BIJLAGE A: GOED BESTUUR IN HET KADER VAN BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER

Transcriptie

1 BIJLAGE A: GOED BESTUUR IN HET KADER VAN BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER Rapportering van de werkgroep ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie December 2013

2 Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Koning Albert II-laan 35 bus BRUSSEL Tel Fax zorg-en-gezondheid@vlaanderen.be SITUATIESCHETS Goed Bestuur Laatste update: 13 december 2013 Onderwerp: Gezondheidsconferentie over bevolkingsonderzoeken naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm Leden van de subwerkgroep: Els Meerbergen, ter vervanging van Hannelore Storms (Vlaams Patiëntenplatform), voorzitter Prof. dr. Bettina Blaumeiser (UA, genetica) Brigitte Boonen (Stichting tegen Kanker) Elke Eggerickx (Logo s) Ellen De Wandeler (Kankercentrum) Frederic Vanhauwaert & Nele Lenaerts (Netwerk tegen Armoede) Jürgen Vanpraet (Think-Pink) Herlindis Moestermans (Vrouwenraad) Isabelle Wittebroodt (Artevelde Hogeschool, overheidscommunicatie) Prof. dr. Jan Van den Bulck (KULeuven, communicatie) Joeri Guillaume (IMA) Prof. dr. Joost Weyler (UA, epidemiologie) Prof. dr. Kris Dierickx (KULeuven, ethiek) Liesbet Dejaegere (VIGeZ) Marleen Wauters (Stop Darmkanker) Maaike Goekint (Stichting Kankerregister) Dr. Marie-Eve Coelst (CvKO) Maurice Vanbellinghen (Test-Gezondheid) Dr. Rik Baeten (Domus Medica) Rosette Van Rossem (Pink Ribbon) Prof. dr. Sara Willems (huisartsgeneeskunde, UGent) Dr. Veerle Piessens (Vereniging van wijkgezondheidscentra) Wouter De Jonghe (Vitalink) Dr. Luc Detavernier (Landsbonden) Dr. Hans Neefs (VLK) Dr. Pieter Vandenbulcke (VAZG) Verslaggevers: Karen Colaert (VAZG) Facilitatoren: Charles Gerhardt & Ines Rothmann (HERA)

3 Inhoud Lijst van figuren... ii Lijst van afkortingen... ii 1. Goed bestuur: begripsbepaling Beleidskader voor Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Wet- en regelgeving en beleidskader voor bevolkingsonderzoeken naar kanker Federaal niveau Vlaams niveau Functies, taakverdeling en samenwerking tussen actoren in bevolkingsonderzoek naar kanker Kernfuncties in het bevolkingsonderzoek naar kanker Samenwerkingsafspraken tussen actoren in het bevolkingsonderzoek naar kanker Stand van zaken inzake goed bestuur van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Organisatiestructuur Financiering Kwaliteitsbewaking Opvolging & evaluatie Gegevensdeling en procesopvolging Proces- en effectevaluatie Evaluatie van het bestuur van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Taakverdeling en samenwerking Op vlak van federale en gemeenschapsbevoegdheden Op vlak van expertise aangaande bevolkingsonderzoeken naar kanker Op vlak van sensibilisering en informatieverspreiding Op vlak van organisatiestructuur Maatschappelijke verantwoording Over de performantie van de bevolkingsonderzoeken naar kanker Over de efficiëntie van de bevolkingsonderzoeken naar kanker Transparantie Over de performantie van de bevolkingsonderzoeken naar kanker Over de financiering van de bevolkingsonderzoeken naar kanker Over de kost van deelname aan de bevolkingsonderzoeken naar kanker Tussen de actoren betrokken bij de bevolkingsonderzoeken naar kanker Verbetering van de doelmatigheid Door het toeleiden van niet-deelnemers naar de bevolkingsonderzoeken Door opvolging en evaluatie van sensibiliseringsinitiatieven Door opvolging en evaluatie van kwaliteit Door kennisontwikkeling en beleidsondersteunend onderzoek Conclusie voor het beleid Preventiestrategieën en actieplan voor goed bestuur in het kader van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker...24 Bijlage 1: Voorstel voor taken van het Centrum voor Kankeropsporing bij bevolkingsonderzoeken naar kanker...25 Bijlage 2: Voorstel voor taken van huisartsen in het kader van bevolkingsonderzoeken naar kanker...26 Bijlage 3: Voorstel voor takenpakket van Logo s in het kader van bevolkingsonderzoeken naar kanker...27 Bijlage 4: Organisatiestructuur van het bevolkingsonderzoek naar kanker, met nadruk op erkennings- en financieringskanalen...29 Bijlage 5: Organisatiestructuur van het bevolkingsonderzoek naar kanker, met nadruk op verantwoordelijkheden in kader van bevolkingsonderzoek...30 Bijlage 6: Analyse van enquêteresultaten over samenwerkingsverbanden binnen bevolkingsonderzoek...31 Referenties...33 i

4 Lijst van figuren Figuur 1: Organisatieketen van bevolkingsonderzoek naar kanker in Vlaanderen... 1 Figuur 2: Beleidskader voor de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker... 4 Figuur 3: Functies in de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker... 5 Figuur 4: Organisatiestructuur van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar kanker...10 Lijst van afkortingen BVO CvKO EPAAC EUREF EUSOMA gfobt ifobt IMA IMC Logo RIZIV SKR VAZG VIGeZ VLK WIV Bevolkingsonderzoek Centrum voor Kankeropsporing European Partnership for Action Against Cancer (= Europese Partnerschap voor Actie tegen Kanker) European Reference Organisation for Quality Assured Breast Screening and Diagnostic Services (= Europese referentieorganisatie voor kwaliteitsgarantie van borstscreening en -diagnostiek) European Society on Mastology (= Europese vereniging van borstkankerspecialisten) Guaiac fecaal occult bloedtest Immunochemische fecaal occult bloedtest Intermutualistisch Agentschap Interministeriële Conferentie Lokaal gezondheidsoverleg Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering Stichting Kankerregister Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie Vlaamse Liga tegen Kanker Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid ii

5 1. Goed bestuur: begripsbepaling De organisatie van bevolkingsonderzoek (BVO) naar kanker in Vlaanderen verloopt volgens de organisatieketen zoals uitgetekend in figuur 1 en bestaat uit de volgende stappen: selectie en uitnodiging voor deelname screeningstest/onderzoek analyse resultaatsmededeling doorverwijzing in geval van afwijkend (positief) resultaat of uitnodiging voor een vervolgronde in geval van niet-afwijkend (negatief) resultaat. Deze sequentiële stappen vormen samen het traject dat elke persoon die deelneemt aan een Vlaams bevolkingsonderzoek naar kanker in principe doorloopt. Een essentiële fase voorafgaand aan dit traject is die van sensibilisering en informatieverspreiding, waarbij de personen uit de doelgroepen, zorgverleners, betrokken partner- en terreinorganisaties a geïnformeerd worden over het nut en de aanpak van bevolkingsonderzoeken naar kanker. Het selecteren en uitnodigen van de doelgroep voor een specifiek bevolkingsonderzoek gebeurt als eerste stap van de organisatieketen. De naadloze aansluiting van de organisatieketen van het bevolkingsonderzoek aan het diagnostische en curatieve circuit is uiteraard cruciaal voor deelnemers met een afwijkend screeningsresultaat. Een belangrijk aandachtspunt bij de overgang van het traject van bevolkingsonderzoek naar de (na)zorg is een goede doorverwijzing, met terugkoppeling en informatie-uitwisseling tussen de diagnostische en curatieve zorgverleners en de verantwoordelijke screeningsorganisatie. Kwaliteitsborging vindt plaats doorheen de ganse organisatieketen. Figuur 1: Organisatieketen van bevolkingsonderzoek naar kanker in Vlaanderen Sensibilisering & informatieverspreiding Selectie & uitnodiging Stappen in bevolkingsonderzoek naar kanker Screeningstest/ onderzoek Analyse/ beoordeling Resultaatsmededeling (+/-) + Doorverwijzing naar vervolgonderzoek - Uitnodiging voor vervolgronde (Na)Zorg Goed bestuur (ook wel good governance genoemd) wordt gedefinieerd als het waarborgen van de onderlinge samenhang van de wijze van sturen, beheersen en toezicht houden van een organisatie, gericht op een efficiënte en effectieve realisatie van beleidsdoelstellingen, alsmede het daarover op een open wijze communiceren en verantwoording afleggen ten behoeve van belanghebbenden. 1 Toegepast op het Vlaams bevolkingsonderzoek naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm verwijst goed bestuur naar de manier waarop de publieke en (semi-)private instellingen, belast met beleidsvoorbereiding en -formulering, financiering, planning, management en uitvoering, alsmede het houden van toezicht op kwaliteitsborging en voortgang, doelmatig op elkaar zijn afgestemd en functioneren. Goed bestuur betreft derhalve alle organisaties en actoren betrokken bij de drie a Organisaties met terreinwerking zijn organisaties die, naast individuele zorgaanbieders en anderen, instaan voor het veldwerk binnen de preventieve gezondheidszorg. Voorbeelden zijn het Centrum voor Kankeropsporing, de mammografische eenheden, de ziekenfondsen. Ze doen daarvoor een beroep op de expertise van de partnerorganisaties. Partnerorganisaties zijn centra met expertise in een of meerdere domeinen van de preventieve gezondheidszorg. Zij vormen een kern binnen een expertisenetwerk op het vlak van ziektepreventie, gezondheidsbevordering of gegevensbeheer over gezondheidszorg. Voorbeelden zijn het Centrum voor Kankeropsporing, Domus Medica, VIGeZ,... De partnerorganisaties ondersteunen de Logo's, de organisaties met terreinwerking, de individuele zorgaanbieders en anderen die instaan voor het veldwerk. 1

6 bevolkingsonderzoeken naar kanker. Een vierde bevolkingsonderzoek dat in Vlaanderen aangeboden wordt richt zich niet op kanker maar op aangeboren aandoeningen. Dit bevolkingsonderzoek komt hier niet aan bod. 2. Beleidskader voor Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker 2.1 Wet- en regelgeving en beleidskader voor bevolkingsonderzoeken naar kanker Federaal niveau In het federale Kankerplan worden de belangrijkste beleidsintenties en prioritaire acties aangegeven die de komende jaren meer aandacht behoeven in de strijd tegen kanker. 2 In dit Kankerplan, dat in september 2012 werd geëvalueerd 3, wordt o.a. prioriteit gegeven aan (i) de verbetering van opsporing en vroegtijdige diagnose van borstkanker en (ii) het programma voor systematische opsporing van baarmoederhalskanker, overigens zonder dat hierbij wordt aangegeven wat hiervan de consequentie is voor uitvoering of samenwerking op gemeenschapsniveau (i.c. het Vlaamse niveau). In 2010 werd een bijkomend initiatief aan deze krachtlijn toegevoegd in het Kankerplan: (iii) programma om colorectale kanker op te sporen. In de loop der jaren werden verschillende initiatieven genomen binnen de Interministeriële Conferentie Volksgezondheid om het beleid van de verschillende overheden op elkaar af te stemmen. Eén resultaat hiervan is het Protocolakkoord van 28 september 2009 tussen de federale overheid en de overheden bedoeld in artikel 128, 130 en 135 van de grondwet inzake preventie. 4 Dit protocolakkoord biedt een algemeen kader dat de gemeenschappen moet toelaten hun preventieprogramma s te realiseren door de ondersteuning van middelen uit de federale ziekteverzekering met respect voor ieders bevoegdheden. Zo kunnen er overeenkomsten (die zelfs kunnen verschillen per gemeenschap) worden gesloten met de Rijksdienst voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV), waarbij medische of technische prestaties worden gefinancierd vanuit het RIZIV. De organisatie van de preventieprogramma s gebeurt uitsluitend door de gemeenschappen. Ook het principe van gegevensuitwisseling met de Stichting Kankerregister (SKR) wordt in het protocolakkoord bepaald Vlaams niveau De regelgevende aanzet voor het voeren van een Vlaams beleid inzake bevolkingsonderzoek naar kanker is te vinden in het decreet van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid, waar in hoofdstuk IXartikel 31 staat vermeld dat de Vlaamse Regering initiatieven kan nemen om in het kader van ziektepreventie tot programmatische bevolkingsonderzoeken betreffende georganiseerde opsporingsacties te komen. 5 Het preventiedecreet, o.a. ook artikel 31, is verder vertaald in een aantal uitvoeringsbesluiten. De uitgangspunten, voorwaarden, instrumenten en procedures voor het organiseren van bevolkingsonderzoek staan omschreven in het besluit van de Vlaamse Regering van 12 december 2008 betreffende bevolkingsonderzoek in het kader van ziektepreventie. 6 Enkel bevolkingsonderzoeken namens de Vlaamse Regering en bevolkingsonderzoeken georganiseerd door derden met toestemming van de minister, zijn in Vlaanderen toegestaan. Conform artikel 5, 1, 1, van dit besluit wordt bevolkingsonderzoek, georganiseerd namens de Vlaamse Regering, uitgevoerd door hiertoe erkende partnerorganisaties, organisaties met terreinwerking of individuele zorgaanbieders. De wijze waarop deze organisaties kunnen worden erkend en gesubsidieerd, is geregeld in het besluit van de Vlaamse Regering van 5 juni 2009 betreffende erkenning en subsidiëring van partnerorganisaties en organisaties met terreinwerking via een beheersovereenkomst. 7 Het sluiten van beheersovereenkomsten gebeurt op basis van een oproep en is een manier om op een duurzame manier 2

7 en in overleg met betrokken organisatie een langetermijnbeleidstrategie uit te voeren. Bovendien maakt het mogelijk om de markt te laten spelen en meer transparantie in te bouwen. De oprichting van beleidsondersteunende werkgroepen wordt geregeld in het besluit van de Vlaamse Regering van 14 november 2008 betreffende Vlaamse werkgroepen binnen het preventief gezondheidsbeleid. 8 Het Ministerieel besluit van 6 november 2009 regelt de oprichting van de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek, die de minister adviseert op basis van een vaste lijst van kwaliteitscriteria over initiatieven tot bevolkingsonderzoek. 9 In een aantalandere ministeriële besluiten werden de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek naar borstkanker (29 januari 2010), de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker (24 augustus 2012) en de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker (29 januari 2013) opgericht. 10,11,12 Deze ondersteunende Vlaamse werkgroepen hebben tot doel de uitvoering van de respectievelijke Vlaamse bevolkingsonderzoeken inhoudelijk en organisatorisch op te volgen en te adviseren b. Om prioriteiten te kunnen stellen binnen het preventieve gezondheidsbeleid werkt de Vlaamse overheid met gezondheidsdoelstellingen c, die worden geformuleerd tijdens een gezondheidsconferentie. Deze doelstellingen worden zodanig geformuleerd dat ze haalbaar en meetbaar moeten zijn binnen de daarvoor geldende periode. In december 2005 vond in Brussel de gezondheidsconferentie borstkankeropsporing plaats waarna de desbetreffende gezondheidsdoelstelling in 2008 als volgt geformuleerd werd: Tegen 2012 verloopt het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker bij vrouwen van 50 tot en met 69 jaar doelmatiger, d.w.z. voldoende vrouwen nemen deel, meer kankers worden tijdig gevonden en er gebeuren zo min mogelijk overbodige onderzoeken. De huidige gezondheidsdoelstelling voor borstkankeropsporing liep eind 2012 af en moet dus opnieuw geformuleerd worden. In 2011 werden door de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek drie adviezen inzake initiatieven van bevolkingsonderzoek naar kanker in Vlaanderen ingediend bij de Vlaamse minister voor Welzijn, Volksgezondheid en Gezin: voor dikkedarmkanker (advies 11-03) d, baarmoederhalskanker (advies 11-04) e, en borstkanker (advies 11-05) f. 13,14,15 De werkgroep gaf een gunstig advies over het verder organiseren van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker, mits enkele aanpassingen bij de uitvoering en gaf vervolgens positief advies over het opstarten van bevolkingsonderzoek naar baarmoederhals- en b De subwerkgroepen die in het kader van de voorbereidingen voor de Gezondheidsconferentie overlapten qua samenstelling met deze werkgroepen. Een vierde subwerkgroep werkte aan de gemeenschappelijke aspecten zoals sensibilisering, goed bestuur en gegevensuitwisseling. Deze subwerkgroep werd ad hoc samengesteld ten behoeve van het voortraject. Zie: Vlaamse Regering (2013). Ministerieel besluit tot oprichting van de Vlaamse werkgroep Gemeenschappelijke aspecten in bevolkingsonderzoek naar kanker. Er moet nog beslist worden of een officiële vierde Vlaamse werkgroep opgericht worden om in het kader van de drie bevolkingsonderzoeken naar kanker deze transversale aspecten te blijven opvolgen. c Online: d Online: voor de adviesvraag kedarmkanker.pdf, voor het advies en voor het advies gezondheid.be/uploadedfiles/zorg_en_gezondheid/beleid/bevolkingsonderzoek/bvo_wg_advies_nr_11-07_2011_vl_bvo_dko(2).pdf. e Online: voor de adviesvraag en voor het advies f Online: voor de adviesvraag en voor het advies

8 dikkedarmkanker. Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker loopt sinds juni 2013 en dat naar dikkedarmkanker sinds oktober Voor de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhalskanker en dikkedarmkanker zijn tot dusverre nog geen gezondheidsdoelstellingen geformuleerd. Samengevat staan de belangrijkste Vlaamse besluiten en adviezen die het beleidskader voor het Vlaamse bevolkingsonderzoek naar kanker vormen opgelijst in figuur 2. Figuur 2: Beleidskader voor de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Decreet van 21 november 2003 betreffende preventieve gezondheidszorg: Hoofdstuk IX - artikel 31: " 1. De Vlaamse regering kan initiatieven nemen om te komen tot programmatische bevolkingsonderzoeken. Deze onderzoeken betreffen georganiseerde opsporingsacties in het kader van ziektepreventie..." Besluit van de Vlaamse Regering van 14 november 2008 betreffende Vlaamse werkgroepen binnen het preventieve gezondheidsbeleid Besluit van de Vlaamse Regering van 12 december 2008 betreffende bevolkingsonderzoek in het kader van ziektepreventie : uitgangspunten, voorwaarden, instrumenten en procedures Besluit van de Vlaamse Regering van 5 juni 2009 betreffende erkenning en subsidiëring van Oprichting van Vlaamse werkgroepen: Ministerieel besluit van 6 november 2009 tot oprichting van de Vlaamse werkgroep bevolkingsonderzoek ( + wijziging van 14 oktober 2011) Minsterieel besluit tot oprichting van de Vlaamse werkgroep bevolkingsonderzoeknaar borstkanker, 29 januari 2010 European Guidelines for quality assurance in colorectal cancer screening and diagnosis, 2010 European Guidelines for quality assurance in cervical cancer screening, 2008 European Guidelines for quality assurance in breast cancer screening and diagnosis, 2006 Advies nr (5 mei 2011): dikkedarmkanker Advies nr (10 juni 2011): baarmoederhalskanker Advies nr (10 juni 2011): borstkanker Minsterieel besluit tot oprichting van de Vlaamse werkgroep bevolkingsonderzoeknaar baarmoederhalskanker, 24 augustus 2012 Minsterieel besluit tot oprichting van de Vlaamse werkgroep bevolkingsonderzoeknaar dikkedarmkanker, 29 januari 2013 Minsterieel besluit tot oprichting van de Vlaamse werkgroep "gemeenschappelijke aspecten in bevolkingsonderzoeknaar kanker", 17 april Functies, taakverdeling en samenwerking tussen actoren in bevolkingsonderzoek naar kanker Kernfuncties in het bevolkingsonderzoek naar kanker De verschillende actoren die betrokken zijn bij de drie Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker, kunnen functioneel als volgt worden ingedeeld (zie figuur 3): beleidsvoering (incl. wet- en regelgeving, financiering, erkenning van organisaties); uitvoering (van selectie en uitnodiging voor het bevolkingsonderzoek naar kanker tot doorverwijzing); monitoring en evaluatie (inclusief kwaliteitstoezicht); maatschappelijke inbedding en informatieverspreiding op populatieniveau. 4

9 Beleidsvoering: Als de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin van oordeel is dat op basis van wetenschappelijke bewijsvoering een bevolkingsonderzoek naar kanker een verantwoorde manier is om gezondheidswinst voor de bevolking te verkrijgen, legt de minister een voorstel voor aan de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek. De Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek adviseert de minister op basis van een vaste lijst van kwaliteitscriteria over wetenschappelijke deugdelijkheid, doelmatigheid en maatschappelijke relevantie van initiatieven tot bevolkingsonderzoek. 16 Na advies van deze werkgroep initieert de minister het desbetreffende bevolkingsonderzoek en voorziet de nodige financiering voor de organisatie van het bevolkingsonderzoek. De realisatie van deze beleidsbeslissing om bevolkingsonderzoeken naar kanker te organiseren, gebeurt - onder de verantwoordelijkheid van de Vlaamse minister bevoegd voor het gezondheidsbeleid - door het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (VAZG) g. Binnen het VAZG is het team Preventie h, naast gezondheidsbevordering en ziektepreventie bij nietoverdraagbare aandoeningen in het algemeen, verantwoordelijk voor het beleidsthema bevolkingsonderzoeken (naar kanker). Figuur 3: Functies in de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Beleidsvoering (incl. financiering en erkenning) Vlaams Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek Uitvoering van bevolkingsonderzoek Centrum voor Kankeropsporing Stichting Kankerregister Artsen (en hun beroepsgroepen) Mammografische eenheden Laboratoria Monitoring & evaluatie (incl. kwaliteitsbewaking) Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Centrum voor Kankeropsporing Stichting Kankerregister Vlaamse werkgroepen BVO naar baarmoederhals-, borst- en dikkedarmkanker Monitoringcomité Maatschappelijke inbedding en informatieverspreiding op populatieniveau VIGeZ, Logo's, ziekenfondsen, Vlaamse Liga tegen Kanker, Stichting tegen Kanker, Think Pink, Pink Ribbon, Stop Darmkanker,... Uitvoering van en medewerking aan de uitvoering van het bevolkingsonderzoek: De Vlaamse overheid heeft, voor bepaalde opdrachten in de drie Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker, overeenkomsten met het Centrum voor Kankeropsporing (CvKO, zie ook 2.2.2) i, sommige in het kader van een beheersovereenkomst, andere in kader van een overheidsopdracht of subsidie. De Stichting Kankerregister levert exclusielijsten aan het CvKO voor de uitnodiging van de doelgroep voor de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals- en dikkedarmkanker. Voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker heeft de SKR eveneens de opdracht om uitsluitingslijsten te voorzien, eens de machtiging hiervoor verkregen wordt van het Sectoraal Comité. De SKR werkt ook mee aan het berekenen van de kwaliteitsindicatoren en het bepalen van de intervalkankers. Na machtiging van het Sectoraal Comité kan ook worden onderzocht hoe het aanvullen van follow-up gegevens het best kan gebeuren. Andere actoren die een actieve rol spelen in de uitvoering van de bevolkingsonderzoeken zijn de artsen: huisartsen zijn belast met het motiveren en informeren van de doelgroep en verdere opvolging van de deelnemers na een afwijkend screeningsresultaat; in kader van het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker staan zij mee in voor staalafname (uitstrijkje); gynaecologen nemen een uitstrijkje en/of voeren vervolgonderzoek uit; g Het VAZG is een intern verzelfstandigd agentschap van het beleidsdomein Welzijn, Volksgezondheid en Gezin binnen de Vlaamse overheid. Online: h Dit team is één van de twee teams van de afdeling Preventie Eerstelijn en Thuiszorg (binnen het VAZG zijn vijf afdelingen). i Het CvKO heeft momenteel twee beheersovereenkomsten voor de bevolkingsonderzoeken: één in het kader van het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker en één voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker. Voor het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker is er voor de twee komende jaren ( ) ad hoc financiering voorzien voor de taken van het CvKO. 5

10 radiologen staan in voor het nemen en lezen van de mammografie in de erkende mammografische eenheden; pathologen en klinisch biologen analyseren de stalen in de laboratoria; gastro-enterologen zijn betrokken bij eventueel vervolgonderzoek voor dikkedarmkankeropsporing. Monitoring en evaluatie: De Vlaamse overheid staat in voor de kwaliteitsbewaking van het bevolkingsonderzoek in haar geheel. Het CvKO en de SKR bezorgen de overheid daartoe de nodige informatie (verkregen uit de registratie van bepaalde parameters en indicatoren). De Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek naar borstkanker, de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker en de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker volgen elk de uitvoering en kwaliteitsbewaking van de specifieke bevolkingsonderzoeken mee op en adviseren de minister hieromtrent. In navolging van het monitoringcomité voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker j, dat opvolging doet van de performantie van het bevolkingsonderzoek aan de hand van een vaste set van proces- en effectindicatoren, zullen voor de andere bevolkingsonderzoeken naar kanker ook monitoringcomités opgericht worden of zal het comité voor borstkanker worden uitgebreid voor de andere 2 bevolkingsonderzoeken. 17 Maatschappelijke inbedding en informatieverspreiding op populatieniveau: Algemene sensibilisering en informatie over de Vlaamse bevolkingsonderzoek naar kanker gebeurt voornamelijk door het VAZG en het CvKO, die ook de huisstijl van het merk bevolkingsonderzoek mee vorm gaven. De ziekenfondsen, provincie- en gemeentebesturen, en middenveld- en patiëntenorganisaties zijn medeverantwoordelijk voor sensibilisering van de bevolking en de specifieke doelgroepen voor de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ) en de organisaties voor locoregionaal gezondheidsoverleg (Logo s) zijn hiervoor momenteel enkel gemandateerd in het kader van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker, en niet voor de recent gestarte bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals- en dikkedarmkanker. Niet-gouvernementele organisaties zoals de Stichting tegen Kanker, de Vlaamse Liga tegen Kanker en Think-Pink bieden voorlichting over preventie van kanker aan, maar verlenen eveneens (psycho-)sociale ondersteuning aan (borst)kankerpatiënten. Pink Ribbon en Stop Darmkanker zetten zich respectievelijk in voor de strijd tegen borst -en dikkedarmkanker door preventie en deelname aan bevolkingsonderzoek aan te moedigen Samenwerkingsafspraken tussen actoren in het bevolkingsonderzoek naar kanker De samenwerking in Vlaanderen aangaande de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals-, borst- en dikkedarmkanker vindt plaats op het vlak van beleid, uitvoering en sensibilisering van de bevolkingsonderzoeken. Op beleidsniveau is er een verbinding van het Vlaamse naar het federale niveau via een Interministeriële Conferentie Volksgezondheid (IMC) die regelmatig plaats vindt. Onder de auspiciën van de IMC bespreken interkabinettenwerkgroepen (waaronder de interkabinettenwerkgroep Kankerplan ) specifieke thema s die alle politieke niveaus aangaan. Het federale Kankercentrum (opgericht in het kader van het Kankerplan; zie 2.1.1) volgt de genomen initiatieven binnen het Kankerplan in België op, aldus ook de initiatieven binnen de krachtlijn preventie en opsporing. De Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek adviseert de Minister over voorstellen of initiatieven om een bevolkingsonderzoek naar kanker te organiseren of te j Het monitoringcomité voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker bestaat uit vertegenwoordigers van het Centrum voor Kankeropsporing (die beschikken over epidemiologische kennis, kennis over het bevolkingsonderzoek naar borstkanker, medische kennis en kennis over Heracles), van het Vlaams agentschap Zorg en Gezondheid (vertegenwoordigd door 1. de afdeling Informatie en Ondersteuning, team Gegevensverwerking en Resultaatopvolging, en 2. de afdeling Preventie, Eerstelijn en Thuiszorg, team Preventie), het Intermutualistisch Agentschap en de Stichting Kankerregister. 6

11 wijzigen. Daarnaast zijn er Vlaamse werkgroepen voor het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhals-, borst- en dikkedarmkanker die de Minister adviseren over de uitvoering van het bevolkingsonderzoek en mee de kwaliteit van de bevolkingsonderzoeken bewaken. Op uitvoeringsniveau is de samenwerking tussen VAZG en betrokken terrein- en partnerorganisaties k geregeld middels beheersovereenkomsten, waaronder die met: het Centrum voor Kankeropsporing: Het CvKO is een vzw, opgericht op 13 november 2012 en gegroeid uit het Consortium van erkende regionale screeningscentra van de Vlaamse Gemeenschap l. Voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker is het CvKO verantwoordelijk voor (1) het aanbieden van informatie, documentatie en advies over het bevolkingsonderzoek in het algemeen; (2) het ondersteunen van de implementatie van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker, met inbegrip van deskundigheidsbevordering; en (3) de implementatie van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker. In de beheersovereenkomst voor het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker worden de volgende resultaatgebieden vermeld: (1) het aanbieden van informatie, documentatie en advies; (2) het ondersteunen van de implementatie van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker bij vrouwen van 25 tot en met 64 jaar; (3) het implementeren van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker bij vrouwen van 25 tot en met 64 jaar; (4) het toepassen van een operationeel informatiesysteem; en (5) het inhoudelijk en organisatorisch coördineren van bepaalde aspecten van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker bij vrouwen van 25 tot en met 64 jaar. Het CvKO ontvangt voor haar werk in de bevolkingsonderzoeken naar borst- en baarmoederhalskanker een combinatie van een forfaitaire en een variabele subsidie. Voor het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker worden op basis van een overheidsopdracht de volgende taken tot en met 31 december 2013 uitgevoerd door het Centrum voor Kankeropsporing: (1) het opzetten van systemen voor gegevensverzameling en -uitwisseling, het opstellen van procedures voor in- en doorstroom van participanten in het bevolkingsonderzoek, en het voorbereiden van monitoring en evaluatie; (2) ontwikkeling van materialen en voorbereiden van sensibilisering; en (3) het starten van de gefaseerde uitrol van het bevolkingsonderzoek. Voor bovenstaande implementatietaken in het bevolkingsonderzoek naar borstkanker en baarmoederhalskanker sloot de Vlaamse overheid beheersovereenkomsten af met het Centrum voor Kankeropsporing als organisatie met k Organisaties met terreinwerking zijn organisaties die, naast individuele zorgaanbieders en anderen, instaan voor het veldwerk binnen de preventieve gezondheidszorg. Voorbeelden zijn het Centrum voor Kankeropsporing, de mammografische eenheden, de ziekenfondsen. Ze doen daarvoor een beroep op de expertise van de partnerorganisaties. Partnerorganisaties zijn centra met expertise in een of meerdere domeinen van de preventieve gezondheidszorg. Zij vormen een kern binnen een expertisenetwerk op het vlak van ziektepreventie, gezondheidsbevordering of gegevensbeheer over gezondheidszorg. Voorbeelden zijn het Centrum voor Kankeropsporing, Domus Medica, VIGeZ,... De partnerorganisaties ondersteunen de Logo's, de organisaties met terreinwerking, de individuele zorgaanbieders en anderen die instaan voor het veldwerk. l Tot en met 2006 werden de vijf screeningscentra door de Vlaamse overheid erkend en jaarlijks gesubsidieerd voor hun opdrachten op basis van een convenant. De beleidskeuze werd gemaakt om niet meteen een nieuw convenant af te sluiten, omwille van de in ontwikkeling zijnde uitvoering van het decreet van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid, met name de uitvoering in verband met de erkenning en subsidiëring van partnerorganisaties, organisaties met terreinwerking en individuele zorgaanbieders en de uitvoering van bevolkingsonderzoek. Gezien de goedkeuring van de uitvoeringsbesluiten en de voorbereiding van de oproepen een lange tijd op zich heeft laten wachten, werd ervoor gekozen om de vijf screeningscentra vanaf 2007 tot en met 2011 te subsidiëren via een besluit van de Vlaamse Regering voor de periode van telkens een jaar. Alle opdrachten in het convenant werden, soms onder geherformuleerde vorm, opgenomen in het jaarlijkse subsidiebesluit en aangevuld met een aantal opdrachten die zij vervullen, maar waarvan tot dan toe niet formeel melding werd gemaakt. Eind 2010 werd de oproep gelanceerd voor het sluiten van een beheersovereenkomst met een partnerorganisatie en organisatie(s) met terreinwerking voor het Vlaamse bevolkingsonderzoek naar borstkanker, met een nieuw financieringsmodel. Het Consortium diende voor beide oproepen een voorstel in en kreeg vanaf 1 januari 2012 een erkenning door de Vlaamse overheid na het sluiten van een beheersovereenkomst als partnerorganisatie en organisatie met terreinwerking. 7

12 terreinwerking m. 18,19,20 Voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker is het CvKO ook erkend als partnerorganisatie om in te staan voor de uitbouw en het beheer van een operationeel informatiesysteem en de coördinatie van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker. 21 In bijlage 1 staat een voorstel van de taken van het Centrum voor Kankeropsporing in het kader van de drie bevolkingsonderzoeken naar kanker. Domus Medica: is een vzw die de huisartsen, de huisartsenkringen en de wetenschappelijke expertise voor de huisartsgeneeskunde groepeert. De Vlaamse overheid sloot in 2012 een beheersovereenkomst voor 5 jaar met Domus Medica als partnerorganisatie voor huisartsen op vlak van preventieve gezondheidszorg. Domus Medica is verantwoordelijk voor: (1) het aanbieden van informatie, documentatie en advies; (2) het ontwikkelen van materialen en methodieken die, wat effectiviteit betreft, wetenschappelijk onderbouwd zijn; (3) het ondersteunen van de implementatie van voorlichtingsmaterialen en -methodieken, met inbegrip van deskundigheidsbevordering; (4) inhoudelijk of organisatorisch coördineren van de rol van de huisarts in het preventieve gezondheidsbeleid; en (5) ondersteunen van en meewerken aan de ontwikkeling en uitbouw van operationele informatiesystemen, gericht op efficiëntie- en kwaliteitsverbetering en conform met e- health. In bijlage 2 worden de taken die in het kader van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker van de huisartsen verwacht worden opgelijst; ook dit overzicht is een voorstel dat in het natraject van de Gezondheidsconferentie nog verder zal besproken worden. De landsbonden van de ziekenfondsen: Preventie is een wettelijke opdracht van de ziekenfondsen waarvoor zij eigen middelen gebruiken, maar er bestaat eveneens een (beperkte) beheersovereenkomst ( ) tussen de Vlaamse overheid en de landsbonden van de ziekenfondsen op het vlak van gezondheidsbevordering en ziektepreventie. De landsbonden worden daarin (financieel) aangemoedigd om te werken rond de Vlaamse gezondheidsdoelstellingen (waaronder ook deze rond het bevolkingsonderzoek naar borstkanker). het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie n : met vzw VIGeZ sloot de Vlaamse overheid een convenant waardoor haar expertise op het vlak van gezondheidsbevordering wordt ingezet bij het preventieve gezondheidsbeleid. Het VIGeZ biedt informatie, documentatie en advies aan, ontwikkelt methodieken, ondersteunt de implementatie van gezondheidsvoorlichtingsacties, evalueert interventies, en organiseert vorming en deskundigheidsbevordering. De opdracht van VIGeZ in kader van de bevolkingsonderzoeken naar kanker is beperkt tot het ondersteunen van de Logo s bij hun opdracht binnen het bevolkingsonderzoek naar borstkanker. Het voorstel van de taken van de Logo's in het kader van de bevolkingsonderzoeken naar kanker is te vinden in bijlage 3. In andere gevallen gebeurt de samenwerking tussen VAZG en andere actoren: via erkenningen en toezicht op deze diensten/actoren (bv. mammografische eenheden), via regelgeving en de bijhorende aansturing (bijvoorbeeld de gereglementeerde subsidies aan de Logo s), via subsidiebesluiten en de bijhorende aansturing (bijvoorbeeld met de Stichting Kankerregister voor gegevensuitwisseling, kwaliteitsbewaking en evaluatie van het bevolkingsonderzoek), of via overleg in de Vlaamse werkgroepen (met vertegenwoordiging van o.a. de wetenschappelijke verenigingen van de gynaecologen, gastro-enterologen en pathologen). m In de periode van 1 december 2012 tot en met 31 december 2013 werden de taken van de organisatie met terreinwerking uitgevoerd door het Centrum voor Kankeropsporing, en dit op basis van een overheidsopdracht. Een eindrapport over deze opdracht wordt eind 2013 verwacht. Het CvKO zal alle ontwikkelingen, software, data en verbetervoorstellen overdragen aan de organisatie met terreinwerking die vanaf januari 2014 zal instaan voor het uitvoeren van het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker, maar de kans is groot dat het CvKO deze activiteiten zal verder zetten en ad hoc gefinancierd zal worden in afwachting van een oproep en beheersovereenkomst. n Strikt genomen gaat het hier over een gemengde vorm van convenant en gereglementeerde subsidie, maar de werking is te vergelijken met die van een beheersovereenkomst. 8

13 3. Stand van zaken inzake goed bestuur van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker 3.1 Organisatiestructuur Figuur 4 geeft een overzicht van de belangrijkste verbanden tussen de actoren, opgesplitst per functie. Zoals deze figuur toont, zijn de relaties tussen de verschillende actoren die betrokken zijn bij de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker redelijk complex. De complexiteit is te verklaren door de veelheid van organisaties en actoren die nodig zijn om de uitvoering van alle stappen in de bevolkingsonderzoeken tot een goed einde te brengen, en, in mindere mate, door de bevoegdheidsverdeling tussen federaal en gemeenschaps- en gewestniveau. De kleuren van de blokjes wijzen op de betrokkenheid bij de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker: actor die rechtstreeks betrokken is bij het bevolkingsonderzoek (qua beleid of bij uitvoering) actor die indirect betrokken is bij het bevolkingsonderzoek (vooral omwille van federale bevoegdheden) actor die indirect betrokken is bij het bevolkingsonderzoek (vooral op het lokale niveau) actor die specifiek betrokken is bij het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker actor die specifiek betrokken is bij het bevolkingsonderzoek naar borstkanker actor die specifiek betrokken is bij het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker. De pijlen wijzen op een eenrichtingsrelatie ( ) of wederzijdse relaties ( ) en de kleuren naar de taak van de actor(en) binnen deze relatie: financiering door Vlaamse overheid voor uitvoering van het bevolkingsonderzoek, gekoppeld aan rapportering over financiële stand van zaken erkenning voor taken in uitvoering van het bevolkingsonderzoek overleg & samenwerking in het kader van het bevolkingsonderzoek (meestal via CvKO) overleg & samenwerking in het kader van Belgische gezondheidszorg advies & feedback betaling voor medische prestaties. * duidt aan dat de organisatie een afvaardiging in één van de Vlaamse werkgroepen heeft. Meer toelichting bij de invulling van deze taken en verbanden wordt hieronder gegeven o. De specifieke actoren en hun taken per bevolkingsonderzoek zijn opgelijst in de desbetreffende werkteksten over het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhals-, borst-, en dikkedarmkanker, die ook werden voorbereid in aanloop naar de Gezondheidsconferentie. 3.2 Financiering De Vlaamse overheid verstrekt subsidies aan een aantal organisaties (partnerorganisaties, organisaties met terreinwerking, en andere organisaties) voor de uitvoering van de bevolkingsonderzoeken naar kanker. De overheidsmiddelen worden vooral aangewend voor sensibilisering, selectie en uitnodiging van de doelgroep, resultaatsmededeling, heroproep, deskundigheidsbevordering en vorming. o De pijl tussen het Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid (WIV) en het geselecteerde labo voor het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker wijst op de accreditatie van laboratoria waarvoor het WIV verantwoordelijk is. 9

14 Figuur 4: Organisatiestructuur van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar kanker Functies Actoren en hun belangrijkste onderlinge verbanden Strategische beslissingen en politieke eindverantwoordelijkheid Vlaamse Minister IMC (*) Kankerplan Aansturing, financiering van de organisaties verbonden aan BVO en maatschappelijke verantwoording en evaluatie van het BVO VAZG Advies Vlaamse WG (*) BVO naar BHK, BK, DDK WG in kader van IMC Monitoringcomité (epidemiologische opvolging) KCE Kankercentrum WIV Andere expertise (EUaanbevelingen, EPAAC, gezondheidseconomie) CvKO (*) Uitvoering van het bevolkingsonderzoek: selectie, uitnodiging, registratie, kwaliteitsbewaking SKR (*) IMA Ondersteuning (wetenschappelijktechnisch) Domus Medica (*) VVOG (*) NUR (*) VVGE (*) Consilium Pathologicu m (*) BSMO & BVRO Uitvoering van het bevolkingsonderzoek: motiveringvan de doelgroep, toepassing van screeningsinstrument en analyse. Behandeling en nazorg i.g.v. afwijkend resultaat Huisartsen ME's (radiologen) Anatomopathologen & Laboratoria Tweede lezers (radiologen) Klinisch labo CMA Oncologen & Radiotherapeuten Leveranciers: ifobt e.d. Gynaecologen Controleorganismen (*) (fysischtechnisch) Leveranciers: (digitale) radiografietoestellen Gastroenterologen Leveranciers: materiaal uitstrijkjes Financiering van en regels ivm medische prestaties RIZIV Ondersteuning Landsbonden (*) VIGeZ (*) Maatschappelijke inbedding en informatieverspreiding op populatieniveau Ziekenfondsen (afdelingen) Logo's (*) Gemeenteen provinciebesturen NGO: VLK (*) en STK (*) NGO: Think Pink & Pink Ribbon NGO: NLtalige Vrouwenraad (*) NGO: Stop Darmkanker (*) NGO: vzw FAPA NGO: Patiëntenplatform NGO's: andere 10

15 De minimale jaarlijkse kost van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker wordt geschat op ongeveer ruim 4,5 miljoen euro, bestaande uit een forfaitair bedrag van aan het CvKO als partnerorganisatie; een forfaitair bedrag van per zorgregio p (14 zorgregio's in totaal, dus euro) aan het CvKO als terreinorganisatie; een subsidie van 16,77 per gescreende vrouw (geschat op ongeveer vrouwen in 2013) aan het CvKO als terreinorganisatie; een forfaitair bedrag van aan Brumammo vzw. De medische prestaties, namelijk de afname en de dubbele beoordeling van de screeningsmammografieën, daarentegen worden niet vergoed door Vlaanderen, maar door het RIZIV. Zij hanteren momenteel tarieven van 59,49 euro voor het nemen van een screeningsmammografie met eerste lezing en 5,95 euro voor een tweede lezing. Aan de beheersovereenkomst met het Centrum voor Kankeropsporing voor het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker is een combinatie van een forfaitaire en een variabele subsidie verbonden: het forfaitair deel van de subsidie bedraagt voor het eerste werkingsjaar euro op jaarbasis; het variabel deel van de subsidie, berekend aan 0,6 euro per te screenen vrouw, bedraagt maximaal euro op jaarbasis. De medische prestaties, namelijk de afname van een cervicaal en vaginaal uitstrijkpreparaat en het cytopathologisch onderzoek voor het opsporen van neoplastische cellen op cervicovaginale afnamen worden niet vergoed door Vlaanderen, maar door het RIZIV. Zij hanteren momenteel tarieven van 4,92 euro voor het nemen van een cervicaal en vaginaal uitstrijkpreparaat en 21,99 euro voor het opsporen van neoplastische cellen op cervicovaginale afnamen. De jaarlijkse kost voor de totale organisatie van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker wordt geschat op 3 tot 3,5 miljoen euro q. De kosten voor de Vlaamse overheid bestaan uit de financiering van de organisatie die de uitnodigingen en resultaten verstuurt (CvKO), de leverancier van ifobt s en analyseapparatuur (Bipharma) en het laboratorium (Centrum voor Medische Analyse): voor de periode is euro voorzien voor de aankoop van ifobt s, reagentia, controles en kalibratoren, en de analyseapparatuur bij Bipharma (dit bedrag is voorzien bij een participatie van 30%, indien de werkelijke participatie hoger ligt, wordt het budget opgetrokken); voor de periode is euro voorzien voor de analyses van de ifobt s door het Centrum voor Medische Analyse (dit bedrag is voorzien bij een participatie van 30%, indien de werkelijke participatie hoger ligt, wordt het budget opgetrokken); de omvang van de subsidie vanaf 2014 aan het Centrum voor Kankeropsporing voor het uitnodigen van de doelgroep, het ontwikkelen en up to date houden van uitnodigingsmaterialen en communicatiekanalen met de burger, het verzenden van de resultaatsmededelingen en het bewaken van de kwaliteit en evalueren van het bevolkingsonderzoek, wordt bepaald eind 2013 op basis van de eerste uitnodigingsfase van het bevolkingsonderzoek (oktober-december 2013). Met een besluit van de Vlaamse Regering werd in 2013 door de Vlaamse Gemeenschap een subsidie toegekend aan de Stichting Kankerregister voor een aantal specifieke opdrachten binnen de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker in de periode van 1 januari 2013 tot en met 31 december p Dit is het volledige gebied rond een regionale stad. Online: q Van dit bedrag wordt op een tussenkomst van het RIZIV gerekend van 1 tot 2,5 miljoen euro, afhankelijk van de participatiegraad. 11

16 Zodoende ontvangt de SKR van de Vlaamse overheid een totaalbedrag van voor een periode van 2 jaar voor activiteiten gerelateerd aan de drie bevolkingsonderzoeken naar kanker en dat niet vervat zit in de basissubsidie door de federale overheid (zie verder). De bijdrage van de Vlaamse overheid voor de volgende jaren worden bepaald in functie van de op dat ogenblik te vervullen opdrachten. Bovenop deze financiering worden in het kader van ondersteuning aan het Vlaamse preventiebeleid subsidies toegekend aan Domus Medica, het VIGeZ, de Logo s, en de landsbonden. Die subsidies hebben betrekking op veel meer opdrachten dan de opdrachten in het kader van bevolkingsonderzoek naar kanker. Deze bedragen kunnen niet uitgesplitst worden over de verschillende opdrachten, zodat geen exacte schatting mogelijk is van het subsidiebedrag voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker r. Bepaalde aspecten van het bestuur en de organisatie van het bevolkingsonderzoek hebben een invloed op de werking en de budgetten van andere overheden (bijvoorbeeld terugbetalingsmodaliteiten, gegevensregistratie) en worden geregeld in het kader van het Protocolakkoord van 28 september 2009 tussen de federale overheid en de overheden bedoeld in artikel 128, 130 en 135 van de grondwet inzake preventie en worden besproken binnen de Interministeriële Conferentie Volksgezondheid (zie supra). Zo betaalt het RIZIV een aantal zorgprestaties gerelateerd aan bevolkingsonderzoeken naar kanker (bv. mammografieën, laboratoriumanalyse van het uitstrijkje of ifobt-test) terug. De Stichting Kankerregister wordt door de federale overheid gefinancierd voor opdrachten vermeld in een recent Protocolakkoord 23. Deze financiering omvat ook een aantal opdrachten in het kader van de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Zoals hierboven gesteld, geeft de Vlaamse Gemeenschap nog een bijkomende subsidie. aan de SKR voor een aantal extra opdrachten binnen de bevolkingsonderzoeken naar kanker (o.a. samenwerken met het Centrum voor Kankeropsporing voor de registratie en uitwisseling van kankergegevens). Bijlage 4 herhaalt bovenstaande figuur 4 met de organisatiestructuur van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar kanker, met aanduiding van enkel de erkennings- en financieringslijnen. 3.3 Kwaliteitsbewaking Het Europese Raadgevende Comité voor Kankerpreventie beveelt aan om bevolkingsonderzoeken naar kanker te organiseren via een persoonlijke uitnodiging van de doelgroep en kwaliteitsgarantie. De kwaliteitsvereisten waaraan screeningsprogramma s naar kanker in Europa zouden moeten voldoen worden beschreven in de Europese aanbevelingen: voor borstkanker: European guidelines for quality assurance in breast cancer screening and diagnosis, 2006 (4 e uitgave); 24 voor baarmoederhalskanker: European Guidelines for quality assurance in cervical cancer screening, 2008 (2 e uitgave); 25 voor dikkedarmkanker: European guidelines for quality assurance colorectal cancer screening and diagnosis, 2010 (1 e uitgave). 26 De drie Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals-, borst- en dikkedarmkanker streven ernaar deze Europese aanbevelingen voor kwaliteitsbewaking toe te passen. De Vlaamse Regering heeft in haar Besluit van 12 december 2008 ook kwaliteitscriteria gespecificeerd, op basis waarvan de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek een initiatief tot bevolkingsonderzoek r Voor een overzicht van de financiering in het kader van het preventieve gezondheidsbeleid in Vlaanderen, kan hetvolgende document geraadpleegd worden: Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (2013). Financiering preventieve gezondheidsbeleid (niet overdraagbare aandoeningen) vanaf 2012: Beleidsonderdeel: Bevolkingsonderzoek. Versie 07/01/2013. Online: 12

17 beoordeelt op wetenschappelijke deugdelijkheid, doelmatigheid en maatschappelijke relevantie. 27 Dit is een vaste set van criteria op basis waarvan wordt nagegaan in welke mate een initiatief beantwoordt aan de vereisten voor kwaliteitsvol bevolkingsonderzoek. Deze vaste set van criteria voor beoordeling van initiatieven tot bevolkingsonderzoek hebben betrekking op: de ziekte of aandoening; de doelgroep; het screeningsinstrument en de toepassing ervan; de diagnose, behandeling of andere zinvolle en verantwoordelijke handelingen; en het volledige bevolkingsonderzoek in zijn geheel. De minister legt elk voorstel van bevolkingsonderzoek namens de Vlaamse Regering voor aan de werkgroep Bevolkingsonderzoek, voor toetsing ervan aan deze indicatoren. Daarnaast zijn er lijsten van indicatoren die opgevolgd worden om een beeld te hebben van de performantie van de bevolkingsonderzoeken. Het draaiboek voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker beschrijft de gewenste uitvoering van de stappenketen, waaronder de kwaliteitsvereisten voor de mammografische eenheden en tweede lezingen, en bevat tevens een lijst van procesindicatoren en - parameters m.b.t. de kwaliteit van het verloop van de screening om de performantie van het bevolkingsonderzoek te kunnen beoordelen. 28 Ook remediëringstrajecten zijn voorzien. Voor de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals- en dikkedarmkanker zullen, onder meer aan de hand van de Europese aanbevelingen, eveneens proces- en effectindicatoren m.b.t. kwaliteit van het bevolkingsonderzoek vastgelegd worden. Op dit moment bestaan er in het kader van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker kwaliteitseisen voor het fysisch-technische en radiografische kwaliteitstoezicht van de erkende mammografische eenheden. Het kwaliteitstoezicht wordt door het CvKO uitgevoerd, in samenwerking met de controleorganisaties. 29,30 Voor het recent gestarte bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker heeft de Vlaamse overheid kwaliteitsvoorwaarden opgelegd aan het laboratorium voor klinische biologie dat verantwoordelijk is voor de centrale analyse van de stoelgangstalen. De kwaliteitsbewaking omvat eveneens klachtenprocedures voor de bevolkingsonderzoeken (inclusief remediëring) en permanente toetsing naar klanttevredenheid. Kwaliteitsgarantie legt eveneens nadruk op de voor- en nadelen van het bevolkingsonderzoek voor de doelgroep, op de opvolging na afwijkend resultaat of na bereiken van de leeftijdsbovengrens, en op bevordering van toegankelijkheid aan de bevolkingsonderzoeken (zowel taal als praktische belemmeringen). 3.4 Opvolging & evaluatie Gegevensdeling en procesopvolging Het Centrum voor Kankeropsporing is verantwoordelijk voor het ontwikkelen en onderhouden van de informatiehuishouding, samen met de Stichting Kankerregister (door middel van gegevens aangeleverd door het IMA). In geval van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker worden gegevens met betrekking tot de uitvoering van het bevolkingsonderzoek beheerd en opgeslagen in Heracles, het centrale gegevensregister en informatiesysteem voor de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker. Het CvKO koppelt regelmatig gegevens in Heracles aan de gegevens in het Kankerregister hetgeen bijvoorbeeld de opsporing van vals-negatieve screeningsresultaten en intervalkankers mogelijk maakt. Op basis van de geregistreerde gegevens kunnen het CvKO en de Stichting Kankerregister de kwaliteit van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker op Vlaams niveau opvolgen en hierover verslag uitbrengen. Tot nu toe beschrijven de jaarlijkse verslagen (i.c. van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker) vooral de uitkomsten van het bevolkingsonderzoek aan de hand van proces- en effectindicatoren m.b.t. kwaliteit en participatie. Ook voor het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker wordt een monitoringsysteem opgezet, met uitbreiding van de Heracles-databank. Voor het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker zal de Heracles-databank enkel uitnodigings- en participatiegegevens bevatten, want de resultaatsgegevens worden niet door CvKO gecentraliseerd, maar wel door de SKR bijgehouden (op basis van gegevens 13

18 komende van het IMA). Deze andere aanpak zal de monitoring en feedback over baarmoederhalskanker bemoeilijken en vergroot het gevaar op gegevensverlies. Koppeling van de gegevensbestanden van CvKO en de SKR en gegevensuitwisseling zijn noodzakelijk om onder andere de in de Europese aanbevelingen voorgestelde proces- en effectindicatoren te kunnen opvolgen. Voor de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals- en dikkedarmkanker zijn de nodige machtigingen hiervoor geleverd en voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker zullen CvKO en de SKR nog een machtigingsaanvraag indienen. 31, Proces- en effectevaluatie De Vlaamse overheid heeft de eindverantwoordelijkheid voor de kwaliteitsbewaking en evaluatie van het bevolkingsonderzoek en wordt daarbij geadviseerd door de Vlaamse werkgroepen die de specifieke bevolkingsonderzoeken naar kanker opvolgen, bijvoorbeeld bij het formuleren van evaluatiecriteria en - indicatoren, het bijsturen van het bevolkingsonderzoek waar nodig en het opstellen van procedures. De evaluatie van het bevolkingsonderzoek heeft betrekking op de participatiegraad, de kwaliteit van het screeningsproces zelf, het effect op de gezondheid van de doelgroep (gezondheidswinst) en de kosten verbonden aan de organisatie van het bevolkingsonderzoek. Een belangrijk aspect bij de uitvoering van evaluaties is dat deze gebeuren door organisaties die een onafhankelijk oordeel kunnen vellen over de resultaten en het proces van de uitvoering van bevolkingsonderzoeken. De vraag is echter of dit op korte en middellange termijn haalbaar is s, aangezien dergelijke organisaties momenteel in Vlaanderen ontbreken. Ook internationaal (cf. de aanhoudende problemen met het verkrijgen van een certificaat door EUREF voor de vijf screeningscentra voor borstkankeropsporing) lijkt het niet eenvoudig om dit snel te realiseren. 4. Evaluatie van het bestuur van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Hieronder wordt het bestuur en de organisatie van de drie Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker doorgelicht aan de hand van vier criteria die aan goed bestuur gerelateerd zijn: taakverdeling, maatschappelijke verantwoording, transparantie en doelmatigheid t. Deze evaluatie kwam tot stand door verder te bouwen op de bevindingen over goed bestuur in de studie die naging of efficiëntieverhoging kon gerealiseerd worden in de (gezamenlijke) uitvoering van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals-, borst- en dikkedarmkanker. 33 De desbetreffende bevindingen in deze efficiëntiestudie uit 2012 werden aangevuld met recente ontwikkelingen en bijdragen van de leden uit de subwerkgroep die ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie de s In het protocolakkoord 'tot samenwerking tussen de federale overheid en de gemeenschappen inzake mammografische borstkankerscreening' (25 oktober 2000) werden evaluaties van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker in principe toebedeeld aan het Wetenschappelijke Instituut voor Volksgezondheid. In artikel 9 (Evaluatie van het programma op federaal niveau) staat vermeld: "De Gemeenschappen en de Gemeenschappelijk Gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest sturen de Federale overheid de gecodeerde individuele gegevens m.b.t. het programma voor mammografische borstkankerscreening met het oog op de evaluatie door het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid." Dit project werd echter nooit gerealiseerd. Bron: Minister van Consumentenzaken, Volksgezondheid en Leefmilieu (2000). Aanhangsel van 30 mei 2001 bij het protocolakkoord van 25 oktober 2000 tot samenwerking tussen de Federale Overheid en de Gemeenschappen inzake mammografische borstkankerscreening. t Deze criteria werden ook gebruikt in de efficiëntiestudie over Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar borst-, baarmoederhals- en dikkedarmkanker. Bron: HERA (2012). Onderzoek "efficiëntieverhoging Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar borst-, baarmoederhals- en dikkedarmkanker". In opdracht van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid. Maart

19 gemeenschappelijke transversale aspecten van de bevolkingsonderzoeken besprak (waaronder goed bestuur, maar ook sensibilisering en gegevensuitwisseling). 4.1 Taakverdeling en samenwerking Op vlak van federale en gemeenschapsbevoegdheden De bevoegdheden voor de organisatie van de gezondheidzorg liggen in België bij verschillende actoren. De gemeenschappen hebben bijvoorbeeld de regiefunctie voor de organisatie van bevolkingsonderzoeken in hun gemeenschap en nemen het preventieve gezondheidsluik op zich. De federale overheid is grotendeels verantwoordelijk voor de financiering van de screeningsonderzoeken, waarbij het RIZIV de terugbetalingsvoorwaarden voor screeningsonderzoek en -analyse (bijvoorbeeld de prijs en voorwaarden voor mammografieën en uitstrijkjes) bepaalt, en het aansluitende zorgtraject,. De randvoorwaarden voor een goede organisatie van de bevolkingsonderzoeken naar kanker en samenwerking tussen de betrokken actoren zijn aanwezig (onder andere via IMC en de interkabinettenwerkgroep 'Kanker'), en het voortzetten van het systematisch overleg met het federale niveau of met de andere gemeenschappen in het kader van bevolkingsonderzoek is gewenst. Op vlak van gegevensdeling is een betere coördinatie tussen de gemeenschappen aanbevolen, wat ook deels besproken wordt in een technische werkgroep van de interkabinettenwerkgroep Kanker. Het rijksregisternummer laat een eenduidige identificatie van personen toe over alle niveaus heen. Het opmaken van één exhaustieve dataset met gegevens die gerelateerd zijn aan het bevolkingsonderzoek naar kanker, door koppeling van gegevensbestanden van relevante organisaties (bijvoorbeeld gegevens van de SKR, aangevuld met gegevens van het Intermutualistisch Agentschap, gekoppeld met de Heraclesdatabank in het kader van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker) zou een goede basis zijn voor controle van de faalveiligheid van de bevolkingsonderzoeken en van de (individuele) opvolging in geval van afwijkend resultaat. Om dit te realiseren moeten echter duidelijke afspraken gemaakt worden tussen de betrokken overheden. Ook al liggen de bevoegdheden voor preventie bij de gemeenschappen en kan het beleid inzake bevolkingsonderzoeken verschillen, is het wenselijk dat voldoende basisafspraken gelijklopend zijn, om de burgers (in het bijzonder in het Brusselse Gewest) een kwaliteitsvolle opvolging te garanderen. Een goede afstemming en continue ervaringsuitwisseling tussen de gemeenschappen en met de federale overheid aangaande het beleid en de implementatie van bevolkingsonderzoek naar kanker is gewenst Op vlak van expertise aangaande bevolkingsonderzoeken naar kanker In geval van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker zijn sinds midden 2012 meerdere stappen gezet naar verdere centralisatie van taken binnen het Centrum voor Kankeropsporing u, dat momenteel door de Vlaamse overheid erkend is als organisatie met terreinwerking voor de uitvoering van het Vlaamse bevolkingsonderzoek naar borstkanker en het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker (zie 2.2.2). De recente inspanningen van het CvKO om te werken aan harmonisatie en eenvormigheid van procedures binnen de afdelingen dragen bij tot de verbetering van de kwaliteit en efficiëntie van de u Het rapport over "Efficiëntieverhoging Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar borst-, baarmoederhals- en dikkedarmkanker" stelde dat er efficiëntiewinsten kunnen behaald worden door de stappen in de organisatieketen van alle drie bevolkingsonderzoeken centraler aan te sturen. Schaalgrootte, uniformiteit in de aanpak en kwaliteitsbewaking van de verschillende stappen van het screeningsproces, duidelijke scheiding van de taken en tegelijk optimaal gebruik maken van de expertise en ervaring van elke actor op zijn/haar terrein, zijn aspecten die deze conclusie verantwoordden. Bron: HERA (2012). Onderzoek "efficiëntieverhoging Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar borst-, baarmoederhals- en dikkedarmkanker". In opdracht van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid. Maart

20 bevolkingsonderzoeken. Het versturen van de screeningsresultaten is bijvoorbeeld sinds mei 2012 gecentraliseerd in het CvKO, wat kostenbesparend en efficiënter is. De tweede lezing van de mammografieën blijft echter nog per CvKO-afdeling gepland, onder andere omwille van de transporttijd van de (analoge) borstfoto's tussen de mammografische eenheden en de betrokken afdeling, de verplaatsingstijd en binding van tweede lezers met 'hun' afdeling, en de spreiding van het risico met betrekking tot het uitvallen van informaticasystemen. Behalve de interne reorganisaties moet het CvKO, dat ondertussen opdrachten en expertise nastreeft in het kader van de drie bevolkingsonderzoeken naar kanker, op korte termijn sleutelen aan de managementstructuur, met duidelijke afspraken over leiderschap, taakverdeling en verantwoordelijkheden, en aan de verdere uitbouw van het centrum met profielen die nu nog ontbreken (zoals o.a. voor sensibilisering en communicatie). Het opzetten of voortzetten van samenwerkingsverbanden van het Centrum voor Kankeropsporing met organisaties die cruciaal zijn voor de kwaliteitsvolle uitvoering van de bevolkingsonderzoeken moet de komende jaren ook de nodige aandacht krijgen. Bijlage 5 toont de organisatiestructuur van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker (figuur 4) opnieuw, maar deze keer met nadruk op de erkenning en financiering door de Vlaamse overheid enerzijds en de relaties die het Centrum voor Kankeropsporing moet verzorgen in het kader van de goede uitvoering van de bevolkingsonderzoeken. Het Centrum voor Kankeropsporing moet zich de komende jaren verder opwerken tot een expertisecentrum op vlak van bevolkingsonderzoeken naar kanker, door de organisatie intern verder te professionaliseren en het managementsluik duidelijk te structureren Op vlak van sensibilisering en informatieverspreiding Er zijn in Vlaanderen een groot aantal (publieke en private) instellingen betrokken bij informatievoorziening en sensibilisering rond baarmoederhalskanker, borstkanker en dikkedarmkanker, die benut kunnen worden bij verdere verbetering van de deelname aan en de kwaliteit van de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Binnen het werkveld blijkt tevens een grote mate van samenwerkingsbereidheid te bestaan, die mits betere structurering en coördinatie, efficiëntieverhoging zou kunnen bewerkstelligen. Momenteel vindt er duplicatie en/of versnippering van sensibiliseringsactiviteiten door meerdere actoren plaats wat het risico op verspreiding van verschillende boodschappen verhoogt, vooral omdat er geen gemeenschappelijk gedragen sensibiliseringsplan is voor de verschillende actoren betrokken bij de bevolkingsonderzoeken. De vraag naar een gezamenlijk informatie- en sensibiliseringsplan, inclusief vertaling naar interventies op het werkterrein en met bijhorend communicatieplan, moet zo snel mogelijk beantwoord worden. Ook gemeenten moeten voldoende gesensibiliseerd en geïnformeerd worden over het beleid en de aanpak omtrent Vlaamse bevolkingsonderzoeken, zodat de communicatie van de Vlaamse overheid en van gemeenten richting de burger voldoende afgestemd en gestroomlijnd is en dezelfde boodschappen uitgedragen worden. In de praktijk nemen de Logo s vaak deze taak op zich, maar gemeenten zonder sterke band met het betreffende Logo nemen dikwijls zelf meer initiatieven, met hogere kans dat die initiatieven minder afgestemd zijn op het Vlaamse beleid v. Hier stelt zich de vraag of er een centrale actor nodig is die de communicatie over en sensibilisering voor Vlaamse v Het CIRRO-platform, een ICT-systeem dat toelaat om gegevens over de werking van de Logo s en betrokkenen uit te wisselen, bevat een (niet-exhaustief) overzicht van de sensibiliseringsactiviteiten van de Logo's in het kader van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker. 16