11/9/2015. Het belang van leerkracht-leerling relaties. Helma M. Y. Koomen 11 november Ondertitel: waarom we dit eigenlijk wel weten

Transcriptie

1 Het belang van leerkracht-leerling relaties Helma M. Y. Koomen 11 november 2015 On Het belang van leerkracht-leerling relaties Ondertitel: waarom we dit eigenlijk wel weten, maar er onvoldoende naar handelen 4 op grond van alledaagse kennis waarom we dit eigenlijk wel weten o Wat zien we elke dag gebeuren als professionals? o Wat weten we uit eigen ervaring, bijv. als ouders? o Is een oud en bekend verhaal? open deur? 5 6 1

2 Transactioneel referentiekader op grond van HGD/HGW Relatie met LK: risico- én beschermende factor en wetenschappelijk onderzoek Elk kind ontwikkelt zich in relatie tot zijn/haar omgeving Wisselwerking kind omgeving centraal Probleem gedrag Ongunstige relatie Probleem gedrag KIND OMGEVING bijv. interacties LK Gunstige relatie Afname probleemgedrag 7 8 en wetenschappelijk onderzoek Leraar als professional Kwaliteit relatie met leraar belangrijk voor alle leerlingen: o Gedrag o sociaal functioneren o taakgedrag/motivatie o schoolprestaties Niet alleen voor jonge kinderen maar ook in voortgezet onderwijs Reviewstudies Roorda, D.L., Koomen, H. M. Y., Spilt, J. L., & Oort, F.J. (2011). Sabol, T. J., & Pianta, R. C. (2012). 9 In het bijzonder voor risico- of zorgleerlingen dubbel risico relaties gemiddeld slechter: afstandelijker, minder vertrouwen, afhankelijker en/of meer conflict invloed van de relatie is groter negatief (van conflict), maar ook positief (van warmte/vertrouwen) ook uit wetenschappelijk onderzoek Het belang van leerkracht-leerling relaties Kwaliteit interpersoonlijke relaties ook belangrijk voor leerkracht zelf Bron van motivatie, voldoening en zingeving waarom we dit eigenlijk wel weten, maar er onvoldoende naar handelen Dé reden om leraarsvak te kiezen en niet te verlaten (ook: behoefte aan relatie!) maar ook: Als het niet lukt bron van stress en kwetsbaarheid

3 Inhoud verdere presentatie 1 e bron van onzekerheid Omdat we onzeker zijn over 1. wat deze (affectieve) relatie precies is = lastig en onbekend concept Leerkracht-leerling relatie: lastig en onbekend concept 2. hoe we die relatie kunnen meten en interpreteren 3. hoe we de leerkracht-leerling relatie kunnen beïnvloeden 4. hoe we de relatie bespreekbaar kunnen maken met de leerkracht Lastig en onbekend concept We zijn meer gewend (opgeleid) om te denken in termen van.. Kwaliteit leerkrachthandelen in het algemeen (pedagogische stijl, leerkrachtmotivatie) dan afstemming een-op-een gedrag en interactie Een goede relatie met je leerlingen opbouwen begint met de namen leren. Dat verloopt bij mij elk jaar ongeveer hetzelfde: de eerste weken gaat het heel snel, leerlingen vinden het opvallend dat ik al zoveel namen ken. Rond de Kerst bereik ik een soort grens. Zodra ik genoeg namen ken om de boel draaiende te houden, stop ik blijkbaar met namen onthouden. In elke klas zitten er dan een stuk of acht leerlingen wiens naam ik helemaal niet ken. Dit zijn natuurlijk altijd de brave, blonde meisjes met identieke oorbellen. Van die kinderen die altijd hun huiswerk maken, niet door de klas schreeuwen en slechts af en toe een vinger opsteken. Vanuit het perspectief van orde houden kan je die gewoon negeren. Eh, je buurvrouw een-op-een relaties in VO dan opvattingen en gevoelens NB Dit geldt voor begeleiders én voor leerkrachten 15 Casus Paul 16 Onderzoek jongens-meisjes bij man LK-vrouw LK Zowel mannen als vrouwen rapporteren ongunstiger relaties (meer conflict) met jongens dan meisjes Mannen geen betere relaties met jongens dan vrouwen Leerkrachten rapporteren veel vaker relevante dagelijkse gebeurtenissen met jongens dan met meisjes bij meisjes vaker positief bij jongens positief of negatief Jongens zichtbaarder -> heeft ook voordelen (zie voorbeeld VO LK) een-op-een relaties in BO: opvattingen en gevoelens Mirjam vertelt dat één van haar leerlingen precies weet hoe hij haar uit evenwicht kan brengen: He knows how to push my button. Deze leerling lijkt er zelfs behagen in te scheppen om de leerkracht boos te krijgen. Behalve deze leerling zijn er nog andere kinderen in de klas waar zij moeite mee heeft. Zo is er een leerling die zich doorgaans wel gehoorzaam gedraagt, maar die haar toch op de zenuwen werkt zonder dat zij precies kan zeggen waarom. Daarnaast is er een leerling die momenteel veel aangrijpends meemaakt in de thuissituatie. Mirjam is erg begaan met deze leerling, maar ook onzeker over wat zij kan betekenen voor leerlingen die thuis problemen hebben. Gelukkig zitten er ook een aantal ongecompliceerde kinderen in de klas die s ochtends opgewekt binnenkomen en aan het eind van de dag net zo opgewekt de school weer verlaten. Ze haalt veel voldoening uit het contact met deze kinderen. Casus Mirjam 17 3

4 Gehechtheidstheorie: Wat is een relatie? Affectieve relatie met leraar Affectieve kwaliteit van één-op-één relatie Gaat niet alleen om gedrag (= interactie) Maar ook: achterliggende gedachten en gevoelens Geïnternaliseerde opvattingen, verwachtingen en gevoelens = Beeld van relatie Positieve aspecten: nabijheid warmte vertrouwen verbondenheid Negatieve aspecten: conflict afwijzing verbale mishandeling Veilige haven Veilige basis 20 Beeld van relatie: invloedrijk Bijv. bij een problematische relatie. Beelden beïnvloeden gedachten, gevoelens en gedrag in dagelijkse situaties (vaak onbewust) Dit geldt voor de leerling En ook voor de leraar Beeld van relatie Negatieve gevoelens overheersen - boosheid, hulpeloosheid Rigide denkpatronen - deze leerling is altijd Negatieve attributies probleemgedrag - ligt aan het kind, hij doet het expres Waarneming (in situatie) Vertekening en selectief - bv. positief gedrag wordt niet opgemerkt, minder sensitief voor (onderwijs)behoeften kind Gevoelens (in situatie) Negatieve gevoelens: boosheid, hulpeloosheid Neutraliseren/vermijden: onderdrukken, ontkennen Gedrag (in situatie) Fight: Controle: disciplinerende maatregelen, inperken, strijd Flight: Loslaten: laks, negeren, emotioneel afstand nemen Gehechtheidstheorie: hoe ontstaan relaties en beelden? 2 e bron van onzek 2 e bron van onzekerheid Beeld kind over ouder Beeld ouder over kind Beeld leraar over. Leerkracht-leerling relatie: Hoe te meten en interpreteren? Beeld kind over leraar Beeld leraar over kind Beeld leraar over ouders 24 4

5 Meten leerkracht-leerling relatie Beeld leraar via expliciete methode Observatie feitelijke interacties Gedachten en gevoelens (= beeld) leerling Gedachten en gevoelens (= beeld) leraar Genormeerd instrument voor relatie met leerling (3-12 jaar) Screening relatieproblemen Individueel diagnostisch onderzoek Leerling Leerkracht Relatie Vragenlijst Drie dimensies Nabijheid (genegenheid, open communicatie, vertrouwen, veiligheid, effectiviteit) 11 items Conflict (boosheid, dwingend gedrag, onvoorspelbaarheid, gebrek aan effectiviteit) 11 items Afhankelijkheid (buitensporige hulp en aandacht vraag, sterke reactie op scheiding) 6 items Beeld = patroon van relatiedimensies NB bij LLRV: volgens opvatting LK 27 Leerkracht Relatie Interview (LRI) Pianta, 1999; Nederlandse vertaling Koomen & Lont, 2004 Gebaseerd op gehechtheidstheorie minuten Beeld leraar via impliciete methode 12 vragen met follow-up vragen naar Specifieke situaties Naar gevoel LK en gevoel LL in die specifieke situaties Geïnternaliseerde gevoelens en opvattingen deels onbewuste processen geanalyseerd met coderingsysteem Codering resulteert in beeld leraar LRI laat zien Gezonde relatie Problematische relatie Open en flexibel beeld van Rigide beeldvorming en relatie selectieve waarneming Positief van toon, of Vasthouden aan ideeën tenminste balans tussen ( probleemkind ; dit wordt positieve en negatieve niks ) emoties Negatieve emoties De overtuiging dat het domineren eigen handelen invloed op de LL (leiderschap) Gebrekkig leiderschap 5

6 3 e bron van onzekerheid In geval van storend gedrag focus doorgaans op Hoe kunnen we de relatie beïnvloeden? Gedrag - Vaardigheden 31 Beter: eerst focus op de relatie Ook bij relatieproblemen zonder storend gedrag Gedrag - Vaardigheden Denken & Voelen - Zelfinzicht Denken & Voelen - Zelfinzicht Relatie Reflectie Programma (RRP) Koomen & Spilt RRP: werken aan open mind set Doelen: Reflectie bewustwording van denkpatronen en gevoelens, en hoe deze attitude en handelen ten aanzien van de leerling beïnvloeden. Werken aan een open mindset (= beeld relatie van leraar) Gezonde relatie Open en flexibel beeld van relatie Positief van toon, of tenminste balans tussen positieve en negatieve emoties De overtuiging dat het eigen handelen invloed heeft op LL (leiderschap) Problematische relatie Rigide denkpatronen en selectieve waarneming: probleemkind ; dit wordt niks Negatieve emoties overheersen Gebrekkig leiderschap 6

7 Werkwijze Casestudie LK Francine (gr. 6, 25 j.) met Tom (9 j.) Twee individuele sessies met begeleider/coach van ca. 3/4 uur over relatie met leerling X Sessie 1: afname LRI (start reflectie) Sessie 2: relatieprofiel voorleggen (voortzetting reflectie door ondersteunende coaching) Twee individuele sessies over relatie met leerling Y Sessie 3: afname LRI (start reflectie) Sessie 4: relatieprofiel voorleggen (voortzetting reflectie ) Relatieprobleem interventie: LK kan Tom niet altijd goed bereiken. Hij zoekt op een negatieve manier aandacht, waardoor er onvrede ontstaat in de klas. Gesprekken met Tom hebben niet geholpen Gedragsscreening: Boven gemiddeld op hyperactiviteit en aandachtstekort + beneden gemiddeld op taakgedrag Beneden gemiddeld op gedragsproblemen en emotionele symptomen Boven gemiddeld op prosociaal gedrag Casestudie Veranderingen op basis van alleen LRI Casestudie voorleggen relatieprofiel aan Francine Aan het eind van LRI (sessie 1) vraagt begeleider of het interview iets heeft opgeleverd LK geeft aan dat haar iets is opgevallen dat ze niet eerder besefte: Tom laat nooit zien dat hij boos of verdrietig is. Heeft hij geen emoties? Of laat hij ze niet zien? Aan het begin van sessie 2 vraagt begeleider of er dingen zijn veranderd sinds het interview LK antwoordt dat ze nu elke dag benoemt waar LL ook alweer aan moest denken qua regels en dat dit goed werkt. LK wil LL beter begrijpen. Is in gesprek gegaan over buitenspelen. Hij wil graag spelletjes spelen met andere kinderen. Hier werken ze nu aan. 40 Conclusie RRP Banking time / Samen-spel VS / Vlaanderen Begeleidersvaardigheden essentieel voor zelfkennis (zelfverstaan) LK professionele en persoonlijke ontwikkeling Welbevinden? RRP maakt LK ontvankelijk voor gedragsinterventies Bevordert sensitiviteit naar leerling (Spilt et al., 2012) Observeren en volgen kind 7

8 Doelen Banking Time / Samen-spel Werkwijze Inperken leerkrachtgedrag Volgen, observeren leerling, tijd nemen, helpen wanneer kind daarom vraagt Bevorderen gewenste rol leerkracht Acceptatie, hulp, ondersteuning Doorbreken routines / rigide interactiepatronen Veranderen beeldvorming leerkracht Open staan voor nieuwe informatie Coaching LK in: volgen, observeren, neutrale feedback geven en presentatie als veilige basis ( Ik accepteer je, Ik kan je helpen wanneer nodig, Ik ben betrouwbaar ) Sessies één-op-één contact (5-15 minuten) van leerkracht en leerling Frequent op vast tijdstip (voorspelbaar) gedurende twee periodes van 6 weken (Banking Time) Samen-spel: 6 weken Banking Time gevolgd door 6 weken gedragsmodificatie Conclusie Banking Time / Samen-spel Verandert beeldvorming LK over relatie: meer nabijheid, minder conflict (aangetoond) Verandert perceptie LK van (storend) gedrag (aangetoond) Verandert interactiepatronen (niet aangetoond) Maakt LK ontvankelijk voor gedragsinterventies Wat kunnen we hiervan toepassen? RRP: in gesprek gaan met LK over relatie met zorgleerling Laten vertellen over echte (negatieve én positieve) gebeurtenissen en gevoelens daarbij Niet sturen, concluderen, adviseren, maar alleen faciliteren om verhaal LK op tafel te krijgen bevordert reflectie Ondersteunende coaching ter bevordering van reflectie Banking Time: een-op-een interactiemomenten organiseren LK leren goed te kijken en LL te volgen Case studies: regelmatig kort vragenlijstje laten invullen over relatie-aspecten LK zo oriënteren op relatie met zorgleerling bevordert reflectie Dagboek: LK laten schrijven over relevante echte gebeurtenissen met zorgleerling 4 e bron van onzekerheid Relatie bespreekbaar maken? Hoe maken we de relatie bespreekbaar? Het is lastig om vraag van LK over kindprobleem te beantwoorden met relatiediagnose Maar: vaak hulpvraag achter de hulpvraag HGD om deze op tafel te krijgen Relevant: hoe is de schoolcultuur en relatie tussen begeleider en leerkracht? Instrumenten LLRV en LRI kunnen behulpzaam zijn en drempel verlagen Leerkracht zelf inzicht laten verwerven door vragen stellen en observatie-opdrachten In belang van kind én leerkracht 47 8

9 Verder lezen Spilt, J., & Koomen, H. (2015). Het Leerkracht Relatie Interview als hulpmiddel voor handelingsgerichte diagnostiek: Zicht op de invloed van de leerkracht bij gedragsproblemen van leerlingen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie (TOKK), 40 (1), Spilt, J. L., Koomen, H.M.Y. (beiden eerste auteur), & Thijs, J.T. (2014) Probleemgedrag en leraarstress: Het belang van een relationele benadering. Pedagogische Studiën, 91(6), Roorda, D.L., Koomen, H. M. Y., Spilt, J. L., & Oort, F.J. (2014) De invloed van affectieve leraar-leerlingrelaties op het schools leren van leerlingen: Verschillen tussen basis- en voortgezet onderwijs. Pedagogische Studiën, 91(2), Spilt, J.L., & Koomen, H.M.Y. (2010). Het Leerkracht Relatie Interview: Interviews met leerkrachten over hun relaties met kleuters met gedragsproblemen. Kind en Adolescent, 31, Koomen, H., Verschueren, K., & Pianta, R (2007). LLRV Leerling Leerkracht Relatie Vragenlijst: Handleiding. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum Bedankt voor uw aandacht Meer info: Helma Koomen: h.m.y.koomen@uva.nl