Eerste stappen naar duurzame mobiliteit

Transcriptie

1 TRANSUMO Eerste stappen naar duurzame mobiliteit De leerervaringen van Transumo 15 april 2010 TRANSUMO

2 Samenvatting Het programma transitie naar duurzame mobiliteit (transition to sustainable mobility Transumo) heeft de eerste stappen naar duurzame mobiliteit gezet. Transumo heeft dat gedaan met een geïntegreerde aanpak van personen- en goederenvervoer en verkeer, met een tripartiete aanpak (met betrokkenheid van kennisinstellingen, bedrijven en overheden), en met expliciete aandacht voor de transitie/procesuitdagingen. Mobiliteit van personen en het kunnen vervoeren van goederen zijn van groot belang voor het individueel welbevinden en voor de maatschappij als geheel. De wijze waarop mobiliteit en vervoer nu plaatsvindt is echter niet toekomstbestendig: er wordt een te grote aanslag gepleegd op het lokale leefmilieu (luchtkwaliteit, ruimte, veiligheid), een te grote aanslag op niet-hernieuwbare grondstoffen en energiedragers (aardolie) en de kwaliteit van de bereikbaarheid in termen van tijd, kosten en betrouwbaarheid laat te wensen over. Mobiliteit en goederenvervoer zijn met andere woorden niet duurzaam in termen van people (welzijn), planet (milieu, leefomgeving) en profit/prosperity (welvaart, economische positie). Het is voor onszelf en onze maatschappij van groot belang dat mobiliteit en vervoer wel duurzaam worden; er is een ingrijpende verandering in ons denken en doen rond mobiliteit en transport nodig. Een verandering in structuren, culturen en gebruiken een transitie. Zo n ingrijpende verandering zal er in de loop der tijd hoe dan ook komen. Indien bijvoorbeeld aardolieproducten steeds duurder worden en de winning ervan steeds meer problemen met zich meebrengt, zal dit leiden tot een markt die zich op andere energiedragers richt of zal door kostenstijgingen leiden tot een afname in de mobiliteit. Iets dergelijks geldt voor het gebruik van niet-hernieuwbare grondstoffen. Indien de kwaliteit van de bereikbaarheid verslechtert, zal dat onze (internationale) economische concurrentiepositie aantasten; het zal hoe dan ook tot een nieuw evenwicht leiden. De uitdaging die Transumo is aangegaan is de eerste stappen te zetten naar een begeleide transitie, waarlangs een nieuw evenwicht geleidelijk en zonder al te abrupte schokken kan plaatsvinden in tegenstelling tot een situatie dat we het risico lopen op schoksgewijze veranderingen die gepaard gaan met conflicten en crises. Transumo heeft gekozen voor een integrale benadering van de transitie-uitdaging: aandacht is gegeven aan zowel het personenvervoer als het goederenvervoer en het daaraan gerelateerde verkeer, aan de drijfveren die de behoefte aan mobiliteit en goederenvervoer bepalen, aan de organisatie van het vervoer (aanbod aan vervoerdiensten, logistiek), aan het verleiden van individuen en organisaties tot duurzamer gedrag en aan de bestuurlijke en private context om nieuwe concepten met nieuwe actoren te introduceren. In themagewijs geprogrammeerde projecten is gewerkt aan concrete aanpakken en oplossingsrichtingen, die veelal zijn getoetst, als proef zijn geïmplementeerd en in een aantal gevallen in de praktijk zijn of worden overgenomen. De ervaringen opgedaan in deze projecten (soms transitie-experimenten) geven een andere kijk op soms al langer voorgestane denkrichtingen: - Denken in termen van zelfsturing verlegt de (bestuurlijke) focus van slechts het belasten van mobiliteit naar nieuwe arrangementen die mobilisten uitnodigen keuzes te maken die voor henzelf én voor het collectief (medeweggebruikers, medeverzekerden, collega s) gunstig uitpakken; experimenten zijn uitgevoerd met spitsmijden, verzekeren per kilometer, zelfsturing in thuisleveranties van producten en zelfsturing van de transportvraag in business-to-business relaties; - Denken in termen van de economische waarde van bereikbaarheidskwaliteit -i.p.v. denken over bereikbaarheid in sec verkeerskundige termen als afwikkelingsniveau, filelengte en reistijd- maakt inzichtelijk welke economische meerwaarde welke ingrepen in infrastructuur en vervoerdiensten feitelijk leveren, en maakt het gemakkelijker om private partijen bij infrastructurele (en ruimtelijke- inrichtings-) projecten te betrekken; aantrekkelijke grafische presentatietechnieken en gedegen achterliggende modellen maken de effecten inzichtelijk en vergroten de betrokkenheid van private partijen bij vraagstukken die veelal gezien worden als behorende tot het publieke domein; 1

3 - Denken in termen van logistieke ketens verlegt de focus van het eenvoudigweg optimaliseren van logistieke routes en pogingen om beladingsgraden te verhogen naar een herinrichting van de logistieke processen (locaties van productie en opslag, opslaghoeveelheden, coördinatie van logistieke activiteiten tussen dienstverleners, een veel betere benutting van beschikbare informatie) die leiden tot een kleinere vervoervraag en een betere benutting van vervoercapaciteit; nieuwe optimaliseringsmethoden, de introductie van virtuele intermediairen (agents) en de inzet van nieuwe benaderingswijzen om systemen en diensten betrouwbaarder aan te kunnen bieden, ondersteunen de nieuwe concepten; - Analoog leidt het denken in termen van logistieke netwerken tot zoekrichtingen waarin logistieke activiteiten van verschillende dienstverleners worden gecoördineerd, met eveneens efficiëntere en meer duurzame logistieke processen tot gevolg; - Het ketendenken in het personenvervoer door aanbieders van vervoerdiensten leidt tot een betere aansluiting van de aangeboden diensten bij de wensen en behoeften van de gebruikers; nieuwe vormen van procesaansturing, nieuwe vervoerconcepten die gaten in het vervoeraanbod dichten (personal rapid transit en people mover systemen, elektrisch vervoer) en een persoonsgerichte benadering van vervoerconsumenten helpen collectieve (en) duurzame vervoerwijzen aantrekkelijker te maken; - Het verbreden van de traditionele doorstromingsdoelstelling naar een brede duurzaamheidsdoelstelling in verkeersmanagement leidt tot nieuwe samenwerkingsvormen tussen wegbeheerders en tot nieuwe regelstrategieën voor het verkeer; betere data-inwintechnieken en het beter verbinden van wegkant en invoertuigsystemen ondersteunen deze nieuwe aanpak van verkeersmanagement. Om deze inhoudelijke veranderingen door te kunnen voeren, zijn ook nieuwe aanpakken en benaderingswijzen nodig. - In de sfeer van bestuurlijke processen blijkt het zeer effectief om in een vroeg stadium van ideeën en gedachtenvorming al zoveel mogelijk relevante partijen ( stakeholders ) te betrekken en van hun innovativiteit te profiteren; nieuwe, grafische, presentatiesystemen met gedegen onderliggend modelinstrumentarium helpen effecten van ingrepen vroegtijdig inzichtelijk te maken; de toch noodzakelijke grootschalige infrastructurele ingrepen zijn maatschappelijk acceptabel indien duidelijk is waartoe ze dienen, wat nadelen zijn, hoe omgegaan wordt met eventueel optredende schades en indien ze binnen redelijke tijd- en geldbudgetten worden uitgevoerd gedegen omgevingsmanagement en het willen leren van andere grootschalige projecten elders en eerder zijn hiertoe essentieel. 2

4 De verschillende projecten laten zien dat transitieuitdagingen reëel zijn; ze komen in verschillende deelsectoren weliswaar in wat verschillende gedaanten voor, maar zijn in essentie goed vergelijkbaar: - Het omgaan met onzekerheid, het voorkomen van een te sterke focus op slechts één oplossingsrichting, op één toekomstbeeld; - Het omgaan met veranderende machtsverhoudingen door de introductie van nieuwe samenwerkingsrelaties of de introductie van nieuwe (sectorvreemde) partijen; - Het omgaan met het bij partijen in verschillende mate neerslaan van kosten en baten van nieuwe arrangementen. De ervaringen met de transitie-experimenten leren dat indien deze uitdagingen vroegtijdig worden herkend en geadresseerd, ze overkomelijk zijn. Uit de verschillende projecten blijkt ook dat het vasthouden van de aandacht voor duurzaamheid bijna nooit vanzelf gaat; dat geldt niet alleen voor de people en planet aspecten, maar zelfs voor het profit aspect van duurzaamheid dat zonder expliciete aandacht al snel verwordt tot vage kostenreductiedoelstellingen op deelterreinen. Uit de transitie-experimenten blijkt dat druk van buiten (verladers, klanten, overheden, de maatschappij) of een duidelijke direct merkbaar voordeel helpt de aandacht voor duurzaamheid vast te houden. In alle processen blijkt ook het dominante belang van de factor mens : inspirators kunnen projecten uit het slop helpen, duurzaamheidsdoelen op het netvlies houden, soms tegen de verdrukking in. Het programma heeft ook geleerd dat het werken met betrekkelijk abstracte doelstellingen voor veel partijen te veel gevraagd is. Om effectieve (tripartiete) projecten te kunnen uitvoeren, zijn heldere kaders of ten minste wenkende perspectieven erg nuttig. Om die reden heeft Transumo een visie op duurzame mobiliteit ontwikkeld en een voorbeeld van een transitiepad daarnaartoe. Uit de visie en de projectervaringen volgt een kennisagenda duurzame mobiliteit waarin de meest pregnante kennisvragen zijn opgenomen. De visie, het geschetste transitiepad noch de geformuleerde kennisagenda vormen de enige waarheid of de enig mogelijke denkrichting: ze zijn bedoeld om te inspireren en het verderdenken aan te moedigen. De leerervaringen van Transumo, zowel de inhoudelijke als de proceservaringen, zijn in vele rapportages neergelegd en zijn terugvindbaar via Daarnaast zit veel (ervarings-) kennis in de hoofden van de vele personen die op één of andere wijze aan het programma hebben deelgenomen. Die ervaringen en die kennis zijn de basis voor verdere doorwerking : kennisoverdracht via congressen en onderwijsprogramma s, inbedding van kennis in beleidsvoornemens van overheden, bedrijfsplannen en in kennisagenda s, concrete projecten door private en publieke partijen en via nieuwe initiatieven voor onderzoeks- en ontwikkelingsprogramma s in regio s, op nationale schaal en in Europees verband. Op allerlei manieren wordt zo verder gewerkt met de kennis die opgedaan is in Transumo. Wel moet worden geconstateerd dat doorwerking goeddeels plaatsvindt in min of meer los van elkaar staande processen, projecten en programma s. Het verdient aanbeveling om de belangrijkste asset van Transumo, het geïntegreerd beschouwen van de uitdaging van duurzame mobiliteit en goederenvervoer, in een tripartiete setting en met aandacht voor conceptontwikkeling én implementatie en transitie, in een nieuw initiatief voort te zetten. 3

5 Inhoudsopgave TEN GELEIDE DUURZAME MOBILITEIT WAT IS DUURZAAM EN WAT IS DAN DUURZAME MOBILITEIT? Het planet aspect van duurzame mobiliteit De people aspecten van duurzame mobiliteit De profit aspecten van duurzame mobiliteit HET NU VISIEONTWIKKELING DUURZAME MOBILITEIT Ontwikkeling programma visie Vision Capturing en storyline Mobiliteit als onderdeel van een duurzame samenleving HET DAN : VISIE TRANSUMO OP DUURZAME MOBILITEIT De setting van duurzame mobiliteit in Mobiliteit en vervoer Infrastructuren en systemen Verkeer en voertuigen NEERSLAG EN UITWERKING IN THEMAVISIES Deelvisie Participatieve Bestuurlijke Processen Deelvisie Afstemming Ruimtelijke Ontwikkeling en Bereikbaarheid Deelvisie Zelfsturing door prijs en andere incentives Deelvisie Klantgericht Personenvervoer Deelvisie Logistieke Ketenintegratie Deelvisie Geïntegreerde Logistieke Netwerken Deelvisie Integraal Infrastructuur- en Verkeersmanagement TRANSITIE NAAR DUURZAME MOBILITEIT De onontkoombaarheid van een transitie De wenselijkheid van transitiemanagement MANAGEN VAN DE TRANSITIE DE ROL VAN TRANSUMO IN DE TRANSITIE NAAR EEN DUURZAME MOBILITEIT HET CONCEPT TRANSITIEMANAGEMENT Probleemstructurering Visievorming Deelthema s en transitiepaden Definiëren eerste stappen Padelementen Experimenteren Verdiepen, verbreden en opschalen Evalueren en leren TYPERENDE UITDAGINGEN VOOR TRANSITIES Diffuse oorzaak-gevolg relaties Komen tot een gedeelde probleemperceptie en visie Competenties voor transitiemanagement Kansen uitbouwen/creëren voor nieuwe ontwikkelingen; omgaan met gevestigde belangen Eerste huis problematiek Complexe besluitvormingstructuren TRANSITIEMANAGEMENT BINNEN TRANSUMO Transitie-inspanningen op maatschappijniveau Transitie-inspanningen op programmaniveau Transitie-inspanningen op projectniveau

6 3. LEERERVARINGEN: SUCCESFACTOREN BIJ TRANSITIE DUURZAME MOBILITEIT TRANSUMO LEERERVARINGEN EN MET BETREKKING TOT TRANSITIETHEORIE Transitiekunde is in ontwikkeling Eenduidig begrippenkader Bewijslast Normatief karakter van transitiekunde Aandacht voor de initiële fase van transities TRANSUMO RESULTATEN MET BETREKKING TOT DE TRANSITIEPRAKTIJK Nieuwe samenwerkingen en andere rollen Bijdrage aan een ander bewustzijn De rol van transitiecompetenties in Transumo Gedeelde probleemperceptie en visievorming Output en kennisdisseminatie VERSCHILLENDE EISEN BIJ VERSCHILLENDE FASES IN DE TRANSITIE Verschillende fases, verschillende eisen Benutten beschikbare (proces- en inhoudelijke) kennis Bestendigen van consortia en concepten (continuïteit) ACTOREN EN ROLLEN VAN ACTOREN Niche en regimespelers Veranderende actoren en rollen De factor mens Verschillende afrekencriteria bij verschillende actoren ECONOMISCHE RATIONALE Verdeling lusten en lasten (verdelingsvraagstuk) Schaalgrootte Wie zet de eerste stap Maatschappelijke baten zijn geen inkomsten Risico-aversie BELANGENVERHOUDINGEN EN BESLISKADERS VEELBELOVENDE INHOUDELIJKE BENADERINGEN ZELFSTURING Het concept zelfsturing / demand management in mobiliteit Aangrijpingspunten voor zelfsturing en demand management Ervaringen met het concept in projecten NIEUWE BALANS PUBLIEKE EN PRIVATE BETROKKENHEID Nieuwe kansen voor overheid en marktpartijen Nieuwe rol van de overheid Een aantal voorbeeldcases INTRODUCEREN VAN INTERMEDIAIREN Complexiteit in de maatschappij Ervaringen met nieuwe intermediairs als extra impuls NIEUWE SPELERS IN MOBILITEIT EN TRANSPORT Vervagende grenzen van het mobiliteitsysteem Ervaringen met nieuwe partijen in het mobiliteitsdomein VINDEN BALANS TUSSEN CENTRALE EN DECENTRALE AANPAK BELANGRIJKE ROL VAN INFORMATIE INTEGRALE AANPAKKEN MEERVOUDIGE DOELEN VROEGE BETROKKENHEID ACTOREN BIJ VINDEN OPLOSSINGEN COMPLEXE VRAAGSTUKKEN BUNDELING VAN GOEDEREN EN LOGISTIEKE KETENS KENNISBORGING EN VERSPREIDING BELANG VAN EN UITDAGINGEN BIJ KENNISBORGING EN VERSPREIDING ASSETS VAN TRANSUMO OP GEBIED VAN KENNISBORGING EN -VERSPREIDING Kennistransfer

7 5.2.2 Evenementen Transumo-footprint Publicaties en boeken Televisieserie VakwerkNL Duurzame Mobiliteit De Transumo-context als medium HET VERVOLG CONCRETE DOORWERKING VAN TRANSUMO-RESULTATEN Verankering in beleids- en bedrijfsprocessen Verankering in het onderwijs STRATEGISCHE KENNISAGENDERING Begrippen en terminologie Methodische kennisvragen Algemene vragen ten aanzien van duurzame mobiliteit Thematische, inhoudelijke kennisvragen Implementatie en transitie DOORKIJK OP VERVOLGINITIATIEVEN EN PROGRAMMA S Vervolginitiatieven, gebaseerd op eerdere ervaringen Vervolgprogramma s en -initiatieven Kennisborging CREËREN VAN VOEDINGSBODEM VOOR BENUTTEN TRANSUMO-RESULTATEN Leerervaring programma-opzet Rol van partijen AANBEVELINGEN VOOR VERVOLGSTAPPEN NAAR DUURZAME MOBILITEIT BIJLAGE 1 OVERZICHT TRANSUMO-PROGRAMMA BIJLAGE 2 OVERZICHT PARTICIPANTEN TRANSUMO BIJLAGE 3 COMPETENTIEPROFIEL VOOR TRANSITIEPROFESSIONALS BIJLAGE 4 OVERZICHT TRANSITIONERINGSMETHODE EN -PROCES BIJLAGE 5 50 VRAGEN VOOR TRANSITIEPROJECTEN BIJLAGE 6 BENCHMARKINSTRUMENT VOOR TRANSITIEPROJECTEN BIJLAGE 7 OVERZICHT EVENEMENTEN TRANSUMO BIJLAGE 8 PROGRAMMA S VOORAFGAAND AAN TRANSUMO BIJLAGE 9 BSIK-KADER TRANSUMO

8 Ten Geleide Na vijf jaar van intensieve samenwerking heeft het programma Transumo (TRANsition, to SUstainable MObility) in 2009 haar activiteiten afgerond. Transumo heeft kennis ontwikkeld en toegepast om een transitie naar duurzame mobiliteit te ondersteunen en te versnellen. Transumo is een kennisprogramma met een omvang van circa 60 miljoen euro, waarvan de helft vanuit de aardgasbaten - via een regeling voor kennisinfrastructuurversterking (Bsik) - beschikbaar werd gesteld. Zo n 435 organisaties uit het bedrijfsleven, de overheid en de kenniswereld hebben in totaal 49 projecten uitgevoerd op verschillende deelthema's. Dit heeft geleid tot succesvolle praktijkexperimenten en de ontwikkeling van nieuwe concepten en zienswijzen. Transumo heeft geëxperimenteerd met, geleerd van en gerapporteerd over nieuwe oplossingen en aanpakken voor duurzaamheidsuitdagingen rond mobiliteit. Zo is gekeken wat er gebeurt als je de weggebruiker beloont voor goed gedrag, of als je de eindgebruiker verleidt om zelf logistieke processen te optimaliseren. Er is gekeken hoe logistieke dienstverleners beter kunnen samenwerken om goederen efficiënter en milieuvriendelijke te transporteren en hoe wegbeheerders kunnen samenwerken om beter gebruik te kunnen maken van het wegennetwerk. Ook zijn manieren gevonden om werkgevers en investeerders in vastgoed te laten meedenken over duurzame mobiliteitsoplossingen. Er is een gemeenschappelijke taal en instrumentarium ontwikkeld voor ruimtelijke ordening en mobiliteitsplanners, er is private betrokkenheid gegenereerd bij het oplossen van mobiliteitsvraagstukken, de 3 P s van duurzaamheid people voor welzijn, profit voor de economische invalshoek en planet voor het leefmilieu - vormden het uitgangspunt voor elk project en er is slim gebruik gemaakt van ICT-oplossingen en ervaringen en inzichten vanuit het buitenland. De eerste aanzetten tot het programma zijn al gegeven in 2002, in de periode is het programma goeddeels ontwikkeld, in 2006 (rondom de evaluatie door de Commissie van Wijzen) gedeeltelijk herzien en in 2008/2009 zijn door het opstarten van top ups nog enkele specifieke accenten in het programma gelegd. Door deze aanpassingen is het programma meeontwikkeld met de omgeving. Bij aanvang van het (denken over een) programma was duurzaamheid niet echt een hot topic, en er bestonden toendertijd internationaal geen initiatieven met een soortgelijke brede scope en diepgang. Hoewel wetenschappelijke kennis inzichten over verschillende duurzaamheidsuitdagingen al langere tijd bestonden, werd het wereldwijd wellicht vooral door de film An unconvenient truth van Al Gore een maatschappelijk issue en kwam het op de internationale agenda. De Transumo focus op duurzaamheid kreeg daarmee een belangrijke steun in de rug. 7

9 Door de financiële en later economische crisis die in 2009 een dieptepunt kende is de maatschappelijke aandacht (tijdelijk?) duidelijk meer op economische uitdagingen gericht; die verandering in focus heeft weinig effect gehad op Transumo zélf, maar mogelijk wel op de kans op doorwerking van de Transumo-leerervaringen vooral op de kortere termijn. Transumo deelt haar resultaten op verschillende manieren. Voor de subsidieverstrekkers en beoordelaars is er een formele administratieve verantwoordingsrapportage (met cijfers, output, activiteitenoverzichten). De wetenschappelijk resultaten zijn vastgelegd in een Engelstalig wetenschappelijk boek (een boek met capita selecta / geselecteerde bevindingen van Transumo-resultaten). Voor de praktijk van beleidsadviseurs is een publicatiereeks uitgegeven. Dit boek is geschreven voor een brede groep professionals die actief is in de beroepspraktijk (beleidsmaker bij overheden; medewerker adviesbureau; strategie-afdelingen grotere bedrijven), in de basis geïnteresseerd is in het fenomeen 'duurzaamheid' en ook basis/ervaringskennis van mobiliteit, goederenvervoer en logistiek heeft. Het boek vertelt het verhaal van Transumo. Het beschrijft de wijze waarop deze organisatie invulling heeft gegeven aan haar missie: Het versnellen van de transitie naar een duurzame mobiliteit, door het op gang brengen en verankeren van een overgang van de huidige technologie- en aanbodgedreven monodisciplinaire kennisinfrastructuur naar een vraaggeoriënteerde, participatieve, multi- en transdisciplinair werkende kennisinfrastructuur voor mobiliteit. Het boek geeft een overzicht van de belangrijkste resultaten en de belangrijkste leerervaringen. Op een aantal plaatsen geeft het boek ook een reflectie op die bevindingen. Die reflectie is gegeven op basis van de kennis van het gehele programma en op basis van (externe) rapportages over het programma. Het is wel de reflectie van Transumo op het eigen programma: op basis van alles wat we de afgelopen jaren gezien, geleerd en ervaren hebben, is dit onze conclusie. Hoofdstuk 1 schept de context, namelijk duurzame mobiliteit. Het gaat in op wat duurzaamheid is, wat dan duurzame mobiliteit is en wat de problemen zijn van het huidige mobiliteitsysteem. Tevens wordt een mogelijk toekomstbeeld beschreven van hoe duurzame mobiliteit eruit kan zien. Het bereiken van de gewenste situatie vraagt om een structurele verandering in cultuur, structuren en werkwijzen: een zogenaamde transitie. Hoofdstuk 2 gaat in op de bijdrage van Transumo aan de benodigde transitie naar duurzame mobiliteit. De Transumo-aanpak en werkwijze zijn gestoeld op inzichten uit de transitiemanagementtheorie. In het hoofdstuk komt aan de orde wat transitiemanagement volgens Transumo is en er wordt ingegaan op een aantal voor het mobiliteitsysteem typerende uitdagingen waarvoor Transumo haar transitie-aanpak heeft ontwikkeld en ingezet. Hoofdstuk 3 beschrijft de proces- en leerervaringen ten aanzien van het toepassen van de transitie-aanpak. Transumo heeft als eerste onderzoeksprogramma in Nederland een transitiemanagement-aanpak toegepast in de mobiliteitspraktijk. Hoe heeft dat gefunctioneerd, in hoeverre waren theoretische inzichten bruikbaar, welke problemen deden zich daarbij voor en hoe is daarmee omgegaan? Wat waren de rollen van de verschillende betrokken partijen hierin, wat waren de belangenverhoudingen en wat voor invloed hadden de besliskaders? Hoofdstuk 4 gaat over de inhoudelijke resultaten van Transumo. Het beschrijft de resultaten die voortkomen uit de Transumo-aanpak, zoals inzichten vanuit zelfsturing (bijvoorbeeld belonen in plaats van bestraffen), de betrokkenheid van nieuwe partijen in het mobiliteitsdomein (bijvoorbeeld de rol van de werkgever) en verschuivingen in publieke en private verantwoordelijkheden. 8

10 Hoofdstuk 5 richt zich op de wijze waarop Transumo haar kennis heeft verspreid en nalaat. Een duurzame mobiliteit is niet van vandaag op morgen gerealiseerd. Het is dus van belang om resultaten en ervaringen die hiermee zijn opgedaan te ontsluiten en te verankeren. Transumo heeft voor verschillende doelgroepen verschillende media ingezet. Hoofdstuk 6 beschrijft ten slotte de wijze waarop de Transumo-resultaten na afronding van het programma hun doorwerking vinden, bijvoorbeeld de wijze waarop beleids- en bedrijfsprocessen zijn beïnvloed en de wijze waarop de resultaten nu worden gebruikt in het onderwijs. Vervolgens gaat het hoofdstuk in op de kennisvragen voor vervolgonderzoek. Een gedeelte van de Transumo-kennisontwikkelingsactiviteiten is reeds doorgezet in vervolgprogramma s en initiatieven. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een beschrijving van de wijze waarop Transumo s resultaten en ervaringen onzes inziens kunnen worden gebruikt om de transitie naar duurzame mobiliteit (nog) verder te versnellen. 9

11 1. Duurzame mobiliteit Om de resultaten van Transumo in het juiste perspectief te kunnen plaatsen, is het van belang de context te schetsen waar het programma en de resultaten tot stand zijn gekomen. Transumo is in 2004 gevraagd om de verduurzaming van het Nederlandse mobiliteitsysteem in al zijn facetten naar een hoger niveau te brengen. De vragen die we in dit hoofdstuk beantwoord willen zien, luiden dan ook: Wat is duurzame mobiliteit, waar stonden we aan het begin van het Transumo-traject, wat is de visie waar we naartoe hebben gewerkt en hoe is die visie tot stand gekomen? Wat is duurzaam en wat is dan duurzame mobiliteit? Duurzaamheid is een complex begrip waarbij vele intergerelateerde aspecten een rol spelen: welzijn (met elementen van voedselvoorziening, gezondheid, persoonlijke ontplooiingsmogelijkheden, welvaart), met welvaart samenhangende aspecten als economische voorspoed, omgaan met eindige hulpbronnen. Maar ook aspecten rond ecologie (leefomgeving van dieren en planten, biodiversiteit). Om het denken over deze aspecten te ordenen, gebruikt Transumo als denkmodel en kapstok de invalshoeken people, profit/prosperity en planet, de drie P s van duurzaamheid, waartussen uiteraard sterke onderlinge verbanden bestaan. Het is al decennia lang duidelijk 2 dat de manier waarop we leven, consumeren en produceren niet duurzaam is, onze maatschappij ziet zich geplaatst voor grote uitdagingen op terreinen als demografie (vergrijzing), economie (positie ten opzichte van opkomende economieën, bereikbaarheid) en leefomgeving (klimaatverandering, grondstof- en fossiele brandstofreserves, gezondheid). Deze uitdagingen noodzaken in nationaal en internationaal verband tot het stellen van scherpe doelstellingen zoals binnen het Klimaatverdrag 3 en het daaruit voortvloeiende Kyoto-verdrag (1997). Daarin zijn afspraken gemaakt over reductie van broeikasgasvormende emissies om de klimaatverandering tegen te gaan. Vooralsnog zijn die doelstellingen waarschijnlijk niet scherp genoeg om de klimaatverandering afdoende tegen te gaan, maar het is bemoedigend om te zien dat er momenteel tenminste meer politieke belangstelling is dan ooit voor het vraagstuk. 1 Zie bijlage 1 voor een overzicht van het Transumo programma. Zie bijlage 2 voor een overzicht van de Transumoparticipanten. 2 Zie o.a. D. Meadows voor de Club van Rome (1972) The Limits to growth: a global challenge, waarin een verband werd gelegd tussen economische groei en de gevolgen hiervan voor het milieu; hoewel de sombere prognoses van het rapport niet uitkwamen, had het rapport wel een sterke signaalfunctie. 3 United Nations Framework Convention on Climate Change (opgesteld tijdens de Earth Summit in 1992) 10

12 Mobiliteit - het (zich) verplaatsen van personen - en goederenvervoer hebben een forse invloed op welzijn en welvaart, maar ook op leefbaarheid, gezondheid en ecologie. Die invloed is voor een deel positief, bijvoorbeeld omdat we een belangrijk deel van onze welvaart ontlenen aan onze internationale handelspositie en omdat mobiliteit kan bijdragen tot een groter welzijn (sociale contacten, scholing, bereikbaarheid van werk en recreatieve voorzieningen). Maar voor een deel is die invloed ook negatief, bijvoorbeeld door verkeersonveiligheid, geluidsoverlast, stank en het risico op klimaatveranderingen en een grote afhankelijkheid van fossiele brandstoffen en grondstoffen (en de landen en gebieden waar die goederen vandaan komen). Net als alle andere menselijke activiteiten in onze westerse wereld functioneert ons mobiliteitsysteem momenteel niet duurzaam, met andere woorden, we kunnen het huidige niveau van mobiliteit met de daarbij nu behorende aanslag op de leefomgeving niet heel lang meer volhouden. Het wegverkeer alleen is momenteel al verantwoordelijk voor 14 procent van de broeikasgassenuitstoot wereldwijd. Daarom zullen ook op dit gebied forse ambities neergezet moeten worden, die maken dat het mobiliteits- en vervoersysteem er in de toekomst significant anders uit zal gaan zien dan nu. Er is een transitie een fundamentele systeemverandering van ons mobiliteitsysteem nodig om te zorgen het straks de duurzaamheidstoets kan doorstaan. In de vervolgparagrafen worden de planet, people en profit/prosperity uitdagingen rond mobiliteit en goederenvervoer nader toegelicht Het planet aspect van duurzame mobiliteit 4 De ecologische of planet kant van duurzaamheid omvat vele aspecten die op enigerlei wijze worden beïnvloed door mobiliteit en vervoer: - Natuurkwaliteit en biodiversiteit, die kunnen worden beïnvloed door ruimtegebruik en doorsnijding van leefgebieden door infrastructuren (met effecten op migratie van planten en dieren) en door luchtkwaliteit, klimaat, geluidhinder (zie hieronder), lichthinder en indirect door de impact van toenemend landgebruik voor monoculturen voor de productie van bijvoorbeeld biobrandstoffen; - Luchtkwaliteit, zoals emissies van verzurende stoffen (stikstofoxiden - NO x, zwaveldioxide - SO 2 ), van stoffen die direct schadelijk zijn voor de gezondheid of die via atmosferische reacties (bijvoorbeeld vorming van ozon) leiden tot slechte luchtkwaliteit, (zoals koolwaterstoffen - HC/VOS/PAK, fijnstof - o.a. PM 10, lood - Pb); - Bodem en waterkwaliteit, via zure regen of depositie van emissies naar de lucht van bijv. NO x en SO 2, via afspoelen van regenwater met verontreinigingen van zware metalen en andere milieubelastende stoffen, het lekken en lozen van schadelijke stoffen - bijvoorbeeld bij ongevallen en verontreinigingen door transportactiviteiten van weg, rail, binnenvaart en zeevaart, en verontreinigingen bij het afdanken van materieel; - Verkeersgeluid, veroorzaakt door aandrijfsystemen (motoren), afrolgeluid, geluidhinder veroorzaakt door overslag en laad/losactiviteiten - leidend tot verstoring van de natuur en/of gezondheidsklachten; - Klimaat, beïnvloed door emissies van broeikasgassen: kooldioxide - CO 2 - door verbranding van fossiele brandstoffen, methaan - CH 4 - via uitlaatgassen of lekkage bij gebruik van aardgas als brandstof en indirect ook via emissie door landbouw (ten behoeve van de productie van biobrandstoffen), lachgas - N 2 O - via uitlaatgassen (o.a. door omzettingsprocessen in katalysatoren) en als emissie van landbouw (productie van biobrandstoffen), fluorhoudende gassen (voor de transportsector betreft dat vooral HFK's, die als koelmiddel in airco s worden gebruikt) en emissies van waterdamp in hogere luchtlagen door vliegtuigen (airtrails); - Gebruik van eindige voorraden energiebronnen en grondstoffen (en de effecten van de winning ervan), zoals fossiele brandstoffen (voor transportsector m.n. aardolie), ertsen van staal, aluminium maar ook van edele metalen, zoals platina voor brandstofcellen). Voor het scenario waarbij het mobiliteit- en transportdomein naar evenredigheid zou moeten bijdragen aan het bereiken van mondiaal en regionaal (Europees, nationaal) overeengekomen milieudoelstellingen, is een set reductiedoelstellingen opgesteld die wordt gedefinieerd ten opzichte van een business as usual scenario: 4 Deze paragraaf is goeddeels gebaseerd op R. Smokers (2008) 'De planet-kant van duurzame mobiliteit; Top-down visievorming ten behoeve van Transumo', CE Delft, Delft. 11