het de koudste april sinds De maand begon en eindigde koud. De lente diende zich eindelijk aan in het midden van april. Op de 14e en 17e werd het in het midden en zuiden van het land op veel plaatsen warmer dan 20 graden, daarmee was de 14e april de eerste warme dag (maximumtemperatuur 20,0 C of hoger) van deze maand. Mei begon veelbelovend. Vrij zonnig en warm. In de eerste tien dagen van mei lag de temperatuur landelijk gemiddeld rond of boven het langjarig gemiddelde. Op 6, 7, en 8 mei bereikte de temperatuur in bijna het hele land de grens van 20,0 C en noteerde De Bilt drie warme dagen op rij. Vanaf 11 mei lag de temperatuur ruim twee weken ver onder de normale waarde. Op 23 mei bereikte de maximumtemperatuur een dieptepunt. Het werd in De Bilt slechts 10,4 C. Het kwam de laatste 30 jaar niet meer voor dat het zó laat in mei zó koud was. Dankzij een hogedrukgebied was het aan het begin van juni droog met vaak veel zon. Aanvankelijk was het koel, vooral tijdens de nachten. Lokaal kwam het tijdens vier nachten nog tot vorst aan de grond. Op 6 juni werd in De Bilt voor het eerst dit jaar de zomerse grens van 25,0 C bereikt. Vanaf de 12e werd het weer wisselvallig. Rond 18 juni werd korte tijd zeer warme lucht aangevoerd. Na de 19e werd het opnieuw vrij koel voor de tijd van het jaar. Dit weertype handhaafde zich tot aan het einde van de maand. Voor het eerst dit jaar komt de gemiddelde maandtemperatuur in juli boven het langjarig gemiddelde uit. Bijna de hele maand was het warmer dan normaal. Juli 2013 staat op de zevende plaats van warmste julimaanden ooit. Vanaf half juli werd op de meeste dagen de zomerse grens van 25,0 C overschreden. Totaal telde De Bilt vijftien zomerse dagen, normaal zijn dat er negen. Bovendien kwamen er drie tropische dagen (maximumtemperatuur 30,0 C of hoger) voor, één meer dan normaal. Van 21 tot en met 27 juli beleefde Nederland een hittegolf. Augustus was een vrij warme maand met in De Bilt een gemiddelde temperatuur van 18,1 C tegen 17,5 C normaal. Het warme karakter werd voornamelijk bepaald door het zeer warme weer aan het begin van de maand. De eerste vijf dagen verliepen hoogzomers. Na 5 augustus was het langere tijd iets te koel voor de tijd van het jaar. In de tweede helft van de maand lag de temperatuur op de meeste dagen rond of enkele graden boven het langjarig gemiddelde. Aan het begin van september was het warm en fraai onder invloed van een hogedrukgebied. Van 3 tot en met 6 september werden in een deel van het land zomerse maxima genoteerd van 25,0 C of hoger. Na de eerste week lag de temperatuur de rest van de maand rond of enkele graden beneden het langjarig gemiddelde. Het was geruime tijd wisselvallig met regelmatig regen. Vanaf 20 september bepaalde opnieuw een hogedrukgebied het weer. Bron: pagina 5

7 3. Monitoringroutes in het werkgebied In onderstaande tabel wordt een opsomming gegeven van het aantal routes dat gemonitord wordt. De route Monnikenberg (voorheen nummer 9) is verwijderd, want in voorgaande jaren zijn de waarnemingen niet bij de gegevensbeheerder terecht gekomen en is daarom ook niet meer opgenomen in het verslag. Zoals bij het voorwoord al benoemd, wordt de Groeve Oostermeent gelukkig weer gemonitord, maar zijn er problemen bij de routes Hilversums Wasmeer, Zonneheide Ven I en II en Verlengde Bergse Pad. Kaartnr. Routenr. Gebiedsaanduiding Coördinaten Eigenaar/beheerder Hilversumse Meent (1 t/m en t/m 166 Hilversum 8) Groeve Oostermeent I Goois Natuurreservaat Groeve Oostermeent II Goois Natuurreservaat Groeve Oostermeent III Goois Natuurreservaat Hilversums Wasmeer Goois Natuurreservaat Oude Haven Hilversum Meerkade Muiden Zanderij Cruijsbergen I Goois Natuurreservaat Zanderij Cruijsbergen II Goois Natuurreservaat Kromme Rade Natuurmonumenten Zonneheideven I Goois Natuurreservaat Zonneheideven II Goois Natuurreservaat Verlengde Bergse Pad Natuurmonumenten De Lieberg Goois Natuurreservaat In onderstaande presentatie worden de routes grafisch weergegeven. Er staan nog wel enkele routes in die niet meer worden gemonitord, omdat dit een verouderde presentatie is, maar nog voldoende toegevoegde waarde heeft. pagina 6

8 3. Totaaloverzicht 2013 De monitoringroute Hilversumse Meent bestaat uit meerdere routes, maar zijn samengevoegd om de presentatie daarvan overzichtelijker te maken; datzelfde geldt ook voor de route Groeve Oostermeent. Op de volgende pagina worden deze routes apart gepresenteerd. De monitoringroutes Cruysbergen en Zonneheide Ven zijn echter wel gespecificeerd in de verschillende uitgezette secties. Opvallend zijn de soorten Azuurwaterjuffer (2.555) en Variabele waterjuffer (2.134). Voor wat betreft de Azuurwaterjuffer is het telgebied Lieberg erg bepalend voor het totaal getelde exemplaren. De Variabele Waterjuffer kent een grotere spreiding in het kader van de telgebieden. Het tegenovergestelde hiervan is de Vuurlibel, want die is maar één keer gesignaleerd. Soort Hilversumse Meent Groeve Oostermeent Hilversums Wasmeer Oude Haven Meerkade Cruysbergen I Cruysbergen II Kromme Rade Zonneheide ven I Zonneheide ven II Verlengde Bergse Pad Lieberg totaal Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Groene glazenmaker 3 3 Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Noordse Witsnuitlibel 4 4 Paardenbijter Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel 1 1 Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal pagina 7

9 vijf meest getelde soorten 2012 vijf meest getelde soorten Ook in 2013 waren de Azuurwaterjuffer, Variabele Waterjuffer en het Lantaarntje de meest getelde libellensoorten, waarbij de Azuurwaterjuffer er enorm uitspringt. De Viervlek ontbreekt, maar dat wil niet zeggen dat er sprake is van een teruggang, want de niet getelde routes hebben eigenlijk wel een grote impact op te totalen. Routes Hilversumse Meent en Groeve Oostmeent gespecificeerd. Soort Hilversumse Meent Hilversumse Meent Hilversumse Meent Hilversumse Meent Hilversumse Meent Hilversumse Meent Hilversumse Meent Hilversumse Meent TOTAAL Hilv. Meent Groeve Oostermeent Groeve Oostermeent Groeve Oostermeent TOTAAL Groeve Oosterm. Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker 1 1 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter 3 3 Steenrode heidelibel 1 1 Tengere grasjuffer 2 2 Tengere pantserjuffer 2 2 Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal pagina 8

10 Paardenbijter (Aeshna mixta) Kleine glazenmaker die in de nazomer vaak in groepen rondvliegt Kenmerken mm. De kleinste glazenmaker. Achterlijf donker met mozaïektekening van licht gekleurde vlekken. Zijkant borststuk donker, met twee gele banden, die aan de bovenkant vaak blauw getint zijn. Schouderstrepen bij beide geslachten gereduceerd tot korte streepjes. Op de rugzijde van achterlijfsegment 2 staat een grote gele spijkervormige figuur. Voorrandader van de vleugels bruin. Mannetje: Ogen bruinblauw. Bovenzijde achterlijfsegmenten met twee vrijwel ronde blauwe vlekjes aan de achterrand. Op het midden van de segmenten staan twee kleine gele driehoekjes. Vrouwtje: Ogen bruin met geel of groen. Achterlijfstekening met zowel gele als bruine vlekken, op de laatste paar segmenten alleen met gele vlekjes. Voorkomen Zeer algemeen. Een deel van de paardenbijters die in Nederland rondvliegen betreft immigranten vanuit het zuiden of oosten. Hoe groot dit aandeel is, is niet bekend. Habitat Stilstaande en zwak stromende wateren met een rijke moerasvegetatie: poelen, plassen, sloten, laagveen, etc. Soms ook brak water. Vliegtijd en gedrag Laat vliegende soort: van begin juli tot in november, grootste aantallen in augustus en september. Paardenbijters zijn vooral in de middag actief, op warme avonden zelfs tot diep in de schemering. Imago s worden vaak in groepen aangetroffen, jagend langs bosranden op boomkruinhoogte. Mannetjes vertonen territoriaal gedrag langs de waterkant, maar zijn minder agressief dan andere glazenmakers. Eitjes worden door het vrouwtje afgezet in allerlei levende en dode plantendelen. Levenscyclus Een jaar, mogelijk soms twee jaar. De (eerste) winter wordt doorgebracht als ei. Uitsluipen gebeurt gedurende een lange periode (geen duidelijke piek), van eind juni tot eind september. Mobiliteit De paardenbijter is een zwerflustige soort, die grote afstanden aflegt. Incidenteel worden grote groepen zwervers waargenomen, die (buiten Nederland) vele duizenden individuen kunnen omvatten. Ook imago s van Nederlandse oorsprong die nog niet aan voortplanting toe zijn, hebben geen binding met water en kunnen overal verwacht worden. pagina 9

11 5. Meerjarenoverzicht Zoals eerder aangegeven, beïnlvloeden de niet getelde routes wel de totalen, dus moet dan wel in de conclusies worden meegenomen. Welke ontwikkelingen kunnen we nu uit het meerjarenoverzicht concluderen? In ieder geval dat, sinds 2010, het aantal Azuurwaterjuffers explosief is toegenomen en het grote verschil is te herleiden naar het telgebied Lieberg. Wat echter ook opvat is dat het Lantaarntje, ondanks dat deze tot de meest getelde soorten hoort, een spectaculaire afname kent. Dat geldt overigens ook voor de Watersnuffel. Soort Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruinrode/steenrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Groene glazenmaker Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter Platbuik Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tangpantserjuffer Tengere grasjuffer Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Weidebeekjuffer Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel Zwervende Pantserjuffer Totaal Routes Soorten pagina 10

12 In onderstaande grafische weergave wordt inzage gegeven in het verloop van de soorten, waarvan er meer dan 200 exemplaren in een jaar zijn geteld. De Vuurjuffer is een aardig voorbeeld, want in 2007 zijn er maar 169 exemplaren waargenomen, maar dat aantal liep in de jaren daarna fors op. > 200 getelde soorten pagina 11

13 Vijf meest getelde soorten in de jaren In de vorige rapportage was helaas een fout geslopen in de presentatie van de vijf meest getelde soorten in de jaren en daarom is voor deze wijze van presenteren gekozen. Er is dus een vaste kern van meest getelde soorten en dat zijn het Lantaarntje, de Variabele Waterjuffer en de Azuurwaterjuffer. In de grafiek wordt het verloop van de tellingen inzichtelijk gemaakt. grootste 5 soorten 2007 grootste 5 soorten 2008 grootste 5 soorten 2009 grootste 5 soorten 2010 Lantaarntje 2581 Lantaarntje 1723 Lantaarntje 2381 Variabele waterjuffer 2022 Variabele waterjuffer 929 Variabele waterjuffer 1616 Variabele waterjuffer 1664 Azuurwaterjuffer 1571 Watersnuffel 821 Watersnuffel 682 Kleine roodoogjuffer 1432 Lantaarntje 1481 Grote roodoogjuffer 548 Vuurjuffer 476 Azuurwaterjuffer 883 Kleine roodoogjuffer 931 Azuurwaterjuffer 394 Grote roodoogjuffer 475 Watersnuffel 816 Watersnuffel 873 grootste 5 soorten 2011 grootste 5 soorten 2012 grootste 5 soorten 2013 Azuurwaterjuffer 1947 Azuurwaterjuffer 2963 Azuurwaterjuffer 2555 Grote roodoogjuffer 1383 Variabele waterjuffer 1448 Variabele waterjuffer 2134 Variabele waterjuffer 1173 Lantaarntje 907 Lantaarntje 869 Lantaarntje 1143 Grote roodoogjuffer 820 Houtpantserjuffer 621 Viervlek 599 Viervlek 498 Vuurjuffer Variabele waterjuffer Lantaarntje Azuurwaterjuffer pagina 12

14 Steenrode heidelibel (Sympetrum vulgatum) Algemene soort met gestreepte poten en een hangsnor. Kenmerken mm. Poten zwart met gele strepen. Dijen van de voorste poten meestal tweekleurig: zwartgeel, soms met nog een zwart veegje in het geel. Het zwarte streepje op het voorhoofd (tussen de ogen) loopt langs de oogranden naar beneden (de zogenaamde hangsnor ). Voorkomen Zeer algemeen Mannetje: achterlijf met een subtiele, maar meestal duidelijke knotsvormige verbreding aan het uiteinde. Uitgekleurde mannetjes krijgen een rood achterlijf: meestal iets donkerder dan de bruinrode heidelibel, maar lichter dan de bloedrode heidelibel. De zijkant van het borststuk verkleurt naar bruin, met vage lichtere delen. Jonge mannetjes lijken qua kleur op vrouwtjes. Vrouwtje: achterlijf geel, later verkleurend tot bruin. Aan de zijkant van het achterlijf staan zwarte streepjes, die geen doorlopende streep vormen. Legschede in zijaanzicht haaks van het achterlijf afstaand: opvallend zichtbaar. Habitat Allerlei stilstaande en zwak stromende watertypen, met veel zon. De steenrode heidelibel is in tegenstelling tot de bruinrode heidelibel geen pioniersoort en komt vooral voor op plaatsen met een goed ontwikkelde oevervegetatie. Vliegtijd en gedrag Nazomersoort: begin juni tot half november, met een piek van eind juli tot half september. Steenrode heidelibellen vertonen ongeveer hetzelfde gedrag als de meeste andere heidelibellen. Jonge dieren zijn in de wijde omtrek van het voortplantingswater aan te treffen, zittend en jagend in ruige vegetatie. Geslachtsrijpe mannetjes vliegen bij het water en gaan regelmatig zitten op uitstekende stengels in de oevervegetatie. Ze speuren naar vrouwtjes voor de paring. Mannetjes die dichtbij komen worden meestal verjaagd. De eitjes worden vliegend in tandempositie afgezet, in het water of op modder vlakbij het water. Levenscyclus De steenrode heidelibel heeft een eenjarige levenscyclus en overwintert als ei. De eieren komen in het voorjaar uit, waarna de larven zich snel ontwikkelen. Uitsluipen vindt plaats van begin juni tot eind september, met een piek van eind juli tot begin september. Mobiliteit Net als andere heidelibellen een mobiele soort, maar niet zo zwerflustig als bruinrode, zuidelijke, zwervende en geelvlekheidelibel. Grote trekbewegingen worden bij de steenrode heidelibel niet waargenomen. Doordat de soort zeer algemeen is in Nederland is eventuele trek op kleinere schaal nauwelijks aantoonbaar. pagina 13

15 6. Trend ontwikkeling Deze tabel is bij de vorige rapportage geïntroduceerd, maar de kleurstelling was erg overheersend en daarom is er voor een andere wijze van rapportage gekozen. De verschillen ten opzichte van het Landelijk Meetnet zijn opvallend groot. Voor de toe- of afname wordt voor Gooi en Vechtstreek ook hetzelfde uitgangspunt gehanteerd. pagina 14

16 Bruinrode heidelibel (Sympetrum striolatum) Algemene soort met gestreepte poten. Kenmerken mm. Heidelibel met weinig opvallende kenmerken. Poten zwart met gele strepen. Dijen van de voorste poten meestal driekleurig: zwart-geel-zwart. Het zwarte streepje op het voorhoofd (tussen de ogen) stopt bij de oogranden en loopt niet of nauwelijks langs de oogranden naar beneden (de zogenaamde hangsnor ontbreekt). Vaak is langs de oogranden wel een donker veegje aanwezig. Mannetje: achterlijf lang en slank, zonder knotsvormige verbreding aan het uiteinde. Uitgekleurde mannetjes krijgen een rood achterlijf, dat meestal minder diep rood is dan bij bloedrode en steenrode heidelibel. In zijaanzicht zijn meestal wat zwarte vlekjes op het achterlijf aanwezig. De zijkant van het borststuk verkleurt van geel naar grijsbruin, maar twee vlakjes blijven opvallend geel. Jonge mannetjes lijken qua kleur op vrouwtjes. Vrouwtje: achterlijf geel, later verkleurend tot bruin of roodbruin. Aan de zijkant van het achterlijf staan zwarte streepjes, die geen doorlopende streep vormen. Legschede in zijaanzicht niet haaks maar schuin van het achterlijf afstaand: niet opvallend, maar wel zichtbaar. Voorkomen Zeer algemeen. Komt in minder kilometerhokken voor dan de steenrode heidelibel, maar dit verschil wordt steeds kleiner. Habitat De bruinrode heidelibel is een pioniersoort die zijn optimum vindt in ondiepe poelen die s zomers geheel of gedeeltelijk uitdrogen en weinig vegetatie hebben. De soort komt echter ook voor in allerlei andere stilstaande en zwak stromende wateren. Vliegtijd en gedrag Nazomersoort: eind mei tot eind november, met een piek van eind juli tot eind september. Er zijn sporadische waarnemingen bekend van bruinrode heidelibellen in het (zeer) vroege voorjaar, wat erop wijst dat de soort bij hoge uitzondering als imago kan overwinteren. Bruinrode heidelibellen vertonen ongeveer hetzelfde gedrag als de meeste andere heidelibellen. Jonge dieren zijn in de wijde omtrek van het voortplantingswater aan te treffen, zittend en jagend in ruige vegetatie. Geslachtsrijpe mannetjes vliegen bij het water en gaan regelmatig zitten op uitstekende stengels in de oevervegetatie. Ze speuren naar vrouwtjes voor de paring. Mannetjes die dichtbij komen worden meestal verjaagd. De eitjes worden vliegend in tandempositie afgezet, in het water. pagina 15

17 Levenscyclus De bruinrode heidelibel heeft een eenjarige levenscyclus en overwintert als ei. De eieren komen in het voorjaar uit, waarna de larven zich snel ontwikkelen. Uitsluipen vindt plaats vanaf eind mei tot eind september, met een piek van eind juli tot begin september. Bij hoge uitzondering kunnen bruinrode heidelibellen als imago overwinteren en in het vroege voorjaar weer actief worden. Mobiliteit Net als andere heidelibellen een zeer mobiele soort, die over lange afstanden en vaak groepsgewijs kan trekken. In de eerste helft van de 20e eeuw zijn daarbij enorme groepen van miljoenen exemplaren waargenomen. De bruinrode heidelibel behoort tot de eerste libellensoorten die pas gegraven poelen koloniseren. pagina 16

18 7. Resultaten van de algemene routes Algemene opmerking: voor het vergelijken van de resultaten zijn in de verslagperiode(s) de relevante gegevens met een afwijkende kleur gearceerd. Omdat er niet of nauwelijks gehoor is gegeven aan de oproep om omstandigheden te melden, is het helaas niet mogelijk om een logische verklaring te geven voor de opvallende mutaties. Hilversumse Meent (routes 159 t/m 166) Deze monitoringroute bestaat uit acht secties, waarbij de totalen zijn samengevoegd omdat dit een betere presentatie tot gevolg heeft. - Er zijn drie soorten die (soms) meer dan verdubbelen en dat zijn de Azuurwaterjuffer, Houtpantserjuffer en het Lantaarntje. De Variabele waterjuffer kent zelfs een verzesvoudiging. Soort Hilversumse Meent Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer 1 Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Platbuik 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 17

19 Groeve Oostermeent (routes 799 t/m 801) Het is prettig dat deze route weer wordt geteld, maar omdat dit de twee jaren daarvoor niet het geval was, is het niet mogelijk om de ontwikkeling weer te geven. Wat echter wel opvalt, is het feit dat de soort Watersnuffel ten opzichte van 2010 enorm is gedaald. Soort Groeve Oostermeent Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker 1 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker 1 1 Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer 13 3 Glassnijder 16 9 Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer 2 1 Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer 7 Lantaarntje Paardenbijter 1 Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer 2 Tengere pantserjuffer 2 Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel 1 Viervlek 3 6 Vroege glazenmaker 1 3 Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel 1 Zwervende Pantserjuffer 9 Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 18

20 Hilversums Wasmeer (route 809) Zoals eerder aangegeven is deze route helaas niet geteld in Soort Hilversums Wasmeer Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel 5 Bruinrode heidelibel 2 Gewone oeverlibel Glassnijder 1 1 Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer 1 Lantaarntje 1 Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter 2 2 Platbuik 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel 1 Variabele waterjuffer 2 5 Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 19

21 Oude Haven (route 810) In de vorige rapportage werd het volgende gemeld: Qua totaal aantal getelde libellen is er een duidelijke negatieve tendens waarneembaar en de totalen in de jaren 2011 en 2012 zijn schokkend ten opzichte van de jaren daarvoor. Oorzaak hiervan ligt in het beheer van de Oude Haven, in 2011 is de toevoer van vers water vanuit het Hilversums Kanaal afgesloten voor onderhoudswerkzaamheden aan de damwanden. Hierdoor is er veel sterfte van vissen geweest in de Oude Haven en daarmee is de waterkwaliteit enorm afgenomen. Herstel van de Libellenstand zal nog wel even op zich laten wachten. Het is lastig om te concluderen of het herstel zich inderdaad zal gaan verbeteren, want ten opzichte van 2012 is die niet of nauwelijks, met uitzondering van de Vuurjuffer, niet zichtbaar. Daarnaast is de Reuzenspringbalsemien een steeds groter probleem voor de route. In 2013 is er na half juli geen mogelijkheid meer geweest om libellen boven het water te tellen doordat het zicht door de balsemien werd ontnomen. In samenspraak met de Vlinderstichting is besloten de route toch te blijven tellen, omdat de voorjaarssoorten op deze manier nog wel inzichtelijk gemaakt kunnen worden. Dit heeft natuurlijk wel invloed op de hoeveelheid libellen voor deze route. Soort Oude Haven Hilversum Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker 4 1 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker 1 1 Bruine korenbout 2 Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer 6 1 Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel Paardenbijter Platbuik 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Weidebeekjuffer 1 Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 20

22 De Meerkade (route 834) De daling in de aantallen van de Meerkade in 2011 is veroorzaakt door het leeg baggeren van de sloot in de winter van Ook hier zullen veel larven van de juffers gesneuveld zijn. De verschillende populaties herstellen zich nu langzaam en uit de stand van zaken per 2013 kan worden geconcludeerd dat dit, voor een aantal soorten, werkelijk het geval is. De soorten Houtpantserjuffer, Variabele Waterjuffer en Vuurjuffer verbeteren zich inderdaad, maar er is ook een opvallende afname van de soorten Grote Roodoogjuffer en de Viervlek. Soort Meerkade Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker 1 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer 1 Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer 1 Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Lantaarntje Paardenbijter Platbuik 2 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 21

23 Zanderij Cruijsbergen I en II (routes 836 en 837) De monitoringsroutes Zanderij Cruijsbergen zijn onderverdeeld in twee secties. Door de teller is in 2013 de volgende toelichting gegeven: De daling in de aantallen en de samenstelling van Cruysbergen I heeft twee redenen: op de eerste plaats is in de winter van 2009 naar 2010 het water rigoureus leeg gehaald waarbij denk ik veel larven gesneuveld zijn. Vervolgens heeft de oevervegetatie zich explosief ontwikkeld waardoor het water bijna dichtgegroeid is. Gevolg: minder libellen èn niet meer overzichtelijk waardoor libellen die er wel zijn niet gezien kunnen worden. Ook de begrazing door de koeien heeft zijn invloed gehad. Deze aten de oevervegetatie weg waar de lantaarntjes hoofdzakelijk in zaten. De uitkomsten over 2013 zijn, voor sommige soorten, toch wel als dramatisch te kwalificeren, want voor de meesten is er sprake van een spectaculaire afname. Hiermee wordt verwezen naar de soorten Azuurwaterjuffer, Grote Roodoogjuffer, Kleine Roodoogjuffer, Variabele Waterjuffer, Viervlek en de Watersnuffel. De enige opvallende toename is de Bruinrode heidelibel. Soort Cruijsbergen I Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker 2 Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel 2 Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel 1 Noordse Witsnuitlibel 1 1 Paardenbijter Platbuik 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer 2 3 Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 22

24 In tegenstelling tot de route Cruijsbergen I kent deze route, gelijk aan vorig jaar, minder opvallende wijzigingen. Ook hier kent de Bruinrode heidelibel een toename en een toename geldt ook voor de Variabele Waterjuffer. De daling van het Lantaarntje heeft zich echter voorgezet. Soort Cruijsbergen II Azuurwaterjuffer Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker 12 1 Bruine korenbout 2 Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Platbuik 2 Smaragdlibel 1 Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer 1 Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Zwarte heidelibel 1 2 Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 23

25 Kromme Rade (route 838) Binnen deze route zijn er maar twee opvallende afnames en dat zijn het Lantaarntje en de Variabele waterjuffer. Soort Kromme Rade Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Groene glazenmaker Grote keizerlibel 2 2 Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer 1 2 Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Noordse Witsnuitlibel 2 Paardenbijter Smaragdlibel Steenrode heidelibel Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel 1 Zwarte heidelibel 2 1 Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 24

26 Zonneheideven (routes 868 en 869) Zoals eerder aangegeven is deze route helaas niet geteld in Soort Zonneheideven Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker 1 1 Bloedrode heidelibel Bruinrode/steenrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine winterjuffer Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Lantaarntje Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tangpantserjuffer 1 Variabele waterjuffer 3 4 Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel 1 Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 25

27 Verlengde Bergse Pad (route 870) Zoals eerder aangegeven is deze route helaas niet geteld in Soort Verlengde Bergse Pad Azuurwaterjuffer 4 Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker 1 Bruine korenbout Bruinrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer 3 2 Glassnijder Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Paardenbijter Platbuik 1 1 Smaragdlibel 1 Variabele waterjuffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 26

28 De Lieberg (route 949) Binnen deze route is er maar één opvallende wijziging en dat is de toename van de Watersnuffel. Soort De Lieberg Azuurwaterjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bruine glazenmaker Bruine korenbout 2 Bruine winterjuffer 1 Bruinrode heidelibel Gevlekte witsnuitlibel 1 5 Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer 2 1 Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel 1 2 Noordse Witsnuitlibel Paardenbijter Platbuik 1 1 Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tengere pantserjuffer Variabele waterjuffer Venwitsnuitlibel Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Watersnuffel Zwarte heidelibel 3 1 Totaal aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 27

29 Gewone pantserjuffer (Lestes sponsa) De algemeenste pantserjuffer. Kenmerken mm. Lichaam grotendeels metaalgroen tot koperkleurig. Achterhoofd geheel donker. Geen duidelijke lichte schoudernaadstreep. Pterostigma s donker gekleurd. Mannetjes: indien uitgekleurd met blauwgrijze berijping op achterlijfspunt (segment 9, 10) en basis van het achterlijf (segment 1 en voorste deel van 2). De berijping op segment 2 is niet scherp begrensd, waardoor een vage overgang naar het glimmende achterlijf ontstaat. Vrouwtjes: legapparaat heeft normale proporties. De top reikt ongeveer tot aan de achterrand van segment 10 (aanhangsels niet meerekenen). Zijlobben van het halsschild geheel licht gekleurd, zonder donkere tekening. Voorkomen Zeer algemeen. Habitat Vennen, duinplassen, overige plassen, laagveen. Soms ook bij stromend water of brak water. Bredere habitatvoorkeur dan andere pantserjuffers. Voorkeur voor plaatsen met wisselende waterstand, maar minder uitgesproken dan bij andere pantserjuffers. Kan bij verzuurde vennen zeer hoge dichtheid bereiken. Vliegtijd en gedrag Van half mei tot half oktober, hoogste dichtheid in juli en augustus. Net als andere pantserjuffers is de soort vaak te vinden in kniehoge vegetatie van bijvoorbeeld pijpenstrootje of pitrus. Eitjes worden boven de waterspiegel afgezet op moeras- en oeverplanten, meestal in levend materiaal. Levenscyclus De overwintering gebeurt als ei. De eieren komen in het vroege voorjaar uit, waarna de larvale fase binnen twee maanden kan worden afgerond. De larven sluipen uit van half mei tot eind augustus. Mobiliteit Een mobiele soort, net als andere pantserjuffers. pagina 28

30 7. Samenvatting gemonitorde routes In onderstaande tabel wordt een samenvatting gegeven van alle gemonitorde routes. Soort Hilversumse Meent aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Groeve Oostermeent aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Hilversums Wasmeer aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Oude Haven Hilversum aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Meerkade aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Cruijsbergen I aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Cruijsbergen II aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Kromme Rade aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Zonneheideven aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort Verlengde Bergse Pad aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek Soort De Lieberg aantal soorten aantal bezoeken getelde libellen / bezoek pagina 29

31 8. Dankwoord Het maken van dit verslag was niet mogelijk geweest zonder de bijdrage van de vrijwilligers van de Vlinder- en Libellenwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Deze leden van de werkgroep hebben vele uren in het veld besteed om alle libellen op naam te brengen en te tellen en dat al gedurende enkele seizoenen. Heel veel dank daarvoor. Ook is de samenstelling van deze rapportage mede tot stand gekomen met informatie die is verkregen uit rapportages, waaronder het jaarverslag en de website van het libellennet Vlinderstichting. De foto s in de rapportage zijn beschikbaar gesteld door Hans van Oosterhout. Route Hilversumse Meent Groeve Oostermeent Hilversums Wasmeer Oude Haven Meerkade Zanderij Cruysbergen I Zanderij Cruysbergen II Kromme Rade Zonneheideven I en II Verlengde Bergse Pad De Lieberg Waarnemer(s) Marten van Bracht Marten van Bracht/Jacques Groen Carla van der Maas Hans van Oosterhout Ronald Hofmeester Ronald Hofmeester Marten van Bracht Anja Schuitema Geert Veenstra Geert Veenstra Matthijs van Eijk Bronnen KMNI Jaarverslag 2013 Vlinderstichting De Vlinderstichting, Libellennet ( ) Foto s: Hans van Oosterhout pagina 30