Libellen in de oostrand van Flevoland: actuele situatie, potenties en maatregelen

Transcriptie

1 Libellen in de oostrand van Flevoland: actuele situatie, potenties en maatregelen

2 Libellen in de oostrand van Flevoland: actuele situatie, potenties en maatregelen Tekst: Dick Groenendijk, Tim Termaat & Henk de Vries Met medewerking van: Nicoliene Peet (inventarisaties en kaartjes), Jaap Bouwman (inventarisaties en advies), Henk Arends (inventarisaties en ondersteuning) en Victor Mensing (inventarisaties en kaartjes) Rapportnummer: VS Productie: De Vlinderstichting Postbus AM Wageningen telefoon: fax: homepage: Opdrachtgever: Provincie Flevoland Deze publicatie kan worden geciteerd als: Groenendijk, D., T. Termaat en H. de Vries (2006). Libellen in de oostrand van Flevoland: actuele situatie, potenties en maatregelen. Rapportnummer VS , De Vlinderstichting, Wageningen. Trefwoorden: Provincie Flevoland; Libellen; Laagveenontwikkeling; Pioniermilieus; Stromend water; Beschermingsplan. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Vlinderstichting en de opdrachtgever. januari 2007 FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

3 Inhoud Inhoud...2 Samenvatting...3 Hoofdstuk 1 / Inleiding...4 Aanleiding...4 Potenties...4 Tussenrapportage en planvorming...4 Hoofdstuk 2 / Methode inventarisatie...5 Locaties en omstandigheden...5 Hoofdstuk 3 / Resultaten inventarisatie Overzicht Milieutypenbenadering...6 Hoofdstuk 4 / Ambities en potenties voor Flevoland Laagveen Beken Beken Pioniersituaties en snel opwarmende wateren Pioniersituaties en snel opwarmende wateren Prioritaire soorten...11 Laagveen:...11 Beken:...14 Pi oniersoorten:...16 Hoofdstuk 5 / Beschermingsplan Oostrand Laagveensoorten Harderbroek Harderbos en Kievitslanden Oostrand Roggebotzand t Spijk Noordoostpolder Krabbenscheerproeven Inrichtingadviezen Beeklibellen Recente waarnemingen Inrichtingsadviezen Conclusie...23 FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

4 Samenvatting Inleiding Methode In het jaar 2004 heeft De Vlinderstichting in opdracht van de Provincie Flevoland onderzoek gedaan naar het voorkomen van libellen in de oostrand van Flevoland. Het doel van deze inventarisatie was om te achterhalen wat de actuele situatie van de libellenfauna in Flevoland is en om een beschermingsplan voor de bijzondere soorten op te kunnen stellen om zo richting te kunnen geven aan te formuleren plannen voor natuurontwikkeling en beheeringrepen in Flevoland. De inventarisaties hebben plaatsgevonden in het voorjaar en zomer van 2004 tijdens elf veldbezoeken door verschillende medewerkers van De Vlinderstichting. Alle veldbezoeken zijn uitgevoerd onder goede weersomstandigheden. Resultaten In totaal zijn er tijdens de inventarisatie van soorten libellen waargenomen. Naast de algemene soorten zijn er drie soorten vastgesteld die een vermelding hebben op de nationale Rode Lijst. Uit de resultaten kan worden opgemaakt dat er goede potenties zijn voor libellensoorten uit het laagveen en ook dat pioniersoorten in Flevoland veel kunnen voorkomen. Mogelijk dat er in de toekomst ook ontwikkelingen mogelijk zijn voor libellensoorten van stromend water. Ambities Realisatie De belangrijkste potenties voor de provincie Flevoland ligt in de ontwikkeling van laagveenachtige wateren die voor libellen een belangrijke meerwaarde kunnen betekenen. Hierdoor zal Flevoland een belangrijke verbindende schakel kunnen zijn tussen de laagveengebieden in hoog en laag Nederland. Ook door kwelsituaties goed te benutten kan een belangrijk libellenbiotoop ontstaan. Op verschillende plaatsen in de oostrand van Flevoland zijn recent waterpartijen aangelegd. Hierdoor heeft de beoogde herinrichting voor beeklibellen, maar met name laagveenlibellen, al een start gemaakt. De gewenste begroeiing met moerasvegetaties kan zich hierdoor al gaan vormen. Door meer van deze waterpartijen aan te leggen zal de komst van nieuwe libellensoorten bespoedigd worden. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

5 Hoofdstuk 1 / Inleiding In het jaar 2004 heeft De Vlinderstichting in opdracht van de Provincie Flevoland onderzoek gedaan naar het voorkomen van libellen in de oostrand van Flevoland. Het doel van deze inventarisatie was om te achterhalen wat de actuele situatie van de libellenfauna in Flevoland is en om een beschermingsplan voor de bijzondere soorten op te kunnen stellen om zo richting te kunnen geven aan te formuleren plannen voor natuurontwikkeling en beheeringrepen in Flevoland. Aanleiding In het voorjaar en zomer van 2004 heeft De Vlinderstichting in opdracht van Provincie Flevoland een inventarisatieonderzoek uitgevoerd naar het voorkomen van libellensoorten in oostrand van Flevoland en de Noordoostpolder. Dit onderzoek heeft een goed beeld gegeven van de actuele libellenstand in dit deel van provincie Flevoland en heeft een aantal bijzondere bevindingen opgeleverd. Potenties In dit rapport wordt een tussentijds overzicht gegeven van deze bijzondere bevindingen. Op basis hiervan wordt vervolgens aangegeven welke potenties in de oostrand aanwezig zijn en welke ambities er gesteld kunnen worden. Vanuit het verrichtte libellenonderzoek kan onderscheid gemaakt worden in drie potentieel waardevolle milieutypen die in Flevoland tot ontwikkeling kunnen komen. Het gaat hier om libellengemeenschappen van laagveen, stromend water en pioniermilieus. Deze mileutypen en de kansen voor bijzondere libellensoorten worden achtereenvolgens beschreven. Tussenrapportage en planvorming In 2004 vond een tussenrapportage plaats over de aangetroffen mogelijkheden. Het oorspronkelijk doel was om daarna met planvorming te komen voor herinrichting van de oostrand. Inmiddels zijn er al vele projecten door de terreinbeheerders uitgevoerd, die dezelfde doelen nastreven als met dit project beoogd. Hierdoor is er een nieuwe situatie aan het ontstaan die zich nog verder ontwikkeld. In hoofdstuk 5 wordt hierop ingegaan en worden verdere denkkaders gegeven waarvan nieuwe initiatieven gebruik kunnen maken. Hierbij is gebruik gemaakt van de libelleninventarisaties, een workshop die in juni 2006 is gehouden en de verschillende lopende plannen van Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten en het Flevolandschap. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

6 Hoofdstuk 2 / Methode inventarisatie De inventarisaties hebben plaatsgevonden in het voorjaar en zomer van 2004 tijdens elf veldbezoeken door verschillende medewerkers van De Vlinderstichting Locaties en omstandigheden In het voorjaar en de zomer van 2004 zijn in totaal op elf dagen veldbezoeken gebracht tussen 10 mei en 11 augustus door Nicoliene Peet, Jaap Bouwman, Henk Arends, Victor Mensing en Dick Groenendijk van De Vlinderstichting. Alle veldbezoeken zijn uitgevoerd onder goede weersomstandigheden; op veel dagen waren meerdere mensen tegelijkertijd in het veld. Helaas was het weer in juni 2004 relatief slecht in Nederland en mogelijk hebben de inventarisaties in Flevoland daar ook last van gehad. De veldbezoeken hebben allemaal in de oostrand van de Flevopolder en in de Noordoostpolder plaatsgevonden (figuur 1), omdat hier naar verwachting de meest waardevolle plaatsen voor libellen aanwezig waren. Dit wordt in de Flevopolder met name veroorzaakt door de hoge kweldruk in de binnendijkse zone langs de randmeren, terwijl de omgeving overwegend bosrijk is. Dit zorgt voor veel gradiënten in droog-nat, beschutting-open en schaduw-zon. Bovendien schept de invloed van kwelwater veel kansen voor gevarieerde en structuurrijke verlandingsvegetaties, waar veel libellensoorten van afhankelijk zijn. De Noordoostpolder is als potentieel libellenrijk deelgebied aangemerkt door de aanwezigheid van het Kuinderbos, uit welke omgeving reeds veel bijzondere libellenwaarnemingen bekend waren. De volgende natuurgebieden zijn onderzocht: Kuinderbos Voorsterbos Schokkerbos Roggebotzand Revebos Abbert Spijk Spijk-Bremerberg Kievitslanden Harderbos Harderbroek Horsterwold Figuur 1: overzicht van de door medewerkers van De Vlinderstichting onderzochte locaties waar ook daadwerkelijk libellen zijn aangetr offen gedurende het seizoen 2004 voor het project `Bescherming bedreigde libellen in Flevoland. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

7 Hoofdstuk 3 / Resultaten inventarisatie In totaal zijn er tijdens de inventarisatie van soorten libellen waargenomen. Naast de algemene soorten zijn er drie soorten vastgesteld die een vermelding hebben op de nationale Rode Lijst. Uit de resultaten kan worden opgemaakt dat er goede potenties zijn voor libellensoorten uit het laagveen en ook dat pioniersoorten in Flevoland veel kunnen voorkomen. Mogelijk dat er in de toekomst ook ontwikkelingen mogelijk zijn voor libellensoorten van stromend water. 3.1 Overzicht In totaal zijn 28 libellensoorten waargenomen tijdens het onderzoek in Drie soorten staan op de nationale Rode Lijst te weten: vroege glazenmaker, glassnijder en noordse winterjuffer. De noordse winterjuffer is alleen in het Kuinderbos waargenomen, een voortplantingsplaats die voor het veldonderzoek al bekend was. Vroege glazenmaker en glassnijder bleken echter in 8 respectievelijk 7 van de 12 gebieden aanwezig te zijn. Uit de resultaten van het onderzoek kan verder worden opgemaakt dat er goede potenties aanwezig zijn voor libellensoorten uit twee verschillende milieutypen namelijk het laagveen en pioniersituaties. Daarnaast kunnen beken op sommige plaatsen in de oostrand van Flevoland een waardevolle toevoeging betekenen voor de libellenfauna van de provincie, hoewel dat uit de resultaten van het inventarisatieonderzoek nog niet blijkt. Op deze drie kansrijke milieutypen, laagveen, beken en pioniermilieus wordt in het volgende hoofdstuk verder ingegaan. 3.2 Milieutypenbenadering Om het nadenken over de mogelijkheden voor libellen in de provincie Flevoland te stimuleren, zijn de waargenomen soorten ingedeeld in groepen. Deze groepen hebben de benadering van de verschillende milieutypen. Sommige soorten zijn zo algemeen dat ze overal voor kunnen komen. Dit zijn bijvoorbeeld het lantaarntje en de gewone oeverlibel. Dergelijke soorten zijn ingedeeld in het milieutype waar in Flevoland de hoogste dichtheden verwacht kunnen worden. In tabel 1 zijn alle tijdens de inventarisatie van 2004 waargenomen soorten per gebied gerangschikt. Ook is aangegeven bij welke groep de waargenomen soorten behoren. Deze benadering is in hoofdstuk vier verder uitgewerkt en daar zijn ook de voor Flevoland prioritaire soorten aangegeven. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

8 Tabel 1: libellensoorten waargenomen tijdens de inventarisatie van 2004 en gesorteerd per bezocht gebied. Een + geeft aan dat de soort in het betreffende gebied is waargenomen. Met cijfers achter de soortnaam is per soort waargenomen in welk milieutype een soort is ingedeeld (1 = laagveen; 2 = beekmilieus; 3 = pioniersituaties). De vetgedrukte soorten staan op de Rode Lijst. Horsterwold Harderbroek Harderbos Kievitslanden Spijk-Bremerberg Spijk Abbert Revebos Roggebotzand Schokkerbos Voorsterbos Kuinderbos Houtpantserjuffer (Lestes viridis) Gewone pantserjuffer (Lestes sponsa) Tangpantserjuffer (Lestes dryas) 3 + Zwervende pantserjuffer (Lestes barbarus) 3 + Noordse winterjuffer (Sympecma paedisca) 1 + Azuurwaterjuffer (Coenagrion puella) Variabele waterjuffer (Coenagrion pulchellum) Watersnuffel (Enallagma cyathigerum) Lantaarntje (Ischnura elegans) Tengere grasjuffer ( Ischnura pumilio) + + Grote roodoogjuffer (Erythromma najas) Kleine roodoogjuffer (Erythromma viridulum) Vuurjuffer (Pyrrhosoma nymphula) Paardenbijter (Aeshna mix a) t Blauwe glazenmaker (Aeshna cyanea) Bruine glazenmaker (Aeshna grandis) Vroege glazenmaker (Aeshna isosceles) Glassnijder (Brachytron pratense) Grote keizerlibel (Anax imperator) Smaragdlibel (Cordulia aenea) Viervlek (Libellula quadrimaculata) Platbuik (Libellula depressa) Gewone oeveribel (Orthetrum cancellatum) Vuurlibel (Crocothemis erythrea) Zwarte heidelibel (Sympetrum danae) + Bloedrode heidelibel (Sympetrum sanguineum) Steenrode heidelibel (Sympetrum vulgatum) Bruinrode heidelibel (Sympetrum striolatum) Totaal aantal soorten: FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

9 Hoofdstuk 4 / Ambities en potenties voor Flevoland De belangrijkste potenties voor de provincie Flevoland ligt in de ontwikkeling van laagveenachtige wateren die voor libellen een belangrijke meerwaarde kunnen betekenen. Hierdoor zal Flevoland een belangrijke verbindende schakel kunnen zijn tussen de laagveengebieden in hoog en laag Nederland. Ook door kwelsituaties goed te benutten kan een belangrijk libellenbiotoop ontstaan. 4.1 Laagveen Laagveenmoerassen vormen een waardevol libellenbiotoop in Nederland, met een karakteristieke libellenfauna. Waterlichamen onder laagveenomstandigheden worden gekenmerkt door schoon, matig voedselarm tot voedselrijk water. Meestal zijn dit petgaten, plassen en sloten van minder dan 10 meter breed. Indien deze waterlichamen niet te diep en te groot zijn vindt er onder natuurlijke omstandigheden een verlandingsproces plaats, waarin verschillende vegetatiestructuren elkaar opvolgen. Een jong verlandingsstadium wordt gekenmerkt door de dominantie van riet en/of lisdodde op de oever. Later komen er meer submerse, emerse en drijvende planten tot ontwikkeling. Hierdoor ontstaat meer variatie in de vegetatiestructuur. In Flevoland heeft goede potenties voor ontwikkeling van een volgende fase kan krabbescheer tot laagveenbiotopen. Hier de Lepelaarplas in het ontwikkeling komen, die onder juiste Harderbos, augustus 2005; foto: Henk de Vries/De omstandigheden het gehele wateroppervlak zal Vlinderstichting. innemen. Als de verlanding nog verder doorschiet ontstaan kraggen en uiteindelijk moerasbos. Gevarieerd biotoop Deze opeenvolging van verschillende vegetatiestructuren zorgt voor een grote verscheidenheid aan microhabitats voor libellenlarven en meestal ook voor een gevarieerd landbiotoop voor imago s, zeker wanneer bos in de omgeving aanwezig is. Veel verschillende libellensoorten kunnen dus van laagveensituaties profiteren. Hiertussen bevinden zich enkele sterk gespecialiseerde en zeldzame soorten. Zo komen de donkere waterjuffer en de noordse winterjuffer in Nederland alleen voor in open riet- en lisdoddevegetaties, kenmerkend voor jonge verlandingsstadia in laagveengebieden. De gevlekte witsnuitlibel bevindt zich bijvoorbeeld alleen op plaatsen waar het verlandingsproces het jongste stadium al achter zich heeft gelaten. Een goed ontwikkelde emerse en submerse vegetatie is van belang, omdat de larven tussen de dichte plantengroei FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

10 bescherming vinden tegen predatoren. De groene glazenmaker is zelfs volledig gebonden aan dichte krabbescheervegetaties. Iets minder gespecialiseerde soorten zijn bruine korenbout, glassnijder en vroege glazenmaker. Deze soorten kunnen ook in jongere verlandingsstadia aangetroffen worden. Ze zijn iets minder sterk gebonden aan laagveen en komen daarom ook op andere plaatsen in het land voor. Dat geldt ook voor een aantal algemene soorten, die echter toch het zwaartepunt van hun verspreiding in laagveengebieden hebben, of laagveen als een van de favoriete voorplantingsbiotopen verkiezen. Het gaat om de volgende soorten: gewone pantserjuffer, houtpantserjuffer, variabele waterjuffer, grote roodoogjuffer, kleine roodoogjuffer, vuurjuffer, lantaarntje, bruine glazenmaker, smaragdlibel, viervlek, gewone oeverlibel, bloedrode heidelibel en steenrode heidelibel. Verbindende schakel De Nederlandse laagveengebieden zijn qua omvang en kwaliteit op Europese schaal uniek en daarmee van groot belang voor soorten als donkere waterjuffer, glassnijder, groene glazenmaker, bruine korenbout en gevlekte witsnuitlibel. De grootste laagveengebieden liggen in de Vechtstreek en in Noorwest-Overijssel. De laagveenontwikkeling die in de oostrand van Flevoland tot ontwikkeling komt ligt precies tussen de twee kerngebieden in en kan een waardevolle verbindende functie gaan vervullen (figuur 2). Het feit dat alle algemene laagveensoorten en ook glassnijder, vroege glazenmaker en noordse winterjuffer zich in Flevoland hebben gevestigd is in dat opzicht zeer positief. De mogelijkheden voor de zeer kritische soorten gevlekte witsnuitlibel, bruine korenbout en groene glazenmaker lijken voldoende aanwezig. Zo is er reeds een locatie met een vitale krabbescheerpopulatie. Daarnaast is een waarschijnlijke waarneming gedaan van noordse winterjuffer in het Harderbos, terwijl voortplanting tot nu toe alleen nog van de Kuinderplas bekend is. De donkere waterjuffer, misschien wel de meest kritische laagveensoort, is gezien de extreme zeldzaamheid (voorlopig) niet in Flevoland te verwachten. Figuur 2: illustratie van de verbinding tussen de laagveengebieden in West- en Noord- Nederland (in groen) die de laagveenontwikkeling in de oostrand van de provincie Flevoland in de toekoms t zou kunnen zijn. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

11 4.2 Beken De kweldruk die zich voordoet in de oostrand van de Flevopolder is op sommige plaatsen zo hoog dat het water boven het maaiveld treedt en er beekjes ontstaan (figuur 3). Dit biedt kansen aan soorten van kleine beken en kwelsloten, een groep van libellensoorten die in Flevoland nog nauwelijks is vertegenwoordigd. Van belang voor de vestiging van deze soorten is de kwaliteit en zuurstofspanning van het water en de vegetatieontwikkeling. Het kwelwater zorgt voor een goede basiskwaliteit van het beekwater. Voor een voldoende hoge zuurstofspanning is echter een goede doorstroming nodig en een beperkte nutriëntenbelasting. Omdat dit biotoop nog maar weinig aanwezig is in Flevoland, is het moeilijk om een voorspelling te doen over de te verwachten soorten. Tijdens de inventarisatie zelf, zijn deze soorten namelijk niet of nauwelijks gezien. Maar soorten die in de toekomst mogelijk bij beekjes in Flevoland verwacht kunnen worden zijn de weidebeekjuffer, de beekoeverlibel en wellicht de bandheidelibel. De blauwe breedscheenjuffer en de bosbeekjuffer staan bekend als soorten die nagenoeg alleen op de zandgronden voorkomen, maar omdat in het voorjaar van 2005 in het Harderbos een waarschijnlijke waarneming van de bosbeekjuffer is gedaan, moet vestiging in de toekomst (alhoewel onwaarschijnlijk) niet worden uitgesloten. De plek waar de waarneming van de bosbeekjuffer is gedaan, is op dit moment echter onvoldoende (mondelinge mededeling Jaap Bouwman & Henk de Vries). Van de weidebeekjuffer en de bandheidelibel zijn zwervers in Flevoland waargenomen, maar voortplanting is tot op heden nog niet vastgesteld. Figuur 3: vereenvoudigde kaart van de kweldruk in de provincie Flevoland (blauw: mm/dag; paars >2.0 mm/dag). FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

12 4.3 Pioniersituaties en snel opwarmende wateren Een drietal minder algemene soorten die tijdens het onderzoek zijn waargenomen, zijn kenmerkend voor snel opwarmend water: zwervende pantserjuffer, tengere grasjuffer en vuurlibel. Tot deze groep kunnen ook algemenere soorten worden gerekend die in pioniersituaties voorkomen, of bij watertjes met sterk wisselende waterstand zoals de tangpantserjuffer, platbuik en bruinrode heidelibel. De geelvlekheidelibel en de zwervende heidelibel horen ook tot deze categorie. Deze soorten zijn niet tijdens het onderzoek aangetroffen, maar waren al wel uit Flevoland bekend. Het voorkomen van zuidelijke soorten en pioniersoorten zegt op zich niets over de omstandigheden van Flevoland. In principe kunnen geschikte plasjes door het hele land voorkomen. Toch lijken in de oostrand van Flevoland relatief veel van deze plasjes voorhanden te zijn. Dit is van belang voor pioniersoorten, die door de tijdelijke aard van het voortplantingswater immers snel nieuwe geschikte plaatsen moeten kunnen vinden. Het verdient aanbeveling om dergelijke plasjes en poelen te blijven aanleggen of door middel van beheer in een jong ontwikkelingsstadium te houden. 4.4 Prioritaire soorten Hieronder wordt een toelichting gegeven per soort die een prioritaire status voor de provincie Flevoland heeft. De soorten die daadwerkelijk tijdens de inventarisatie van 2004 zijn waargenomen, hebben ook een verspreidingskaartje gekregen waarop de waarnemingen van de inventarisatie van 2004 zijn weergegeven. Verder zijn de soorten gerangschikt per hierboven beschreven milieutype. In tabel 2 aan het einde van dit hoofdstuk, wordt een samenvatting gegeven per milieutype van deze kenmerkende soorten en de benodigde beheermaatregelen. Laagveen: Noordse winterjuffer (Sympecma paedisca) De noordse winterjuffer is in Nederland een zeldzame soort die eigenlijk alleen voorkomt in de Weerribben en de Kuinderplas. Recent worden ook waarnemingen gedaan in andere laagveengebieden in Friesland en Overijssel en in Drenthe, maar onduidelijk is of dit ook gaat om populaties of om zwervers. De soort staat als ernstig bedreigd op de Rode Lijst. Bovendien is de noordse winterjuffer opgenomen op de habitatrichtlijn. De soort komt voor bij stilstaande wateren, vaak met een uitgebreide zeggenvegetatie of rietkragen. Vooral in rijk begroeide laagveengebieden, maar soms ook in heidevennen en door kwel gevoede grondwaterpoeltjes. Kenmerkend is dat de vrouwtjes in het voorjaar de eitjes afzetten in dode drijvende plantenmaterialen (meestal lisdodde). Situatie in Flevoland De noordse winterjuffer komt al lange tijd voor in de Kuinderplas en is daar ook tijdens de inventarisatieronde van 2004 waargenomen (zie kaartje). In 2005 is een waarschijnlijke waarneming van de noordse winterjuffer gedaan in het Harderbos in geschikt biotoop. De potenties voor deze soort in de provincie Flevoland zijn op termijn gunstig, hoewel FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

13 niet op alle locaties met laagveenontwikkeling deze soort te verwachten is. Waar sterke invloeden van klei zijn en de waterkwaliteit minder is, zal deze soort zich vermoedelijk niet kunnen vestigen. Doordat van de soort bekend is dat deze grote afstanden kan afleggen, zal de soort geschikte locaties waarschijnlijk gemakkelijk kunnen vinden. Glassnijder (Brachytron pratense) De glassnijder is in Nederland een vrij algemene soort, die echter wel als kwetsbaar staat vermeld op de Rode Lijst. De soort komt voor bij stilstaand tot zwak stromend, matig voedselarm tot voedselrijk water, met een structuurrijke en vaak hoge oever- en watervegetatie. Deze omstandigheden zijn optimaal aanwezig in laagveengebieden. De vegetatie gekenmerkt door en/of lisdodde, in combinatie met biezen, zeggen en egelskop op de oever en fonteinkruiden in het water. Naast laagveengebieden of poldergebieden met laagveeneigenschappen komt de glassnijder ook voor bij (duin)plassen, mesotrofe vennen en kanalen. Situatie in Flevoland De glassnijder is in 7 van de 12 onderzochte gebieden aangetroffen (zie kaartje). De soort kan snel profiteren van nieuw ontwikkelde waterlichamen waar verlanding op gang komt. De gehele oostrand van de Flevopolder biedt potenties aan deze soort, zolang de wateren niet te diep zijn en schoon water aanwezig is, met de beschutting van bos in de nabijheid. Vroege glazenmaker (Aeshna isosceles) De vroege glazenmaker is in Nederland een vrij zeldzame soort die als kwetsbaar op de Rode Lijst staat. De soort heeft een uitgesproken voorkeur voor weelderige verlandingsvegetaties in laagveengebieden. Soms wordt de soort ook gezien op de zandgronden; vrijwel altijd is dat dan in gebufferde matig voedselrijke vennen die een vegetatiestructuur hebben die lijkt op die in laagveengebieden met riet, drijfbladvegetaties en een beschutting van bomen. Situatie in Flevoland De vroege glazenmaker is in 8 van de 12 onderzochte gebieden aangetroffen (zie kaartje). De soort kan, net als de glassnijder, snel profiteren van nieuw ontwikkelde waterlichamen waar verlanding op gang komt. Daarom biedt de gehele oostrand goede potenties voor de vroege glazenmaker. Belangrijk is dat de wateren niet te diep zijn en schoon water aanwezig is, met de beschutting van bos in de nabijheid. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

14 Bruine korenbout (Libellula fulva) De bruine korenbout is in Nederland een vrij zeldzame soort en staat als kwetsbaar op de Rode Lijst. De soort is vooral een bewoner van de laagveengebieden. Komt verder ook voor langs de grote rivieren en op een klein aantal verspreid liggende plaatsen, zoals langzaam stromende wateren en kanalen. De soort wordt vooral aangetroffen langs rietoevers of andere rijke oeverbegroeiingen. Situatie in Flevoland De bruine korenbout is tijdens de inventarisatie van 2004 niet waargenomen in Flevoland. In eerdere jaren is de soort waargenomen in het Schokkerbos in 1998, maar hier kon de soort niet worden bevestigd. Ook is er een waarneming van deze soort uit het Natuurpark Lelystad in het jaar Gezien het karakter van de diverse biotopen ligt het voor de hand dat, de soort al (regelmatig) kleine populaties in Flevoland heeft. De potenties voor uitbreiding zijn goed en de verwachting is dat bij uitbreiding van laagveenbiotopen de bruine korenbout zich beter en talrijker zal vestigen aan de oostrand van Flevoland. Gevlekte witsnuitlibel (Leucorhinia pectoralis) De gevlekte witsnuitlibel is in Nederland een zeldzame soort die sterk achteruitgegaan is en als bedreigd op de Rode Lijst staat. Verder is de soort beschermd door een notering op de Habitatrichtlijn. In Nederland zijn goede populaties alleen bekend van de laagveengebieden en van enkele vennen en plassen op de zandgronden. Op veel vennen is de vestiging tijdelijk; maar op het Lonnekermeer in Overijssel is al tientallen jaren een grote populatie aanwezig. Het leefgebied bestaat uit vergevorderde verlandingsstadia in relatief schoon water. Situatie in Flevoland De gevlekte witsnuitlibel is niet waargenomen tijdens de inventarisaties van De soort is in het recente verleden (voorjaar 2000) waargenomen op de Lepelaarplas in het Harderbos. Deze locatie is op het oog geschikt voor deze soort en het ligt voor de hand om te veronderstellen dat de soort hier een kleine populatie heeft (gehad). De gevlekte witsnuitlibel is een kritische soort. Definitieve vestiging in de provincie Flevoland is zeker mogelijk, maar het leefgebied moet aan hoge eisen voldoen. De Lepelaarplas in het Harderbos is een goed voorbeeld en het uitbreiden van laagveensituaties van deze kwaliteit in de provincie Flevoland zal goede potenties voor deze soort bieden. Groene glazenmaker (Aeshna viridis) De groene glazenmaker is in Nederland een vrij zeldzame soort die als bedreigd op de Rode Lijst staat. Verder is de soort beschermd door een notering op de Habitatrichtlijn. In Nederland komt de soort nagenoeg alleen maar voor in de laagveengebieden van westelijk en noordelijk Nederland. De groene glazenmaker is gebonden aan dichte vegetaties van krabbenscheer. Situatie in Flevoland De groene glazenmaker is nog niet in de provincie Flevoland waargenomen. In de Lepelaarplas in het Harderbos is krabbenscheer aanwezig en ook al van behoorlijke omvang. Bij verdere uitbreiding van krabbenscheer over de grote plas zal de geschiktheid van dit leefgebied voor de groene glazenmaker verder toenemen en is toekomstige vestiging FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

15 zeker mogelijk. De soort is in staat om behoorlijke afstanden af te leggen. Op andere plaatsen in de provincie komt voor zover bekend geen krabbenscheer voor in de mate zoals in de Lepelaarplas te vinden is; maar bij uitbreiding van dit type leefgebied, zullen de potenties voor deze soort verder toenemen. De groene glazenmaker wordt dus heel nadrukkelijk verwacht. Een extra zoektocht naar imago s of exuviae gedurende augustus 2005 door medewerkers van De Vlinderstichting heeft helaas niets opgeleverd. Beken: Weidebeekjuffer (Calopteryx splendens) De weidebeekjuffer is in Nederland een vrij algemene soort in vooral oostelijk Nederland. De soort heeft geen notering op de Rode Lijst. De weidebeekjuffer kan op nagenoeg alle zonbeschenen stromende wateren worden aangetroffen; soms is het zelfs zo dat het water nauwelijks stroomt en zwervende dieren zelfs bij stilstaand water worden gezien. De mannetjes bezetten een territorium op de oeverbegroeiing en vrouwtjes zetten eitjes af op allerlei drijvende en ondergedoken waterplanten en soms ook op dood hout. Situatie in Flevoland Er zijn tijdens de inventarisatie van 2004 geen weidebeekjuffers waargenomen. Deze soort is echter in staat om over grote afstanden te zwerven en nieuwe gebieden te bezetten. Dergelijke zwervers zijn al enkele malen in de provincie Flevoland waargenomen en de verwachting is dat bij het ontstaan van geschikt biotoop, de weidebeekjuffer in staat zou moeten zijn om zich definitief te vestigen. Op dit moment zijn er nog weinig geschikte locaties, maar door het benutten van de aanwezige potenties voor beeksituaties zonder beschaduwing is definitieve vestiging zeker mogelijk. De soort gaat landelijk gezien vooruit en dat zal zeker bijdragen aan vestiging in de Flevopolder. Vanwege deze overwegingen en omdat het hier gaat om een kenmerkende soort wordt voorgesteld om de weidebeekjuffer als prioritaire soort voor de Provincie Flevoland op te nemen. Bosbeekjuffer (Calopteryx virgo) De bosbeekjuffer is in Nederland een zeldzame libel en staat vermeld op Rode Lijst in de categorie bedreigd. De soort komt uitsluitend voor in permanent watervoerende beekjes die een hoog zuurstofgehalte hebben en vrij smal zijn. Ook is een groot deel van de beek beschaduwd en is de watertemperatuur relatief laag. Dergelijke bosbeken zijn vrij zeldzaam in Nederland. Doordat de waterkwaliteit toeneemt en er in zuidelijk Nederland nieuwe biotopen worden gecreëerd, gaat ook de bosbeekjuffer vooruit in Nederland. Situatie in Flevoland Omdat de bosbeekjuffer in Nederland zo zeldzaam is en op dit moment ook geen dichtbij gelegen populaties heeft, is de vestiging van deze soort in de provincie niet erg waarschijnlijk. Desondanks is er een mogelijke waarneming van deze soort gedaan in het voorjaar van Het ging om een mannetje waargenomen op 27 mei in het Harderbos. Zodra de soort in de provincie Gelderland net zoveel populaties heeft opgebouwd als in de provincie Noord-Brabant, en het biotoop van beschaduwde schone, heldere bosbeken is in Flevoland voorhanden, dan zou de bosbeekjuffer FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

16 zich theoretisch kunnen vestigen. Vooralsnog is dit echter niet waarschijnlijk. Beekoeverlibel (Orthetrum coerulescens) De beekoeverlibel is in Nederland een vrij zeldzame libel die als kwetsbaar op de Rode Lijst staat. De soort komt voor in zonbeschenen, smalle en ondiepe beekjes en watertjes met meestal een hoge activiteit van kwel. In zuidelijk Europa is de soort veel algemener. Situatie in Flevoland De beekoeverlibel is tijdens de inventarisatie van 2004 niet waargenomen. De soort lijkt landelijk vooruit te gaan en profiteert van de klimaatsverandering en beekherstelprojecten die worden uitgevoerd. Ook in de provincie Flevoland zijn de kansen voor deze soort groot. Door het benutten van voedselarme kwelsituaties in de oostrand, is toekomstige vestiging zeker mogelijk. Dit wordt ondersteund door een waarneming van een zwervend exemplaar van de beekoeverlibel in 1999 in het Harderbos. Bandheidelibel (Sympetrum pedemontanum) De bandheidelibel is in Nederland een zeldzame libel die als gevoelig op de Rode Lijst staat. De soort heeft in Nederland enkele grote populaties en lijkt zich de laatste jaren uit te breiden. De soort komt voor langs beekjes, en allerlei typen verlandende wateren die meestal onder invloed staan van kwel of stroming. Situatie in Flevoland De bandheidelibel is nog niet in de provincie Flevoland waargenomen, maar, zou net als de beekoeverlibel, goed kunnen profiteren van het benutten van voedselarme kwelsituaties. Toekomstige vestiging is zeker mogelijk, zeker ook omdat deze soort een neiging tot zwerven heeft. Blauwe breedscheenjuffer (Platycnemis pennipes) De blauwe breedscheenjuffer is een vrij algemene libel van vooral de zandgronden in Nederland. Plaatselijk komt de soort echter ook op klei voor. De soort staat niet op de Rode Lijst. Het is een soort van langzaam stromende beken en kanalen en kan zich ook plaatselijk voortplanten op grote zuurstofrijke plassen zoals in zandafgravingen. Situatie in Flevoland De blauwe breedscheenjuffer is nog niet in de provincie Flevoland waargenomen. De soort zou zich echter op de kanalen kunnen vestigen die enige doorstroom hebben en helder en zuurstofrijk zijn. Metaalglanslibel (Somatochlora metallica) De metaalglanslibel is een vrij algemene libel die niet op de Nederlandse Rode Lijst staat. De soort komt voor in allerlei wateren, waaronder graag in beken, in vaak bosrijke omgeving. Situatie in Flevoland De metaalglanslibel is niet aangetroffen tijdens de inventarisaties in Er zijn van deze soort een aantal waarnemingen uit de provincie bekend uit het Voorsterbos en het Kuinderbos. Een grotere verspreiding in de provincie is echter mogelijk. Heel specifieke maatregelen zijn niet te FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

17 geven, maar de soort zou goed mee kunnen profiteren van de aanleg van schone beken in een bosrijke omgeving. Pioniersoorten: Binnen de groep van pioniersoorten bevinden zich geen Rode Lijstsoorten. Het creëren van gunstige situaties in de oostrand van Flevoland zal vestiging van soorten uit deze groep in de hand werken. Er zijn geen speciale maatregelen nodig, omdat met de voorgestelde en geplande maatregelen deze soorten zich zeker zullen vestigen. Deze libellen hebben een groot verbreidingsvermogen en zijn voor een deel al aanwezig in de provincie. Het is daarom niet zo zinvol om hier prioritaire soorten in aan te wijzen, maar als groep zijn deze wel belangrijk. Het gaat hierbij om de zwervende pantserjuffer (Lestes barbarus), de tangpantserjuffer (Lestes dryas), de tengere grasjuffer (Ischnura pumilio), de platbuik (Libellula depressa), de vuurlibel (Crocothemis erythrea) en de bruinrode heidelibel (Sympetrum striolatum). FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

18 Tabel 2: Libellensoorten die voor de provincie Flevoland van belang kunnen zijn, gesorteerd per milieutype. Per milieutype worden enkele karakteristieken en in het kort beheermaatregelen genoemd. Vetgedrukt e libellensoorten hebben een notering op de Rode Lijst. LAAGVEEN BEKEN PIONIERSITUATIES Kenmerkende soorten gevestigd: noordse winterjuffer Zwervende pantserjuffer glassnijder vroege glazenmaker houtpantserjuffer gewone pantserjuffer variabele waterjuffer grote roodoogjuffer kleine roodoogjuffer vuurjuffer lantaarntje bruine glazenmaker smaragdlibel viervlek gewone oeverlibel Tangpantserjuffer Tengere grasjuffer Platbuik Vuurlibel Bruinrode heidelibel steenrode heidelibel Kenmerkende soorten te verwachten: Bruine korenbout Bosbeekjuffer Zwervende heidelibel Gevlekte witsnuitlibel Beekoeverlibel Geelvlekheidelibel Groene glazenmaker Bandheidelibel Weidebeekjuffer Blauwe breedscheenjuffer Metaalglanslibel Waterlichaam: Petgaten, sloten en plassen Bronnen, kwelstroompjes, kleine beken en sloten Ondiepe, recent gegraven plassen, poelen en sloten Hydrologie: Soms kwel of conact met grondwater Kwelinvloed Regenwater of kwel gevoed Abiotiek: Ondiep, vrij voedselrijk, maar schoon water Voldoende stroming, hoge zuurstofspanning Zonnige plaatsen, snel opwarmend Optimale vegetaties: 1) Jonge velandingsstadia met riet en lisdodde 1) Goed ontwikkelde watervegetatie (zonnige plaatsen) 1) Vrijwel afwezig 2) Oudere, structuurrijkere verlandingsstadia 2) Bos op oever (beschaduwde plaatsen) 2) Knolrus en pitrus dominerend 3) Krabbescheervelden Maatregelen: 1) Graven van ondiepe petgaten en sloten 1) Normalisering van afvoersloten opheffen 1) Nieuwe poelen en sloten graven 2) oeverbeheer gericht op ontwikkeling en behoud 2) Kweldruk vergroten of kwel beter benutten 2) Bestaande waterlichamen opschonen 3) behoud verschillende verlandingsstadia FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

19 Hoofdstuk 5 / Beschermingsplan Oostrand De bescherming van de libellen in de oostrand van Flevoland kan heel wat opleveren, zo blijkt uit de voorgaande hoofdstukken en werkzaamheden. Het belangrijkste doel is het laten ontstaan van een libellenrijk gebied, waarbij de soortensamenstelling overeenkomsten gaat vertonen met de laagveenregio s van Nederland: NW-Overijssel en Utrecht/Zuid-Holland. Naast soorten uit laagvenen blijkt dat ook soorten van beken in de toekomst meer ruimte zouden kunnen krijgen in deze provincie. Hieronder wordt ingegaan op inmiddels gestarte ontwikkelingen, waarbij wordt aangegeven waar nog nieuwe ontwikkelingen gewenst zijn. Verschillende libellensoorten kunnen meer ruimte krijgen in de oostrand van Flevoland. In de voorgaande hoofdstukken is ingegaan op drie groepen, zijnde de laagveensoorten, de pioniersoorten en de beeklibellen. Hieronder worden de mogelijkheden uitgewerkt voor twee van deze groepen, de laagveensoorten en de beeklibellen. De pioniersoorten behoeve vanwege hun niet bedreigde status in Flevoland geen aparte bescherming. 5.1 Laagveensoorten Figuur 5.1.Overzicht laagveennatuur. Groene cirkels geven vindplaatsen van krabbenscheer weer, rode sterren van laagveenlibellen en blauwe sterren van nieuw gegraven waterpartijen. Zoals uit de voorgaande hoofdstukken bleek, heeft de oostrand van Flevoland veel potenties voor de ontwikkeling van een libellenfauna die overeenkomsten vertoont met laagveen. Het gaat hierbij met name om de soorten uit tabel 2. Herinrichting van de oostrand van Flevoland met gebruikmaking van de aanwezige kweldruk en het daarbij naar bovenkomende schone water kan deze potenties verwezenlijken. Niet alleen libellen zullen hiervan profiteren, maar ook andere insecten en moerasvogels zullen hiervan gebruik maken. Enkele gebieden waren altijd al ingericht met het oog op natte delen, het Harderbroek is hiervan het belangrijkste voorbeeld. De andere delen van de oostrand (zowel in Oostelijk Flevoland als in de Noordoostpolder) bestonden tot voor kort uit bos. Mede gestimuleerd door dit project zijn er in de oostrand op verschillende plaatsen waterpartijen aangelegd en gaan ook diverse nieuwe projecten worden uitgevoerd. Een FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

20 overzicht van de combinatie van al aanwezige en toekomstige waterpartijen staat weergegeven in figuur 5.1. Hieronder wordt een aantal projecten nader besproken Harderbroek Dit gebied heeft veel moerassige delen die aantrekkelijk kunnen zijn voor laagveenlibellen. Glassnijder en vroege glazenmaker worden hier nu al aangetroffen (zie hoofdstuk 4), maar de potenties lijken hier aanwezig om meer laagveensoorten een plek te kunnen bieden. De kwaliteit van het kwelwater zou hier een beperkende factor kunnen zijn, maar het lijkt er op dat hier toch nog veel mogelijkheden voor nieuwe soorten liggen. Door recente verdere uitbreiding en inrichting van dit gebied door Vereniging Natuurmonumenten lijken de nieuwe kansen al klaar te liggen. Voor de doelstellingen van dit gebied licht een accent op de grote aantallen bijzondere moerassoorten die hier broeden, zoals bijvoorbeeld het Figuur 5.2. Recente baardmannetje, maar ook de insectenfauna mag hier niet bij worden natuurontwikkeling in het vergeten. Tijdens een workshop op 15 juni 2006 georganiseerd door Harderbroek. Natuurmonumenten in samenwerking met de provincie Flevoland, Vogelbescherming, De Vlinderstichting, de VZZ en het ministerie van LNV zijn een aantal beheervarianten voor dit gebied besproken, waarbij de uitkomst was dat er een algemeen draagvlak is voor het creëren van meer situaties voor laagveensoorten. Dat deze situaties zelf niet een vergelijkbaar uiterlijk hebben met laagveensystemen op het oude land is onbelangrijk. Het gaat namelijk om het creëren van geschikt leefgebied voor soorten. Een overweging die tijdens deze workshop aan de terreinbeheerder Vereniging Natuurmonumenten werd meegegeven, is om het Harderbroek robuuster en stabieler te maken door via verlaging van het maaiveld de duur van de successie totdat bos optreed op te rekken Harderbos en Kievitslanden Dit bosgebied bevat enkele wateren die ook nu al worden bezocht door de vroege glazenmaker en de bruine glazenmaker. Ze grenzen aan de Kievitslanden en de Lepelaarsplas. De mogelijkheden voor laagveenontwikkeling lijken hier gunstig. In de Lepelaarsplas staan al gedurende een aantal jaren behoorlijke aantallen krabbenscheerplanten. Deze planten lijken een uitstekende aanzet voor het ontstaan van laagveenmoerassen. Mogelijk dat het oppervlak nog wat beperkt is, maar de potenties van de plas zijn nog niet lang niet benut. Ook de andere begroeiing, veel lisdodde, lijkt een aantrekkelijk uitgangspunt voor een aantal gewenste libellensoorten. Naast het Harderbroek werden ook de Figuur 5.3. Lepelaarsplas met Kievitslanden besproken tijdens de workshop van 15 juni Het krabbenscheer. algemene advies was dat er meer open water kan worden gecreëerd met gebruikmaking van het schone kwelwater voor moerasontwikkeling Oostrand Roggebotzand t Spijk Langs de gehele noordoostrand van Oostelijk Flevoland zijn de laatste paar jaren een aantal waterpartijen gecreëerd in de voorheen droge bosgebieden. Zowel in het Spijk-Bremerbergbos, het Greppelveld, het Reve-Abbert en Roggebotzand zijn al op verschillende plaatsen verdiepingen in de bodem aangebracht die het gehele jaar of grote delen van het jaar gevuld zullen zijn met water. Met de aanleg van deze wateren mag verwacht worden dat de libellenfauna hiervan gaat profiteren. Naast meer algemene soorten zoals de glassnijder en de vroege glazenmaker is er in de toekomst ook kans op noordse winterjuffer, gevlekte witsnuitlibel en, nadat krabbenscheer hier ook volop is gaan groeien, ook groene Figuur 5.4. Nieuwe waterpartijen glazenmaker. in de oostrand. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

21 Figuur 5.5. Watergang met veel kroos in het Voorsterbos Noordoostpolder Uit de inventarisatie bleek al dat in de Kuinderplas de zeer zeldzame noordse winterjuffer, een soort van het laagveenmilieu, volop bij de Kuinderplas wordt aangetroffen. Daarnaast werden ook algemenere laagveenspecialisten zoals glassnijder en bruine glazenmaker aangetroffen. Ook bij het Voorsterbos zijn deze minder zeldzame laagveensoorten aangetroffen. Het Voorsterbos bevat ook al een aantal plekken met krabbenscheergroei, waardoor duidelijk is dat hier potenties voor laagveengroei aanwezig zijn. De aanwezigheid van glassnijder en vroege glazenmaker hier geeft al aan dat deze potenties in 2004 al ten dele werden benut. Recent bekend geworden gegevens uit de Noordoostpolder van Gerard Eggens geven aanleiding tot nader onderzoek naar de huidige soortensamenstelling van dit gebied. Zijn meldingen van een groot aantal niet eerder aangetroffen soorten, waaronder noordse witsnuitlibel, gevlekte witsnuitlibel, blauwe breedscheenjuffer, gevlekte glanslibel, metaalglanslibel, bandheidelibel, weidebeekjuffer, beekoeverlibel, groene glazenmaker, bruine korenbout en beekrombout, wijzen erop dat de kolonisatie van de Noordoostpolder sneller plaatsvindt dan verwacht. De potenties voor laagveenspecialisten lijken hier in ieder geval aanwezig. Het is onbekend waardoor de groei van krabbenscheer nog niet echt doorzet. Deels ligt dit mogelijk aan de waterkwaliteit, een flink kroosdek in een van de vaarten lijkt hierop te wijzen, deels ligt dit aan onbekende factoren. Mogelijk dat overleg met het waterschap Zuiderzeeland hierover nog verdere helderheid kan verschaffen. Vervolgonderzoek naar de huidige soortensamenstelling en de potenties voor verdere laagveenontwikkeling van met name het Voorsterbos en het Waterloopbos is op zijn plaats Krabbenscheerproeven In 2006 zijn een viertal gebieden geselecteerd om getest te worden door middel van aanplant met krabbenscheerplanten. Het doel van deze aanplant is om de huidige potenties voor krabbenscheerplanten en daarmee voor een pioniersoort van laagveensystemen te meten. Met behulp van enclosures zijn planten geplaatst in de gebieden: RCNrecreatiegebied bij Zeewolde, Harderbroek, het Roggebotzand en t Spijk. De resultaten van deze proeven zullen in het voorjaar van 2007 worden vastgesteld Inrichtingadviezen Om te komen tot verlandingssituaties met een laagveenkarakter zijn er verschillende inrichtingsmaatregelen te nemen die gunstige ontwikkelingen stimuleren. Diepte De ideale diepte voor een goede start van de successie is in veengebieden ongeveer 0,80 tot 1,20 meter, maar voor een deel van de soorten is ondieper water gewenst (50cm) en om te zorgen dat de gehele poel niet te snel verland (scheelt in beheerskosten) is het verstandig om ook zones met 1,50 of 1,70 meter diepte aan te brengen. Deze maten gaan uit van een laagveengebied (dus geen klei) met helder water. Dus een profilering met zones met 1,50 meter, met 1,00 meter en met 0,50 meter lijkt ideaal. Als gevolg van de geringere helderheid van wateren in kleigebieden kunnen de maten daar anders zijn, mogelijk dat ontwikkelingen daar uitsluitend plaatsvinden in ondiepere situaties. Oppervlak Het ideale oppervlak voor wateren om laagveenontwikkeling te laten ontstaan is wat lastig in te schatten. Vaak lijken grote oppervlakte open water niet zo verstandig, dit zou de verlandingsprocessen kunnen vertragen of zelfs verhinderen. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

22 5.2. Beeklibellen Maar een aanzienlijk oppervlakte van minimaal 150 m2-200m2 lijkt toch wel nodig voor veel soorten. Uiteraard kan een combinatie van een aantal wateren tezamen ook voldoende oppervlakte leefgebied geven. Vorm Een ronde vorm lijkt bij grotere oppervlakten niet ideaal in verband met de windwerking, hoewel er ook wel goede voorbeelden te vinden zijn in Flevoland met wat grotere stukken open water. Maar dat lijkt dan een kwestie van geluk hebben, het resultaat is bij een ronde vorm wat moeilijker te voorspellen. Iets van 6 tot 10 meter breed en een lengte van meer dan 25 meter biedt een gunstige uitgangspositie. Breder lijkt ook goed mogelijk, maar is toch vaak minder gunstig. Luwte Beschutting door een bomenrij of door struiken die niet direct grenzend aan de oever staan zal bevorderlijk zijn voor kalm water, waardoor condities gunstiger zijn voor laagveenontwikkeling. Speciaal in grotere wateren kunnen dan toch geschikte omstandigheden voor moerasvorming ontstaan. Bladval door bomen direct op de oever leidt vaak tot ongunstige ontwikkelingen voor laagveen doordat bladafval zich vaak langdurig ophoopt op de bodem Recente waarnemingen De beeklibellen kunnen profiteren van een aantal ontwikkelingen in Flevoland, zeker op plaatsen waar een hoge kweldruk zorgt voor continue aanvoer van schoon kwelwater. Het kwelwater zorgt ervoor dat er stroming aanwezig blijft, een voorwaarde voor veel beeklibellen, maar niet alle. De bandheidelibel en de beekoeverlibel zijn minder kritisch ten aanzien van de stroming van water. Tijdens de inventarisaties voor deze rapportage in 2004 werden er geen beeklibellen aangetroffen. De bespreking hiervan in hoofdstuk vier geeft aan dat vestiging van een aantal soorten, om te beginnen van de weidebeekjuffer, heel wel mogelijk is. Dat Flevolandse potenties mogelijk al benut worden, blijkt uit de recente waarnemingen van de weidebeekjuffer in 2006 in Flevoland: vier (!) exemplaren in de buurt van de grasdrogerij in Dronten (2006), één Figuur 5.6. De weidebeekjuffer exemplaar bij de strandgapertocht bij Biddinghuizen (2006) en drie wordt al gezien in Flevoland waarnemingen in de Noordoostpolder (2006). De aanwezigheid van vier weidebeekjuffers geeft aan dat er zeer waarschijnlijk voortplanting van deze soort heeft plaatsgevonden in Oostelijk Flevoland. In 2005 werd ook nog een bosbeekjuffer waargenomen bij het Harderbos. De determinatie gaf nog enige onduidelijkheid, het betreft met zekerheid een beekjuffer Inrichtingsadviezen De beeklibellen zijn gebaat bij stromend water en een structuurrijke omgeving. De eisen voor structuur gelden niet alleen voor de natte delen, maar ook structuurrijke taluds en naburige bossages zorgen voor geschikt leefgebied. Het stromende karakter in Flevoland kan veelal alleen worden gecreëerd door gebruik te maken van kwel. De kwelkaart van Flevoland (figuur 3) laat zien dat de meeste potenties voor kwelgevoede waterstromen liggen in binnendijkse delen ter hoogte van het Wolderwijd en het Veluwemeer. Maar daarnaast zijn er nog meer delen die kwelstromen kunnen bevatten. Zeker ook vlak langs de dijk zijn op diverse plaatsen kwelstromen aanwezig. De huidige ontwikkelingen wijzen er op dat zonder grootschalige aanpak er het nodige valt te winnen. Variatie in structuur aanbrengen zijn met eenvoudige maatregelen haalbaar: FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

23 Waterdiepte Aanbrengen van meer variatie in waterdiepte in de huidige waterlopen. Met name de creatie van meer accoladeachtige profielen kan voor een aantal soorten veel oplossen (weidebeekjuffer, bandheidelibel). Veel watergangen zijn nu vaak diep ingesneden, waardoor het natte oppervlak beperkt wordt gehouden en de taluds erg steil zijn. Door een aanzienlijk groter oppervlak grond te benutten voor de watergang (dit hoeft maar plaatselijk) kan er veel meer variatie in de waterbegroeiing ontstaan. Dit is winst voor de meeste beeklibellen. Taluds De taluds van watergangen behoeven niet overal jaarlijks te worden gemaaid. Gefaseerd maaien, waarbij delen overblijven zal meer variatie aanbrengen. Lokaal moet wel goed gekeken worden naar de rietdruk. Monotone rietstroken zijn plaatselijk niet erg, maar kunnen zoveel ruimte innemen dat ze sterk afbreuk doen aan de mogelijkheid om variatie aan te brengen. Zomermaaien (juni/juli) kan het riet enigszins terugdringen. Nieuwe beken Staatsbosbeheer heeft een nieuwe watergang gepland tussen de strandgapertocht en het Veluwemeer, die moet gaan functioneren als een beeksysteem (fig. 5.7). Met name deze regio, maar ook verder zuidelijk, is voldoende kweldruk aanwezig om wat meer doorstroming te bereiken en daarmee een geschikt leefgebied te vormen voor beeklibellen. De meest kritische soort is de bosbeekjuffer. Deze behoeft koeler water en een beek die grotendeels onbegroeid is. Toch moeten er voor deze soort ook delen aanwezig zijn met waterplanten en op het water vallend zonlicht. Voor de overige soorten beeklibellen uit paragraaf 4.4 geldt dat nabijheid van bomen vaak wel gunstig is, maar dat zware beschaduwing nadelig is. Figuur 5.7. Recente vindplaatsen van weidebeekjuffers (rode sterren) en aanleg van beekachtige waterlopen (blauwe pijlen) FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING

24 5.3. Conclusie De Flevolandse libellenfauna ontwikkelt zich sneller dan verwacht. Deels doordat er al verschillende libellensoorten worden gezien van laagveenmilieus, beekachtige situaties en pioniersituaties en deels doordat er al verrassend veel initiatieven worden genomen door de terreinbeheerders (Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten en Flevolandschap) voor het creëren van waterrijke situaties. Verwacht mag worden dat de Flevolandse libellenfauna hiervan verder gaat profiteren. Doordat libellen over het algemeen redelijk mobiel zijn, mag ook verwacht worden dat het koloniseren van nieuwe situaties relatief gemakkelijk gaat. Toch is extra aandacht voor de groep laagveensoorten hier op zijn plaats vanwege het nationale en mogelijk zelfs internationale belang. In figuur 5.8 zijn de belangrijkste dispersieroutes voor laagveensoorten in Flevoland samengevat. Verwacht mag worden dat het noordelijkste deel van deze figuur de minste problemen voor dispersie oplevert, globaal ten noorden van het Harderbroek. Gezien de huidige ontwikkelingen en het bestaande draagvlak bij terreinbeheerders om de ontwikkelingen voor meer waterrijke delen verder te stimuleren lijkt de toekomst hier meer leefgebied te gaan bieden voor libellen. Ten zuiden van het Harderbroek zijn de mogelijkheden minder gunstig. Enkele locaties binnen het Horsterwold hebben weliswaar wat potenties, maar over het algemeen gaat het hier nog niet om grote geschikte oppervlakten. Verder naar het zuidwesten richting het Naardermeer zijn de mogelijkheden voor dispersie van laagveenlibellen waarschijnlijk zelfs zeer beperkt. Dit gebied tussen Horsterwold en Almere is buiten deze studie gebleven, maar verdient nog wel extra aandacht om eventueel aanwezige potenties voor laagveensoorten hier ook verder te benutten. Indien de herinrichting van dit deel van Flevoland wordt opgepakt, kan de uit dit rapport naar voren komende wens, een verbinding tussen de laagveengebieden in Noordwest Overijssel en de Zuid-Hollandse/Utrechtse laagveengebieden, in vervulling gaan. Figuur 5.8. Overzicht van beoogde dispersieroutes van laagveenlibellen in Flevoland. FLEVOLAND LIBELLEN / DE VLINDERSTICHTING