Uitgegeven door Financiële Wijsbegeerte,Enschede KvK nr , Copyright 2008 Harry Premselaar

Transcriptie

1 de Point & Figure-grafiek Harry Premselaar Uitgegeven door Financiële Wijsbegeerte,Enschede KvK nr , Copyright 2008 Harry Premselaar

2 2 Het gebruik van grafieken bij de omgang met aandelen wint aan bekendheid en aan populariteit. De grondleggers van deze benadering zijn Robert Edwards en John Magee. Hun samenwerking resulteerde in het boek Technical analysis of Stock Trends, dat voor het eerst in 1948 is verschenen en in meerdere oplagen is uitgegeven. Dit boek wordt gekenmerkt door complexiteit. In onze methode zijn enerzijds zaken toegevoegd, anderzijds vereenvoudigd. De toevoeging houdt in dat de grafiekpatronen op de Nederlandse situatie zijn toegepast en naar de zogenaamde point & figuremethode zijn vertaald. Het was een ontdekking dat patronen van menselijk handelen, zoals door Edwards en Magee zijn ontwikkeld, bij uitstek geschikt bleken voor de Nederlandse aandelenmarkt. De effectenhandel hier te lande verloopt, tot voorheen, wat trager en is minder impulsief dan de fondsen die op de beurs van New York worden verhandeld. Dit kan samenhangen met de volksaard en de meer homogene samenstelling van het beleggerspubliek in Europa. De meeste grafieken zijn aan een tijdsverloop onderhevig. De notering van dag-, weekof maandkoersen geeft dit aan. Wij hebben er voor gekozen om het koersverloop niet aan tijd onderhevig te laten zijn. Vandaar dat alleen wordt genoteerd de hoogste en de laagste stand gedurende een bepaalde periode. De begrippen hoog en laag kennen geen tijdsfactor, maar is het van alle tijden. De point & figure-methode van koersnotering is bij uitstek een geschikt instrument gebleken om effecten te volgen die niet aan tijd onderhevig zijn, vorm te geven. Het hechten van een minder groot belang aan de tijdsfactor komt aan de volgende zaken tegemoet: Hoe langer de periode van rijkdomvermeerdering bestrijkt, des te groter zijn de kansen op continuïteit. De belangrijkste factor bij de omgang met aandelen, in welke vorm dan ook, positief of negatief, is de belegger zelf. Het gezegde zo gewonnen, zo geronnen geeft deze problematiek weer én is op de aandelenmarkt de belegger zelf het grootste struikelblok. De term aandeel geeft een relatie aan die niet aan tijd onderhevig is. Dit betekent voor de praktijk dat hoe langer men aandeelhouder is, des te groter de emotionele en financiële resultaten kunnen zijn. Hierbij is een tweede waarheid in het geding: de beste manier van handelen is niet-handelen. De point & figure-grafieken en het daaraan verbonden financieel kader voldoen aan deze twee voorwaarden. Bij de omgang met aandelen en grafieken die aan het koersverloop vormgeven is er een spanning tussen het geld en de duidelijkheid. Immers, hoe duidelijker de patronen zijn des te meer de koers in op- of neerwaartse richting is gestegen of gedaald. Dit betekent voor de koper dat er meer moet worden betaald en voor de verkoper dat er minder wordt ontvangen. Vandaar dat volgens ons de technische benadering een aanvulling behoeft: een zogenaamde financiële kader dat aan de emotionele beleving tegemoet komt. Hoewel de technische analyse een wijdverspreide manier van handelen is, kent deze haar achilleshiel: de mens die door emoties wordt bevangen wanneer deze zijn eigen schepping bekijkt. Notering van grafieken Het maken van grafieken, de te gebruiken schaalverdeling en de wijze van notering van grafieken is beschreven in de syllabus van de begincursus. Hoe de patronen hun vorm krijgen komt nu aan de orde.

3 3 Op één dag kunnen soms zowel kruisjes als nullen worden genoteerd. In dat geval heeft zich op die ene dag (of week) zowel een stijging als een daling voorgedaan, die groter is dan 8%. Men kan dan twijfelen welke bewegingen zich achtereenvolgens hebben voorgedaan: in eerste instantie een daling en later een stijging óf andersom. In dat geval dient men dan chronologisch, in de tijd, de koersbewegingen te volgen. Aan de hand van de vorige koers en de slotkoers kan men opmaken welke de volgorde der fluctuaties is geweest. Gedurende een periode, dag of week, kunnen er meerdere bewegingen zijn ontstaan; al deze bewegingen behoeven echter geen notering. Men kan volstaan met de notering van hooguit twee bewegingen per periode. Er zijn vier situaties mogelijk: situatie a: vorige koers 42 laagste koers 42 hoogste koers 46 slotkoers 46 Is bij een stijgende beweging de vorige koers gelijk aan de laagste koers en is de slotkoers gelijk aan de hoogste koers, dan heeft zich een stijging voorgedaan en worden er louter kruisjes genoteerd. situatie b: vorige koers 46 laagste koers 42 hoogste koers 46 slotkoers 42 Noteert de vorige koers gelijk aan de hoogste koers en is de slotkoers ongeveer gelijk aan de laagste koers, dan heeft zich een daling voorgedaan. De koers is gedaald zonder zich te herstellen. Er worden alleen nullen genoteerd. situatie c: vorige koers 42 laagste koers 46 hoogste koers 50 slotkoers 46 Is de hoogste koers hoger dan de vorige koers en de laagste koers gelijk aan de slotkoers, dan worden er naast een rij kruisjes ook nullen genoteerd. De koers is gestegen en is daarna gecorrigeerd. situatie d: vorige koers 52 laagste koers 41 hoogste koers 50 slotkoers 45

4 4 Is bij een daling de slotkoers hoger dan de laagste koers dan heeft zich een trendomkeer voorgedaan. De koers is gedaald en heeft zich hersteld. Er worden nullen en kruisjes genoteerd, mits de koersverschillen groot genoeg zijn Afrondingen Er wordt niet afgerond. Bij een stijgende beweging dient alleen het kruisje te worden geplaatst, wanneer de koers het (hele ronde) niveau heeft bereikt. Noteert een fonds bijvoorbeeld 20,9, dan wordt er op het 21 niveau geen kruisje bijgeplaatst. Pas bij het bereiken van dit niveau, of hoger, worden kruisjes genoteerd. Bij dalingen dient het nulletje te worden geplaatst wanneer het even getal van de schaalverdeling is verlaten. Is de koers bijvoorbeeld 19,9, dan wordt er onder het 20-niveau een nulletje genoteerd. Het plaatsen van nullen onder niveaus en het optekenen van kruisjes wanneer niveaus worden bereikt, betekent dat de grafiek een lichte afwijking heeft in neerwaartse richting. Het houdt in dat de stijgingen duidelijk moeten zijn en dat de dalingen zo snel mogelijk in kaart moeten worden gebracht.

5 Splitsing van aandelen De nominale waarde van aandelen, de coupure, wordt bij het oplopen van koersen vaak gesplist in kleinere porties. De reden hiervan is om kleinere beleggers in de gelegenheid te stellen de dan hoognoterende aandelen te kopen. Mensen kopen liever 10 aandelen tegen 100, dan 1 aandeel van De grafiekenservice zal de nieuwe koers en de nieuwe omstandigheden aanpassen. Na de splitsing is het zaak de grafiek opnieuw op te zetten aan de hand van de nieuwe schaalverdeling. Hiervoor is het nodig dat men de koers deelt in de nieuwe verhouding. Dus wanneer er een splitsing is van 1 op 2,5, dient men de koers door 2,5 te delen. Hierdoor ontstaat een nieuwe schaalverdeling die gekenmerkt wordt door oneven getallen en cijfers achter de komma. Het is dan verstandig de gesplitste schaalverdeling te vertalen naar een nieuwe, op een nieuw vel papier. Van de splitsingen en de splitsingverhouding wordt men veelal door de media én de bank, wanneer men aandeelhouder is, op de hoogte gesteld. Merk op dat splitsingen zich veelal voordoen bij stijgingen en niet bij dalingen. Mocht de koers van het fonds zich aan de bovenkant van het papier bevinden, dan is het onnodig de hele gesplitste grafiek mee te nemen op het nieuwe vel papier. Voor de nieuw te gebruiken schaalverdeling kan gebruik worden gemaakt van de schaal in de syllabus van de begincursus. Bij ogenschijnlijk sterke koersdalingen, die het gevolg zijn van uitkering van (herkapitalisatie)bonussen, is het onnodig de grafiek aan te passen aan de nieuwe verhoudingen. De grafiekenmaker dient zich bewust te zijn van de hoogte van de uitkeringen én de eventuele steundoorbrekingen die daar het gevolg van zijn. 5

6 6 De trendlijnen Heeft men enkele maanden grafieken bijgehouden dan zal het opvallen dat de meeste koersen een patroon volgen: Bij het oplopen van de koers kunnen de lage punten, de bodems, onderling met elkaar worden verbonden. De verbinding van deze lage punten levert veelal een rechte lijn op. Men spreekt hier van een stijgende trend. Een eerste en voorlopige lijn wordt getrokken tussen twee punten. Bij een stijgend verloop blijkt dat wanneer na een tweede lage punt, een derde of vierde bodem zich vormen, deze contact maken met de eerder getrokken lijn. Men spreekt dan van een stijgende trend. De hoge punten, de pieken, zullen wanneer de trend stijgend is een grillig verloop vertonen, dat geen steun voor het handelen biedt. Bij een dalend verloop daarentegen, levert de onderlinge verbinding van de hoge punten, de pieken, een rechte lijn op. De lage punten, de bodems, zullen wanneer de trend dalend is een grillig verloop vertonen, dat veelal geen steun biedt voor het handelen. Steun en weerstand De bovenste trendlijn wordt ook wel de aanbodlijn genoemd: Telkens als de koers deze lijn raakt stokt de koers en keert deze om. Dit is het gevolg van het feit dat het aanbod, verkopers van stukken, groter is dan de vraag, de kopers. Raakt de koers de aanbodlijn, dan treedt een zogenaamde weerstand op. Er zijn dan nog verkopers, bieders van stukken, actief die een belemmering tegen een verdere koersstijging vormen. Vandaar dat de aanbodlijn ook wel de weerstandslijn wordt genoemd. De onderste lijn noemt men de vraaglijn. Op dit punt stokt de koers en keert deze om als gevolg van het feit dat de vraag, de kopers van de stukken, groter is dan het aanbod, de verkopers. Telkens wanneer de koers de onderste lijn raakt blijkt er vraag naar stukken te zijn. Deze vraag zorgt ervoor dat de koers de steun niet doorbreekt en de koers verder daalt. Vandaar dat de vraaglijn ook wel de steunlijn wordt genoemd. Tevens wordt deze lijn gevormd door beleggers die op lage niveaus hebben gekocht en die, wanneer de koers daalt, niet geneigd zijn met verlies te verkopen. Men zou kunnen stellen dat de steunlijn wordt gevormd door beleggers die geld hebben om aandelen te kopen. Vandaar dat deze lijn ook wel de geldlijn heet. De weerstandslijn wordt gevormd door beleggers die aandelen bezitten en om welke reden dan ook tegen een vaste en bekende prijs willen verkopen. Vandaar dat de weerstandslijn ook de aandelenlijn wordt genoemd. Met de begrippen geld- en aandelen(lijn) kan duidelijk worden waarom de effectenbeurs een strijdtoneel is van maatschappelijke krachten. Samenvattend: de weerstandslijn = de aanbodlijn = de aandelenlijn de steunlijn = de vraaglijn = de geldlijn

7 7 Trends Er zijn drie trends te onderscheiden: de hoofdtrend, de secundaire of de tussentijdse trend én kleine trend. De drie trends worden in de volgende stappen behandeld. De hoofdtrend De hoofdtrend is de lange op- of neerwaartse beweging die meestal langer dan één jaar duurt en die een verandering van de koers met minimaal 40% tot gevolg heeft. Het zijn brede stijgende of dalende golfbewegingen die zich over meerdere jaren kunnen uitstrekken. Van een algemene koersstijging is sprake wanneer elke zogenaamde tussentijdse daling stokt en de koers omkeert van daling naar stijging, waarbij het laatste niveau hoger is dan de vorige reactie. Deze algemene stijging wordt een hausse genoemd. Van een algemene daling is het geval als na elke tussentijdse stijging de koers omkeert van stijging naar daling op een lager niveau dan de vorige stijging. Deze algemene daling wordt een baisse genoemd.

8 8 De stijgende hoofdtrend De hoofdtrend is te verdelen in drie fasen: In de eerste fase voelen vooruitziende beleggers dat de koersen veel te laag staan en een omkeer van de hoofdtrend kan worden verwacht. Deze beleggers zijn bereid elk aanbod tegen elke prijs van het ontmoedigde publiek te kopen. In deze fase van de economie zijn de financiële verslagen nog steeds slecht. Het beleggerspubliek is volkomen misselijk van de aandelenmarkt en mijdt deze als de pest. Het einde van de fase komt in zicht wanneer de handel nog gering is, maar langzaam begint te groeien. In deze fase bevinden de aandelen zich vooral in vaste handen: veelal (institutionele) beleggers die over grote financiële middelen beschikken. Tijdens de tweede fase van de hausse is een duidelijke toename van de omzet merkbaar. De tweede fase ontstaat wanneer betere winstcijfers zich aandienen. In deze fase van de economie is de technische handelaar tot zaaien in staat. De derde fase tenslotte, gaat in wanneer de markt oververhit raakt als het grote publiek in de markt stapt. Het financiële nieuws is goed; koersen stijgen spectaculair en halen de voorpagina van de kranten. Emissies en introducties zijn dagelijks aan de orde. Dit is de fase van de speculatie; ook de laaggeprijsde fondsen, zonder enige kwaliteit, stijgen in waarde. De kwaliteitsfondsen doen in deze fase minder aan de stijging mee. Op de Amsterdamse beurs zijn dan vooral de hoofdfondsen stabiel, terwijl de laaggeprijsde aandelen spectaculair stijgen. De dalende hoofdtrend Ook bij de dalende hoofdtrend kunnen drie fasen worden onderscheiden: De eerste fase wordt gekenmerkt door beleggers die het eerst in de gaten krijgen dat winsten abnormaal hoog zijn. Institutionele beleggers zoals belegging- en pensioenfondsen beginnen als eerste de stukken in een verhoogd tempo te verkopen. De aandelen zijn dan verspreid over een groot aantal, vooral particuliere, beleggers. In de loop van deze fase is de activiteit nog steeds groot, maar heeft de neiging tijdelijk te verminderen. Het publiek is nog steeds actief maar begint gefrustreerd te worden als blijkt dat de verwachte winsten uitblijven. De tweede fase is de paniekfase. Het kost moeite kopers te vinden en de noodzaak tot verkoop, voornamelijk bij de kleine beleggers, doet zich voor. De neerwaartse trend wordt er door verhevigd en de dalende trend neemt plotseling een verticale nullenlijn aan, terwijl de omzet geweldig toeneemt. Ná de paniekfase, die de aandelen te ver heeft doen dalen in vergelijking tot hun financiële waarden, kan zich een betrekkelijk lang tussentijds herstel aandienen. Dit herstel neemt de vorm aan van een tussentijdse beweging; hierover later meer. Nu begint de derde fase die wordt gekenmerkt door de verkoop van ontmoedigde particuliere beleggers, die de aandelen gedurende de paniekfase aanhielden en deze tegen een veel lagere koers alsnog van de handdoen. Hierdoor wordt de daling voortgezet, maar is deze minder hevig. De laaggeprijsde en in feite waardeloze fondsen staan weer op verlies en zijn ook de kwaliteitsfondsen in koers gedaald. De dalende hoofdtrend eindigt als al het slechte nieuws is verwerkt en het niet voor te stellen is dat het nog slechter kan. Wanneer koersen van aandelen op grond van slechte berichten stijgen dan kan worden aangenomen dat de laagste bodems bereikt zijn.

9 9 De tussentijdse trend De secundaire bewegingen gaan in de tegengestelde richting van de hoofdtrend. Het zijn belangrijke reacties die de voortgang van de hoofdtrend verstoren. Treden deze bewegingen op tijdens een algemene stijging, dan wordt er van correcties van de hoofdtrend gesproken. Onder een herstel wordt begrepen als de tussentijdse tegengestelde stijgende koersbeweging zich tijdens een algemene daling voordoet. Gewoonlijk duren de tussentijdse bewegingen niet langer dan drie weken tot drie maanden. Zij dalen of stijgen tussen éénderde tot tweederde van de winst (of het verlies). Dus, stel een haussemarkt waar een stijging van 30% heeft plaatsgevonden. Nu kan een correctie, een daling, worden verwacht die een grootte heeft van 30% tot 60% van de eerdere stijging van 30%. Ná de correctie zal de hoofdtrend met de opmars worden voortgezet. De constatering, een correctie van één- tot tweederde van de hoofdtrend, is geen wet hooguit een waarschijnlijkheid. De meeste tussentijdse trends stoppen op een punt dat dichtbij de helft van de vorige hoofdstijging of daling ligt. Zelden dalen deze minder dan éénderde. Anderzijds, andere tussentijdse bewegingen heffen de winst volkomen op. Hoewel een duidelijke markering van een trend tussentijds vaak moeilijk is, kunnen er toch twee criteria worden herkend: a. Elke prijsbeweging die tegengesteld is aan de hoofdtrend en die ten minste drie weken in beslag neemt. b. Een prijsbeweging die een correctie of herstel ondergaat van ten minste éénderde van de eerdere hoofdbeweging. De kleine trend De secundaire trend bestaat uit een serie van kleine bewegingen of de van dag-tot-dagfluctuaties. Dit zijn bewegingen die zelden langer duren dan drie weken en gewoonlijk korter zijn dan zes dagen. Wat betreft de technische analyse zijn deze bewegingen onbetekenend. Zij geven echter gestalte aan de tussentijdse trend. Gewoonlijk bestaat een tussentijdse beweging uit een serie van twee tot drie te onderscheiden secundaire golven. Gevolgtrekkingen op grond van dagelijkse fluctuaties zijn misleidend. De kleine trend is de enige van de drie bewegingen die kan worden gemanipuleerd. Hieronder wordt verstaan dat bij deze trend een beweging kan ontstaan die zijn grond in voorkennis heeft óf dat er groepen beleggers zijn die om een reden een (groot) belang in het fonds willen opbouwen. Hoewel betwijfeld kan worden of onder de huidige omstandigheden zelfs dit mogelijk is. De hoofdtrend en de tussentijdse bewegingen kunnen niet worden gemanipuleerd. Herkenning van steun- en weerstandniveau s Voor het herkennen en de interpretatie van de steun- en de weerstandsniveaus zijn de volgende negen criteria belangrijk: 1. de herkenning van de trendlijnen Trendlijnen ontstaan door de verbinding van de uiterste punten van het patroon. In het geval van een stijging worden de lage punten, de bodems, onderling verbonden. Bij een

10 10 daling leveren de hoge punten, de pieken, een rechte lijn op. Dat betekent dat de lijnen zelden door het patroon heen worden opgetekend. Dit zou inhouden dat wij tijdsdimensies, verleden en heden, door elkaar laten lopen. Wij dienen alleen geïnteresseerd te zijn in het zgn. jongste en laatste verleden en ons niet te bekommeren om de perioden ervoor. 2. de hoek van de lijn Hoe groter de hoek is des te sterker het patroon. Een flauwe hoek, een hoek van minder dan 45º, dient als zwak te worden beschouwd. Het criterium van de point & figuremethode voor een sterk patroon is een grotere hoek dan 45º. 3. de lengte van de trendlijn Hoe langer de lijnen zijn, des te meer zij ons vertellen over het toekomstige koersverloop. Bij een lange(re) steunlijn dan de weerstand(lijn) zal de steun voor een verdere koersstijging groter zijn dan bij een steunlijn die korter is dan de weerstandslijn. Hoe sterker de koers in het verleden is gestegen, des te langer zal de steunlijn zijn en des te groter de hoek die het patroon vormt. In dit geval kan worden verwacht dat het (stijgend) verleden zich in de toekomst voortzet. Anderzijds, een lange weerstandslijn aangegeven door de verbinding van de pieken zal langer zijn naarmate het patroon en de koers (diep) zijn gedaald. 4. het aantal testen Testen betekent het raken van de trendlijnen zonder dat er een uitbraak volgt. Hoe vaker een niveau is getest of aangevallen, des te minder het effectief blijkt te zijn. Elke keer dat een niveau is aangevallen wordt het zwakker en des te groter is de kans dat het zal bezwijken. Bij een weerstand of een steun zijn tijdens de vorige aanvallen een groot gedeelte van de aandelen of het geld, die het niveau vormden, verdwenen. Hoe vaker het niveau is aangevallen, des te minder kruit' het bezit om de volgende aanvallen te weerstaan. Het wordt als regel gesteld en door de ervaring bevestigd dat ná de derde of de vierde keer dat het niveau is aangevallen het geen stand meer houdt en bezwijkt. De aanvallen op de niveaus kunnen elkaar in tijd snel opvolgen. De aanvallen op de trendlijnen nemen doorgaans minder tijd in beslag dan de periode van fluctuaties binnen het patroon. Terwijl bij het laatste een tijdsbestek van enkele jaren mogelijk is, spelen de aanvallen zich af in een periode van enkele dagen, weken of hooguit maanden. 5. de ruimte op het papier of het scherm Bij de trendlijnen kunnen de raakpunten die de lijn vormen relatief dicht tegen elkaar aan liggen. Criterium voor een trendlijn is dat 'de spanning er in moet blijven'. Dit houdt in dat de raakpunten enkele dagen, hooguit enkele maanden, uit elkaar kunnen liggen. Hoe dichter de raakpunten tegen elkaar liggen des te zwakker de steun- c.q. weerstandslijn. Een weerstandsniveau dat één jaar oud en waar de punten ver uit elkaar liggen zal effectiever blijken dan een niveau dat meerdere jaren oud is. Het is echter opmerkelijk dat niveaus van jaren terug standhouden. Oude steunen en weerstanden kunnen halsstarrig zijn.

11 11 6. de mate van daling nádat de steun is doorbroken Anders gesteld: hoever moeten aandelen stijgen om na een forse daling een weerstand te ontmoeten? Het blijkt dat hoe groter de daling is geweest, des te sterker de verwachte weerstand zal zijn. Stel, een fonds daalt van 30 naar 20. Daarna klimt het naar 24 om vervolgens naar 19 te dalen. Wanneer het hierna gaat stijgen zal op 20 weinig worden verkocht en zal de weerstand zwak zijn. Echter, wanneer het fonds tot 15 is gedaald en weer naar 15 stijgt dan zal er op 20 een sterke weerstand optreden. Degenen die laag hebben gekocht (tussen 15 en 20) zullen als de koers stijgt snel tot verkoop overgaan. 7. patroonweerstand Een belangrijk punt is het volgende: Stel een fonds stijgt naar 62 en daalt vervolgens naar 57 om dan naar 68 te stijgen. Veel beleggers zullen 57 als steun ervaren. Waarschijnlijk omdat dit het laatste punt was waar het fonds steun vond voordat het omkeerde. Het is juister het niveau rondom 62 als steungebied te zien. Het is beter een vorige top dan een latere bodem als steun te beschouwen. In dit geval lopen lijnen wel door het vorige patroon heen. Deze uitzondering wordt gemaakt want de studie van grafieken laat zien dat het voor koersen veel makkelijker is door een oude steun heen te breken dan boven een vorige bodem te stijgen. Het blijkt dat (oude) weerstanden halsstarrig kunnen zijn, terwijl (oude) steunen als lucifers kunnen breken. In het geval dat een weerstand wordt doorbroken en de koers terugvalt tot ongeveer hetzelfde niveau van de vorige doorbraak dan verandert het niveau van functie: weerstand wordt dan steun. Dit geldt ook andersom. Mocht een trendlijn, steun of weerstand, worden doorbroken dan verandert deze van functie: steun wordt weerstand, en andersom. 8. ronde getallen Ronde of hele getallen als 10, 25, 30, 40 etc. komen vaak als steun of weerstand voor. Beleggers stellen zich vaak een doel wanneer te kopen of te verkopen. Dit zijn vaak ronde getallen. Wanneer een aandeel bijvoorbeeld vanaf 10 is gestegen naar 20, dan zal op deze ronde prijs een weerstand optreden. Dit zal met name het geval zijn als het een historisch hoog punt is. Het is daarom verstandig bij het handelen de 3%-regel toe te passen, waarover later meer. 9. de omzet De technische analyse legt een verband tussen het koersverloop en de grootte van de omzet. Bij een stijgende koers gaat ook de omzet merkbaar vaak omhoog. Anderzijds, een geringe omzet, waarbij verkopers de overhand hebben boven de kopers, doet de koers vaak dalen. Uit de bovengenoemde relatie, stijgende koersen bij een stijgende omzet, kan worden geconcludeerd dat het koersverloop van effecten niet aan het mechanisme van vraag en aanbod onderhevig is. Het economische principe van het creëren van een grote omzet om op die manier de prijzen te verlagen, is op de effectenbeurs niet actueel. Hier zou men kunnen stellen dat

12 12 het beeld bepaald wordt door het begrip waarde. Hoe sterker de koers stijgt des te meer de onderneming en de prijzen, die hier een uiting van zijn, waarde krijgen. Mensen zijn van nature geïnteresseerd in zaken die waardevol zijn; deze zaken worden dus gekocht. Zaken die minder waardevol zijn, zullen van de hand worden gedaan. De effectenbeurs kent het fenomeen van de opruiming niet. De dagelijkse omzet wordt getoetst aan de hand van de gemiddelde omzet over de laatste periode, jaar, half jaar of kwartaal. Hierbij is veelal van een dubbeltelling sprake: koop en verkoop worden bij elkaar opgeteld. Om het juiste aantal verhandelde stukken te kennen dient de omzet, zoals deze in de kranten staat vermeld, te worden gehalveerd. De percentuele verschillen tussen de dagelijkse en de gemiddelde omzet zijn belangrijker dan de vraag of er in het fonds veel of weinig omzet is. De mate van omzet in een fonds wordt courantheid genoemd. Het courant zijn van een fonds is van minder belang dan de relatieve omzet, de omzet van dag tot dag. Wij hebben gesteld dat de omzet kan worden gevolgd aan de hand van de dagelijkse grafiek. Het blijkt dat koersstijging veelal met omzetvergroting gepaard gaat, terwijl dit bij een daling van de koers niet noodzakelijk was. Bij de door ons gebruikte point & figure-grafiek kan de werkelijke omzet niet nauwkeurig worden gevolgd. Op zich hoeft dat geen bezwaar te zijn als men beseft dat elke belangrijke doorbreking van een weerstand het gevolg is van een vergrote omzet. Een andere reden om de omzet niet te volgen is, dat het rekening houden met de omzetgegevens op het handelen op de korte termijn van toepassing is, terwijl de point & figure-grafiek, waarbij van de tijd is geabstraheerd de lange termijn als oogmerk heeft. Lange en korte termijn (handelingen) zijn dubieuze begrippen. Met het ontbreken van de tijdsfactor op de grafiek komt ook de tegenstelling tussen lang en kort te vervallen. Voor de praktijk van het handelen hoeft het niet-volgen van de dagelijkse omzetgegevens geen probleem te zijn. Mocht er van een duidelijke doorbreking van de weerstand op de point & figure-grafiek sprake kan zijn, dan kan naar de omzet op die dag op de grafiek worden gekeken. Wanneer de grootte van de omzet duidelijk groter is dan het aantal gemiddelde handelingen, dan kan de doorbraak van de weerstand serieus worden genomen. Mocht er een koersdaling zijn ontstaan waarbij een belangrijke steun is doorbroken, terwijl de omzet op die dag (ver)groot is, dan moet de daling als ernstiger worden opgevat dan wanneer er van een geringere omzet sprake was. In het algemeen wordt er aan de omzetgegevens en aan andere indicatoren door de gangbare technische analyses te veel aandacht geschonken. Het zijn begrippen en gegevens die voor de lange termijn niet of minder bruikbaar zijn. Zijn zaken en begrippen bij omgang met effecten niet te gebruiken, terwijl men met het vocabulaire behept is, dan gaat men er zowel op lange als op korte termijn op verliezen. De omzet gaat trendmatig Zijn de omzetgegevens moeilijk te volgen, met de volgende uitdrukking daarentegen is zeker te leven. Het bovengenoemde kopje geeft aan dat de activiteit toeneemt als de koers zich beweegt in de richting van de hoofdtrend. Dus in een stijgende hoofdtrend, een hausse, neemt de omzet toe wanneer de prijzen stijgen en neemt het aantal verhandelde stukken af als de koersen dalen.

13 13 In een dalende hoofdtrend, een baisse, neemt de omzet toe wanneer de prijzen dalen en neemt deze af als de koers zich herstelt. Voor deze regel zijn vele uitzonderingen. Gevolgtrekkingen die gebaseerd zijn op de omzetgegevens kunnen niet beperkt worden tot één of enkele dag(en); een hele periode dient in acht te worden genomen. Zoals gesteld, zijn de omzetcijfers niet voldoende. Voor uiteindelijke conclusies wat te doen is het koerspatroon beslissend. De omzet geeft louter steun aan de interpretatie van de grafiek, die anders twijfelachtig kan zijn. Tot hoever gaat de trend? Een trend wordt verondersteld zich voort te zetten totdat de omkeer zich voordoet. Dit betekent dat aandelen stijgen als zij niet meer dalen en aandelen dalen als deze niet meer stijgen. Deze gedachte kan kritiek oproepen. Het geeft echter een waarschijnlijkheid aan, dat als men niet zeker van de zaak is men er verstandiger aan doet om te wachten. Enerzijds, is het een waarschuwing dat men niet al te vlug van positie moet veranderen. Anderzijds, geeft het aan dat men niet moet dralen als een teken aangeeft dat de trend verandert. Het is een ervaringsfeit dat de belegger, die zeker van zijn zaak is, meer kansen heeft dan de belegger die geen duidelijk beeld van de situatie heeft. Dit kan niet in een formule worden weergegeven. De algemene regel luidt: 'Houd de positie net zo lang aan tot dat er van een duidelijke trendomkeer sprake is. Dit betekent dat er altijd situaties voorkomen waarbij men het gevoel heeft te laat te zijn. Zulke gevallen zijn niet te vermijden en geven aan het beleggen kleur en betekenis.

14 14 Gewoonlijk is de hoofdtrend de enige trend waarin de lange termijn belegger geïnteresseerd is. Zijn doel is om zo vroeg mogelijk in een haussemarkt te kopen, zodra hij er zeker van is dat deze is begonnen. De stukken worden aangehouden totdat (en alleen totdat) de algemene stijging is beëindigd en er zich een baisse-markt heeft aangediend. Om de secundaire trend en de kleine reacties (waarover in de volgende stappen meer) maakt de lange termijn belegger zich geen zorgen. De technische handelaar daarentegen zal zich wel bezighouden met secundaire bewegingen en uit de cursus zal blijken dat dit profijtelijk is. De betekenis van de technische analyse De term technische analyse is al te hoogdravend. Het algemene idee dat de grafieken ons geven is de richting van de trend. Is de trend stijgend dan wordt er gekocht, is de trend dalend dan kan er worden verkocht. Om een idee te hebben van de richting van de trend is het niet altijd nodig om grafieken bij te houden. Ook een kind dat één aandeel Ahold tegen een koers van 40 heeft gekocht, heeft een besef dat als de koers 6 is, het fonds op de grafiek is gedaald. Het wordt lastiger wanneer men geen idee heeft welke richting het zaakje opgaat. In de grafieken manifesteren zich diverse patronen die wij nu zullen behandelen. Het tijdig herkennen van omkeerpatronen is van belang voor het bepalen van het juiste moment

15 15 van handelen. Het herkennen van consolidatiepatronen is van belang om rustig af te wachten en de gekozen strategie voort te zetten. In het dictaat zullen herhaaldelijk begrippen als top- en bodemformaties voorkomen met betrekking tot het patroon van de grafiek. Een topformatie waarschuwt voor een mogelijke daling. Een bodemformatie kan een voorbode van een stijging zijn. Omkeerformaties Een omkeerpatroon betekent een verandering van de stijgende hoofdtrend (hausse) naar een dalende hoofdtrend (baisse). Een consolidatiepatroon betekent een rustperiode, gevolgd door de voortzetting van de hoofdtrend. Aandelen bewegen zich in trends. Sommige zijn recht andere krom, sommige zijn kort andere lang, sommige zijn onregelmatig en onduidelijk afgebakend en andere zijn weer verbazend regelmatig. Vroeg of laat veranderen trends van richting. Zij kunnen een omkeer ondergaan óf zich bewegen in een zijdelingse beweging om later de trend te hervatten. In veel gevallen waarin de trend van richting verandert kan dit worden opgemerkt aan de hand van een patroon op de grafiek. Dit heet een omkeerpatroon. Sommige van deze patronen kunnen zich binnen enkele dagen vormen, andere doen er weken of maanden over. Alles wat in beweging is en van richting verandert vereist tijd. Zo hebben ook omkeerformaties tijd nodig voor de opbouw. In het algemeen kan worden gesteld dat de betekenis die aan formaties kan worden verleend afhangt van de volgende drie factoren:

16 16 - de grootte en lengte van het patroon - de mate van prijsfluctuatie binnen dat gebied - de grootte van de omzet tijdens de vorming van de formatie Hoe groter elk van deze factoren zijn des te waarschijnlijker dat van net ontstaan van een omkeer sprake is. Hoofd-en-schouders top De meest belangrijke en duidelijke omkeerformatie is de zogenaamde de hoofd-enschouders, aangeduid met de letter S-H-S. De letters S slaan op de beide schouders aan weerskanten van het hoofd (H). Er zijn twee te onderscheiden patronen: top- en bodemformaties. Een S-H-S topformatie duidt op een daling na een eerder stijgend verloop. Het patroon tekent zich af na een lange en uitgebreide stijging. Een S-H-S bodemformatie ontwikkelt zich na een lange en uitgebreide stijging. Het patroon duidt op een te verwachten stijging na een uitgebreide daling. Eerst kijken we naar de algemene kenmerken van de S-H-S formaties, daarna volgen de bijzonderheden. - de linkerschouder (1) Een duidelijke en sterke stijging van de koers gepaard gaand met een duidelijke vergroting van de omzet. Dit wordt gevolgd door een teruggang van zowel de koers als van de omzet. Hierdoor vormt zich de linkerschouder.

17 17 - het hoofd (2) Koers en omzet stijgen vervolgens, waarbij het niveau van de linkerschouder wordt overschreden. Nadien vallen koers en omzet terug tot ongeveer het niveau van het vorige laagste punt. Hierdoor ontstaat een tweede bodem die lager of hoger kan zijn dan de eerste bodem. Deze tweede bodem is in ieder geval lager dan de top van de linkerschouder. Nu heeft zich het hoofd gevormd. - de rechterschouder (3) Een derde opleving in het fonds, maar dit keer met minder omzet in vergelijking met de omzet bij de vorming van het hoofd en de linkerschouder. De koers bereikt niet het niveau van de vorige toppen. Hierdoor ontstaat de rechterschouder. - de neklijn (4) Tenslotte, een sterke daling van de koers tot onder een lijn die de beide vorige punten met elkaar verbindt. Deze lijn wordt de neklijn genoemd. (Eigenlijk is het de oksellijn ; hier zal de gangbare term neklijn worden gebruikt). De doorbreking van de neklijn met 3% van de koers op dat niveau is het teken van de uiteindelijke totstandkoming van de hoofd-en-schouders formatie. - de parallellijn (5) Er kan een lijn worden getrokken die evenwijdig aan de neklijn loopt. Dit is een lijn die door een formatie (het hoofd) heen is opgetekend. De parallellijn is een hulplijn die aangeeft tot hoever een stijging (het herstel) zal zijn, alvorens de neklijn zal worden doorbroken. Het houdt in dat wanneer de neklijn nog niet is doorbroken, de parallellijn aangeeft op welk niveau, bij een topformatie, alsnog kan worden verkocht voordat het S-H-S patroon zich heeft vervolmaakt en de koers sterk zal dalen. Voor herkenning van het patroon dient de aanwezigheid van de vorige vijf punten duidelijk te zijn. Het ontbreken van één van deze punten doet afbreuk aan de betekenis van de formatie voor het toekomstig koersverloop. Het belang van de parallellijn is dat wanneer een top hoofd-en-schouders patroon wordt herkend, verwacht kan worden dat voordat de neklijn bezwijkt in een laatste impuls de parallellijn wordt geraakt. Dit is voor de aandeelhouder een gelegenheid om voordat de neklijn wordt doorbroken het fonds te verkopen. Hoofd-en-schouders bodem De S-H-S bodem formatie geeft aan dat aan de dalende hoofdtrend een eind lijkt te komen. Het is een signaal voor een omslag naar een stijgende hoofdtrend. Het is een omgekeerde S-H-S top. Het omzetpatroon is, met enkele verschillen, ongeveer gelijk als bij de topformatie. Hieronder de karakteristieken van de S-H-S bodem, waarbij de verschillen met de S-H-S top zijn gecursiveerd.

18 18 - de linkerschouder (1) Een sterke daling die gepaard gaat met een sterk verhoogde activiteit in het fonds; vervolgens een herstel met een lagere omzet in vergelijking met de periode waarin de daling heeft plaatsgevonden.. - het hoofd (2) Een tweede daling die de koers onder de linkerschouder brengt waarbij de omzet licht stijgt; maar het niveau van de omzet geringer is dan tijdens de daling vanaf de linkerschouder. Dit wordt gevolgd door een herstel die de koers hoger brengt dan de bodem van de linkerschouder en waarbij de activiteit toeneemt. Dit is het hoofd. - de rechterschouder (3) Een derde daling met minder omzet in vergelijking met de omzet bij het ontstaan van de linkerschouder en het hoofd. De koers daalt niet tot aan het hoofd. Dit is de rechterschouder. - de neklijn (4) Tenslotte, een stijging waarbij de omzetten sterk stijgen, waarbij de neklijn met een grotere marge dan 3% wordt doorbroken. Dit gaat gepaard met een uitbarsting van activiteit tijdens de doorbreking van de neklijn. Dit is de bevestiging van het patroon. De neiging tot symmetrie van de S-H-S formatie Het is opvallend dat de S-H-S patronen een sterke neiging tot symmetrie bezitten. Dat wil zeggen dat de beide schouders een gelijkenis hebben wat betreft vorm en hoogte,

19 19 maar niet van gelijke tijdsduur zijn. Het omzetverloop kan bij beide schouders verschillen. Volkomen symmetrische patronen zijn echter zeldzaam. De berichten in de media, of die nu goed of slecht zijn, beïnvloeden de formering van de S-H-S patronen eigenlijk niet. De patroon is symmetrisch wanneer de neklijn een horizontaal verloop heeft. Hellende neklijnen De neklijn kan echter ook licht stijgen of dalen. In het geval van een S-H-S top ontstaat een stijgende neklijn als de bodem van de rechterschouder hoger is dan de eerder ontstane bodem van de linkerschouder. In de grafiek van Wessanen op de volgende pagina is een dalende neklijn te herkennen. Een dalende neklijn (rechterbodem lager dan de linkerbodem), bij een topformatie geeft een zwakke situatie aan. De reden hiervoor is dat de te verwachten daling al deels verdisconteerd is door de daling vanaf de rechterschouder. Is dit het geval, dan dienen dergelijke fondsen niet meer in het bezit te zijn; voordat het de neklijn heeft doorbroken dient men te hebben verkocht. Een dalende neklijn bij S-H-S bodemformatie, zoals in de grafiek van Wessanen, kondigt een sterkere stijging aan dan een zelfde formatie met een horizontale neklijn. Een stijgende neklijn bij een S-H-S bodem betekent dat de te verwachten stijging deels is verwerkt in de laatst gevormde rechterschouder.

20 20 Meerdere neklijnen Wanneer een S-H-S patroon zich steeds verder ontwikkelt kunnen er achtereenvolgens meerdere neklijnen ontstaan. De grafiek van Wessanen laat zien dat de eerste dalende neklijn werd gevolgd door een tweede horizontale neklijn en een derde stijgende. De verwachte stijging raakte als het ware uitgeput. In de paragraaf over de zogeheten minimumregel komen we hierop terug. De horizontale parallellijn Vanwege de neiging tot symmetrie van de S-H-S formaties is het mogelijk een lijn te trekken die parallel loopt aan de neklijn en die de toppen van beide schouders met elkaar verbindt. Deze parallellijn loopt dan door het hoofd. De getrokken lijn is een indicatie voor de grens van een mogelijke volgende stijging, die ontstaat wanneer de neklijn (nog) niet is doorbroken. Wordt bij een daling vanaf de neklijn deze lijn bereikt, dan dient men bij een bodemformatie, dit punt als een (nieuw) kooppunt te beschouwen. Dit is een nieuwe situatie waarbij men alsnog de stukken kan kopen wanneer men te laat bij was.