BIJLAGE B: SENSIBILISERING IN HET KADER VAN BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "BIJLAGE B: SENSIBILISERING IN HET KADER VAN BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER"

Transcriptie

1 BIJLAGE B: SENSIBILISERING IN HET KADER VAN BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER Rapportering van de werkgroep ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie November 2013

2 Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Koning Albert II-laan 35 bus BRUSSEL Tel Fax zorg-en-gezondheid@vlaanderen.be SITUATIESCHETS Sensibilisering Laatste update: 27 november 2013 Onderwerp: Gezondheidsconferentie over bevolkingsonderzoeken naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm Leden van de subwerkgroep: Els Meerbergen, ter vervanging van Hannelore Storms (Vlaams Patiëntenplatform), voorzitter Prof. dr. Bettina Blaumeiser (UA, genetica) Brigitte Boonen (Stichting tegen Kanker) Elke Eggerickx (Logo's) Ellen De Wandeler (Kankercentrum) Frederic Vanhauwaert & Nele Lenaerts (Netwerk tegen Armoede) Jürgen Vanpraet (Think-Pink) Herlindis Moestermans (Vrouwenraad) Isabelle Wittebroodt (Artevelde Hogeschool, overheidscommunicatie) Prof. dr. Jan Van den Bulck (KULeuven, communicatie) Joeri Guillaume (IMA) Prof. dr. Joost Weyler (UA, epidemiologie) Prof. dr. Kris Dierickx (KULeuven, ethiek) Liesbet Dejaegere (VIGeZ) Marleen Wauters (Stop Darmkanker) Maaike Goekint (Stichting Kankerregister) Dr. Marie-Eve Coelst (CvKO) Maurice Vanbellinghen (Test-Gezondheid) Dr. Rik Baeten (Domus Medica) Rosette Van Rossem (Pink Ribbon) Prof. dr. Sara Willems (huisartsgeneeskunde, UGent) Dr. Veerle Piessens (Vereniging van wijkgezondheidscentra) Wouter De Jonghe (Vitalink) Dr. Luc Detavernier (Landsbonden) Dr. Hans Neefs (VLK) Dr. Pieter Vandenbulcke (VAZG) Verslaggevers: Karen Colaert (VAZG) Facilitatoren: Charles Gerhardt & Ines Rothmann (HERA)

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 1 Lijst van tabellen... 1 Lijst van figuren... 1 Afkortingen Sensibilisering in het kader van bevolkingsonderzoek naar kanker De organisatie van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker Taakverdeling inzake sensibilisering voor bevolkingsonderzoek naar kanker Stand van zaken inzake sensibilisering in het kader van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Participatie Informatie Coördinatie en samenwerking Evaluatie van de sensibiliseringsaanpak voor de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Bewustmaking Herkenbaarheid Toegankelijkheid Opportunistische screening Evaluatie van het uitnodigingssysteem Rol van de (huis)arts in sensibilisering en uitnodiging Belang van de uitnodigingsbrief Conclusie voor het beleid Preventiestrategieën en actieplan voor sensibilisering in het kader van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker...21 Bijlage 1: Inventaris van studies over (niet-)participatie aan en sensibilisering over bevolkingsonderzoek naar kanker...22 Bijlage 2: Overzicht van studies over (niet-)participatie aan en sensibilisering over bevolkingsonderzoek.24 Referenties...27 Lijst van tabellen Tabel 1: Taakverdeling inzake sensibilisering en informatieverspreiding... 5 Tabel 2: Participatiegraad voor kankeropsporing (2008), Vlaanderen, per inkomensklasse en opleidingsgraad... 7 Tabel 3: Overzicht van de huisartsenpraktijken in Brugge met aantal vrouwen die in periode niet gescreend werden op borstkanker... 8 Lijst van figuren Figuur 1: Organisatieketen van bevolkingsonderzoek naar kanker in Vlaanderen... 1 i

4 Afkortingen BVO CvKO gfobt GMD HPV ifobt IMA KVLV Logo ME Okra RIZIV VAZG VIGeZ VIVA-SVV VLK VPP VVGE VVOG Bevolkingsonderzoek Centrum voor Kankeropsporing Guaiac fecaal occult bloedtest Globaal Medisch Dossier Humaan Papillomavirus Immunochemische fecaal occult bloedtest Intermutualistisch Agentschap Katholiek Vormingswerk van Landelijke Vrouwen Vrouwen met vaart Lokaal Gezondheidsoverleg Mammografische eenheid Open, Kristelijk, Respect, Actief Rijksdienst voor Ziekte en Invaliditeitsverzekering Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie Socialistische Vrouwenvereniging Vlaamse Liga tegen Kanker Vlaams Patiëntenplatform Vlaamse Vereniging voor Gastro-Enterologie Vlaamse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie ii

5 1. Sensibilisering in het kader van bevolkingsonderzoek naar kanker De organisatie van bevolkingsonderzoek (BVO) naar kanker in Vlaanderen verloopt volgens de organisatieketen zoals uitgetekend in figuur 1 en bestaat uit de volgende stappen: selectie en uitnodiging voor deelname screeningstest/onderzoek analyse resultaatsmededeling doorverwijzing in geval van afwijkend (positief) resultaat of uitnodiging voor een vervolgronde in geval van negatief resultaat. Deze sequentiële stappen vormen samen het traject dat elke persoon die deelneemt aan een Vlaams bevolkingsonderzoek naar kanker in principe doorloopt. Een essentiële fase voorafgaand aan dit traject is die van sensibilisering en informatieverspreiding, waarbij de personen uit de doelgroepen, zorgverleners, betrokken organisaties geïnformeerd worden over het nut en de aanpak van bevolkingsonderzoeken naar kanker. Het selecteren en uitnodigen van de doelgroep voor een specifiek bevolkingsonderzoek gebeurt als eerste stap van de organisatieketen. Omdat de fase van selectie & uitnodiging van de doelgroep niet helemaal los gezien kan worden van sensibilisering en bepaalde aspecten ervan voor de drie Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker gemeenschappelijke implicaties hebben, zal de aanpak van selectie & uitnodiging ook relevant zijn voor de aanpak inzake sensibilisering en omgekeerd. Sensibilisering is echter niet te reduceren tot enkel de fase voorafgaande aan deelname aan het bevolkingsonderzoek en continuïteit in informatieverspreiding en communicatie in en over alle stappen van de organisatieketen is onontbeerlijk. Figuur 1: Organisatieketen van bevolkingsonderzoek naar kanker in Vlaanderen Sensibilisering & informatieverspreiding Selectie & uitnodiging Stappen in bevolkingsonderzoek naar kanker Screeningstest/ onderzoek Analyse/ beoordeling Resultaatsmededeling (+/-) + Doorverwijzing naar vervolgonderzoek - Uitnodiging voor vervolgronde (Na)Zorg De naadloze aansluiting van de organisatieketen van het bevolkingsonderzoek aan het diagnostische en curatieve circuit is uiteraard cruciaal voor deelnemers met een afwijkend screeningsresultaat. Een belangrijk aandachtspunt bij de overgang van het traject van bevolkingsonderzoek naar de (na)zorg is een goede doorverwijzing, met terugkoppeling en informatie-uitwisseling tussen de diagnostische en curatieve zorgverleners en de verantwoordelijke screeningsorganisatie. 1.1 De organisatie van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Hieronder wordt de organisatie van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals-, borst en dikkedarmkanker kort geschetst. Meer details over de verschillende stappen in de organisatieketen van deze bevolkingsonderzoeken zijn te vinden in de respectievelijke documenten over de bevolkingsonderzoeken naar kanker van de baarmoeder, de borst en de dikke darm die door de respectievelijke werkgroepen werden voorbereid voor de Gezondheidsconferentie a. a Voor elk van de drie Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker is er een document dat het beleid en de uitvoering van de bevolkingsonderzoeken beschrijft en evalueert, met oplijsting van huidige knelpunten en prioritaire acties om de performantie te verbeteren (zie bijlage C voor de tekst over baarmoederhalskanker, bijlage D over borstkanker en bijlage E over dikkedarmkanker). Een ander document behandelt het thema van goed bestuur van de bevolkingsonderzoeken naar kanker (bijlage A). 1

6 1.1.1 Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker ging officieel van start op 15 juni 2001, als antwoord op de gezondheidsdoelstelling die in 1998 door het Vlaamse parlement werd bepaald. In uitvoering van het decreet van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid werd op 16 december 2005 een gezondheidsconferentie georganiseerd om deze Vlaamse gezondheidsdoelstelling te herzien. Dit resulteerde in 2008 in de goedkeuring van de volgende Vlaamse gezondheidsdoelstelling: Tegen 2012 verloopt het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker bij vrouwen van 50 tot en met 69 jaar doelmatiger, d.w.z. voldoende vrouwen nemen deel, meer kankers worden tijdig gevonden en er gebeuren zo weinig mogelijk overbodige onderzoeken. Concreet betekent dit: [1] dat 75% vrouwen uit de doelgroep deelnemen aan het bevolkingsonderzoek; [2] dat meer kankers tijdig gevonden worden, d.w.z. dat bij een eerste screening ten minste 25% en bij een vervolgscreening 30% van de gevonden (invasieve) kankers niet groter is dan 1 centimeter; [3] dat zo weinig mogelijk overbodige onderzoeken gebeuren, d.w.z. dat niet meer dan 5% deelnemende vrouwen opgeroepen wordt voor verder opvolgingsonderzoek. Sinds januari 2012 heeft de Vlaamse overheid voor een periode van 5 jaren twee beheersovereenkomsten gesloten met het Centrum voor Kankeropsporing b, één als partner- en één als terreinorganisatie, na eerdere samenwerking in de vorm van jaarlijkse subsidies vanaf het jaar 2004 tot en met het jaar Het Centrum voor Kankeropsporing (CvKO) is verantwoordelijk voor het aanbod van informatie, documentatie en advies; de ontwikkeling van methodieken en materialen die, wat effectiviteit betreft, wetenschappelijk onderbouwd worden; het uitbouwen en beheren van een operationeel informatiesysteem en het inhoudelijk en organisatorisch coördineren van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker. De specifieke taken van het CvKO en andere actoren in de context van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker staan opgelijst in de desbetreffende tekst (zie bijlage C van het conferentieboek). Alle vrouwen van 50 tot en met 69 jaar die in het Vlaams Gewest verblijven en de Nederlandstalige vrouwen die in het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad verblijven, worden systematisch om de twee jaar door het Centrum voor Kankeropsporing uitgenodigd om een screeningsmammografie te laten nemen in een mammografische eenheid (ME) op een voorgestelde datum en plaats. De organisatie die instaat voor het tweejaarlijks bezorgen van een tweetalige uitnodigingsbrief aan de vrouwen uit het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad is de vzw Brumammo. Het Centrum voor Kankeropsporing maakt gebruik van de Belgische bevolkingsgegevens (Kruispuntbank) om vrouwen voor het bevolkingsonderzoek uit te nodigen. Specifiek aan het Vlaams bevolkingsonderzoek is dat de toegang van de vrouwen uit de doelgroep kan gebeuren via twee sporen. In het eerste spoor wordt de vrouw door haar huisarts of gynaecoloog verwezen voor een screeningsmammografie. Het tweede spoor bestaat er in dat de vrouw deelneemt via de uitnodigingsbrief die ze van het Centrum voor Kankeropsporing toegestuurd kreeg. De uitnodigingsbrief geldt als voorschrift voor de gratis screeningsmammografie. De participatie via spoor 2 (deelname na een uitnodigingsbrief) stijgt in de periode met 1,4% tot 47,5% van de doelgroep. De participatie via spoor 1 (deelname na verwijzing door een arts) blijft geleidelijk verder dalen, met ongeveer 0,5% per periode van 2 jaar en bedroeg in nog 3,2%. 1 Verwacht wordt dat het eerste spoor stilaan zal uitdoven, en dat deelname aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker in de toekomst quasi uitsluitend op basis van een uitnodigingsbrief van het CvKO zal gebeuren. De uitgenodigde vrouw kan de voorgestelde datum en plaats van de afspraak voor de screeningsmammografie laten wijzigen via de lijn van het Centrum voor Kankeropsporing of per . Samen met de uitnodiging wordt informatiemateriaal meegestuurd over het doel van het bevolkingsonderzoek, het maken van de b Beheersovereenkomst werd afgesloten met het Consortium van erkende regionale screeningscentra van de Vlaamse Gemeenschap. Het Centrum voor Kankeropsporing is de nieuwe benaming voor het Consortium. 2

7 screeningsmammografie, de exclusievoorwaarden, de kostprijs, het resultaat en de voor- en nadelen van deelname aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker In Vlaanderen was er tot voor kort geen georganiseerd bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker, maar werd er opportunistisch gescreend op baarmoederhalskanker op initiatief van de vrouw, de huisarts of de gynaecoloog. Het percentage van vrouwen die spontaan baarmoederhalskanker laten opsporen via een uitstrijkje schommelt rond 60% in Vlaanderen. Vanaf 2001 tot eind 2012 kende de Vlaamse overheid jaarlijks een subsidie toe aan vier Vlaamse provincies voor het sensibiliseren in het kader van baarmoederhalskankeropsporing. Twee van deze provincies, met name Antwerpen en Vlaams-Brabant, nodigden daarbovenop de vrouwen uit de doelgroep van 25 tot 64 jaar uit op basis van een callrecallsysteem en hielden daartoe een eigen databank bij. In 2012 kreeg het Centrum voor Kankeropsporing de taak om de volledige implementatie van het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker in Vlaanderen in 2013 organisatorisch voor te bereiden. Deze opdracht bestond voornamelijk uit het creëren en beheren van een uitnodigingsbestand, het ontwikkelen van materiaal voor sensibilisering en uitnodiging van de doelgroep, en het uittesten van deze materialen. Het rapport over het uitbreiden van het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker naar heel Vlaanderen bracht verschillende knelpunten aan het licht, zoals de onduidelijkheid of het om een uitnodigingsbrief dan wel een aanmoedigingsbrief gaat, en de (voorlopige) onvolledigheid van het cervix-cyto-histopathologieregister (waarin de testresultaten van de uitstrijkjes geregistreerd worden) dat nog in opbouw is met als gevolg dat er te weinig exclusie is en (te) veel vrouwen toch een brief krijgen. 2 Ook blijft er een zeker meningsverschil over het uitstrijkje als een primair screeningsinstrument en is er vanuit de behandelende artsen, en vooral de gynaecologen, de vraag om over te schakelen naar HPV-screening als primair instrument. Omdat HPVscreening o.a. een goed georganiseerd bevolkingsonderzoek en dito registratie vergt, adviseert de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker om in eerste instantie een kwaliteitsvol bevolkingsonderzoek te organiseren op basis van cytologiescreening (uitstrijkje) en het cyto-histopathologieregister om dan in een latere fase eventueel over te stappen naar HPV-screening. Het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (VAZG) volgt dit advies. Voor de uitvoering van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker door een organisatie met terreinwerking sloot het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid een beheersovereenkomst voor de periode met het CvKO. De specifieke taken van het CvKO en andere actoren in de context van het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker staan opgelijst in de desbetreffende tekst (zie bijlage D van het conferentieboek) Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker In 2008 besliste de Vlaamse Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin om met behulp van een pilootproject de haalbaarheid te onderzoeken van een Vlaams bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker. In februari 2011 werden de resultaten van het pilootproject 3 gepresenteerd en in juni 2011 formuleerde de Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek een advies betreffende de invoering van het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker in Vlaanderen. 4 Binnen het pilootproject werden personen tussen 50 en 74 jaar uitgenodigd in de gemeenten Schilde, Vosselaar en Borgerhout, middels twee uitnodigingsmethoden (per post en via de huisarts). De totale participatiegraad bedroeg 44,3%, waarbij 24,8% van de uitgenodigden binnen het huisartsenspoor besliste om deel te nemen, terwijl van de uitgenodigden via het postspoor 64,3% deelnam. De uitnodigingsmethode via de post leidde tot een hogere participatie, onder meer omdat de ifobt-test gemakkelijk uitvoerbaar is en de deelnemers ook tijd en geld (consultatiehonorarium) konden besparen als ze voor het postspoor kozen. Verder bleek dat de huisarts een centrale rol vervulde bij het informeren en motiveren van de personen uit de doelgroep, zowel voor deelname als bij de opvolging van de patiënt in geval van afwijkende screeningsresultaten, en dat hij/zij zich best eerder zou toespitsen op deze kerntaken dan op het uitnodigen van de doelgroep. Uit 3

8 het pilootonderzoek bleek ook dat de huisarts belangrijk is voor het detecteren en opvolgen van personen met een verhoogd risico op dikkedarmkanker, voor wie deelname aan een bevolkingsonderzoek niet aangewezen is. Op basis van deze ervaringen werd besloten dat het haalbaar is om een bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker in Vlaanderen te organiseren. Het Centrum voor Kankeropsporing kreeg de opdracht om de uitrol van het Vlaams bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker voor te bereiden, met inbegrip van het opzetten van systemen voor gegevensverzameling en -uitwisseling, procedures voor de uitnodiging van de doelgroep en voor monitoring en evaluatie, en de ontwikkeling van sensibiliseringsmaterialen, in samenwerking met andere sensibiliserende instanties (ziekenfondsen en andere organisaties). 5 De Vlaamse overheid biedt vanaf 1 oktober 2013 dikkedarmkankeropsporing georganiseerd aan. Het bevolkingsonderzoek wordt gefaseerd uitgerold zodat tegen eind 2015 de doelgroep van 56- tot en met 74-jarigen uitgenodigd is. De afbakening van de doelgroep vanaf 56 jaar wijkt af van de Europese aanbeveling (i.c. vanaf 50 jaar c ) en voorlopig worden in Vlaanderen jaarlijks slechts 10 leeftijdscohortes uitgenodigd (i.p.v. 13). Argumenten hiervoor zijn enerzijds het afwachten van een eerste evaluatie van het aantal deelnemers, performantie van de uitvoering van het bevolkingsonderzoek en de wachttijd voor coloscopieën, en anderzijds het onderzoeken van de budgettaire haalbaarheid van een uitbreiding van het bevolkingsonderzoek. De specifieke taken van het CvKO en andere actoren in de context van het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker staan opgelijst in bijlage E van het conferentieboek. 1.2 Taakverdeling inzake sensibilisering voor bevolkingsonderzoek naar kanker Algemene sensibilisering en informatie over de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker gebeurt voornamelijk door het Centrum voor Kankeropsporing. Voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker gebeurt verdere maatschappelijke inbedding en informatieverspreiding door de instanties voor lokaal gezondheidsoverleg (Logo s), daarin ondersteund met ontwikkeling van methodieken door het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ). Ook middenveldorganisaties zoals het Vlaams Patiëntenplatform (VPP), de Nederlandstalige Vrouwenraad, KVLV-Vrouwen met vaart, Femma d, Okra e, S-Plus, Davidsfonds, VIVA-SVV, Liberale Vrouwen, Samenlevingsopbouw, serviceclubs, en interculturele (vrouwen)verenigingen zijn actief op vlak van sensibilisering over bevolkingsonderzoeken. Niet-gouvernementele organisaties zoals de Stichting tegen Kanker, de Vlaamse Liga tegen Kanker en Think- Pink bieden voorlichting over preventie van kanker aan, maar verlenen eveneens (psycho-)sociale ondersteuning aan (borst)kankerpatiënten. Pink Ribbon en Stop Darmkanker zetten zich respectievelijk in voor de strijd tegen borst -en dikkedarmkanker door preventie en deelname aan bevolkingsonderzoek aan te moedigen. Tot op heden zijn de verschillende middengroepen en organisaties in mindere of meerdere mate betrokken bij het bewustmaken van de burger over kankerpreventie, waaronder bevolkingsonderzoeken naar kanker. Ze hebben deels aanvullende en deels overlappende sensibiliseringsacties om de doelgroepen aan te moedigen en de participatie aan bevolkingsonderzoek naar kanker te verhogen. Het is echter cruciaal dat ook zij eerlijke, evenwichtige en volledige informatie verspreiden, die in lijn is met het Vlaamse beleid inzake de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Afspraken tussen alle actoren die actief zijn op het vlak van sensibilisering m.b.t. kankerpreventie ontbreken, met risico op verspreiding van verschillende boodschappen en informatie (zie ook 3.1). c Ook Domus Medica beveelt screening vanaf de leeftijd van 50 jaar aan. Zie: Govaerts F, Deturck L, Wyffels P. (2008). Aanbeveling voor goede medische praktijkvoering: Screenen op colorectale kanker bij personen zonder verhoogd risico. Huisarts Nu. 2008;37: d Tot 2012 bekend als Katholieke Arbeidersvrouwen (KAV). e Staat voor Open - Kristelijk - Respect - Actief. 4

9 Peers, informele leiders, lotgenoten en andere sleutelfiguren in de lokale gemeenschappen kunnen een beduidend (de)motiverende rol spelen. Daarnaast kunnen lokale besturen en hun koepelorganisaties zoals de Vlaamse Vereniging voor Steden en Gemeenten een aanvullende rol spelen bij de sensibilisering, en kunnen ook politici beïnvloedend werken. Een belangrijke rol bij de sensibilisering van de doelgroepen is ook weggelegd voor de ziekenfondsen die een wettelijke preventie-opdracht f hebben. De landsbonden van de ziekenfondsen worden bovendien door de Vlaamse overheid door middel van een beheersovereenkomst voor de periode (financieel) aangemoedigd om te sensibiliseren rond de bevolkingsonderzoeken. Ook de zorgverstrekkers (waaronder huisartsen, gynaecologen, gastroenterologen,...) spelen een cruciale rol in het sensibiliseren van de doelgroepen. De respectievelijke wetenschappelijke artsenverenigingen, zoals Domus Medica, de Vlaamse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (VVOG) en de Vlaamse Vereniging voor Gastro-Enterologie (VVGE) ondersteunen de artsen met informatie over de bevolkingsonderzoeken, verspreiden richtlijnen en praktijkinstrumenten en geven vorming om het werk van artsen in het kader van bevolkingsonderzoeken beter te laten verlopen. Specifiek voor sensibilisering presenteert tabel 1 hieronder de taakverdeling voor de drie bevolkingsonderzoeken naar kanker in Vlaanderen. Tabel 1: Taakverdeling inzake sensibilisering en informatieverspreiding Taak Sensibilisering Algemene regie en aansturing i.v.m. VAZG bevolkingsonderzoeken naar kanker Sensibiliseringsplan formuleren, met inbegrip van een beschrijving van welke inhoudelijke informatie moet voorzien worden, een communicatieplan (incl. huisstijl, kwaliteitseisen), afspraken over verdere kennisontwikkeling, innovatieve methodieken, en de rol van zorgverstrekkers en middenveldorganisaties Sensibiliseren van de specifieke doelgroepen en van de ganse populatie Sensibiliseren van personen met verhoogd risico op Huisartsen, specialisten kanker en van niet-deelnemers Implementatie van sensibiliseringsplan monitoren CvKO & VAZG en evalueren Uitvoering van wetenschappelijk onderzoek en deskundigheidsbevordering over sensibilisering Informatieverspreiding & communicatie Informeren en communiceren over de CvKO & VAZG bevolkingsonderzoeken naar kanker (via website, uitnodigingsbrief, folders, tijdschriften, TV & radio, en andere te verkennen pistes zoals bijvoorbeeld sociale media) Beheer van de 0800-lijnen (voor informatie over de bevolkingsonderzoeken, voor afmeldingen en weigeringen,...) Verantwoordelijke(n) CvKO, in samenwerking met VAZG, VIGeZ en Logo's*, wetenschappelijke verenigingen van betrokken artsen (Domus Medica, VVOG, VVGE,...) CvKO, artsen, lokale besturen, Logo s en hun netwerken*, ziekenfondsen, middenveldorganisaties zoals KVLV-Vrouwen met vaart, Femma, Okra, S-Plus, Davidsfonds, VIVA-SVV, Liberale Vrouwen, VPP, VLK, Stichting tegen Kanker, Think-Pink, Pink Ribbon, Stop Darmkanker^,... Universitaire onderzoeksgroepen op vraag van CvKO, Domus Medica CvKO Beheer van de website bevolkingsonderzoek.be CvKO, VAZG Opmerking: * VIGeZ en de Logo's zijn momenteel enkel gemandateerd om deze taken uit te voeren in het kader van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker. Specifiek gericht op preventie van borstkanker. ^ Specifiek gericht op preventie van dikkedarmkanker. f Verzekeringsinstellingen en ziekenfondsen worden via de organieke wetgeving van 6 augustus 1990 ook aangezet tot het verlenen van hulp, voorlichting, begeleiding en bijstand met het oog op het bevorderen van het fysiek, psychisch of sociaal welzijn, waarbij de evaluatie van deze wettelijke verplichting mee bepalend is voor hun dotatie aan werkingskosten, via de variabele federale dotatie administratiekosten, luik gezondheidsvoorlichting en - opvoeding. 5

10 Een overzicht van de taakverdeling voor de organisatie van elk van de drie bevolkingsonderzoeken naar kanker is te vinden in aparte documenten die voorbereid werden voor de Gezondheidsconferentie. 2. Stand van zaken inzake sensibilisering in het kader van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker 2.1 Participatie Voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker dat Vlaanderen sinds 2001 organiseert bedraagt de participatiegraad voor de periode ,2%, ver onder het gewenste percentage van 75% van de vorige gezondheidsdoelstelling i.v.m. bevolkingsonderzoek naar borstkanker. 6 Deelname aan de bevolkingsonderzoeken gebeurt bovendien niet steeds trouw: analyse van de gegevens in de provincie Limburg toont bijvoorbeeld dat 19,4% van de vrouwen die in voor de eerste keer deelnamen aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker, zich niet opnieuw hebben laten screenen bij de vervolgronde in Een gedeeltelijke verklaring voor de lage participatiegraad is dat een deel van de screeningsmammografieën als diagnostische mammografieën wordt geregistreerd en dus niet meetellen in de participatiecijfers van het bevolkingsonderzoek. De bevraging over borstkankeropsporing in de Nationale Gezondheidsenquête van 2008 (uitgevoerd door het Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid) toont dat 71,3% van de Vlaamse vrouwen tussen 50 en 69 jaar een mammografie heeft laten uitvoeren in een periode van twee jaar. 8 Hoewel 89% van de Vlaamse vrouwen tussen 50 en 69 jaar aangeeft dat ze de uitnodigingsbrief ontvangen heeft, zegt slechts 28% dat ze een screeningsmammografie gehad heeft (tabel 2), wat - gegeven de deelnamegraad van 71,3% - impliceert dat het merendeel van de vrouwen geen mammografie laat uitvoeren volgens de criteria van het nationaal programma voor vroegtijdige opsporing van borstkanker. Uit gegevens van het Intermutualistisch Agentschap voor de periode van (toen het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker nog niet in heel Vlaanderen aangeboden werd) blijkt dat de dekkingsgraad, d.i. het percentage van de doelgroep bij wie minder dan 3 jaar geleden een cytologisch onderzoek van een baarmoederhalsuitstrijkje werd uitgevoerd, 60% bedroeg voor Vlaanderen. 9 Gegevens van de Nationale Gezondheidsenquête van tonen dat 10% van de Vlaamse doelgroep van 56- tot en met 74-jarigen reeds een fecaal occult bloedtest g lieten uitvoeren. Hoewel deze cijfers over opsporing van baarmoederhals- en dikkedarmkanker niet representatief zijn voor de huidige Vlaamse bevolkingsonderzoeken, geven ze aanleiding tot nadenken over de lage of niet-deelname. Resultaten van dezelfde Nationale Gezondheidsenquête weerspiegelen dat zowel opleiding als inkomen een invloed hebben op deelname aan screening (tabel 2): laagopgeleide vrouwen en vrouwen in de laagste inkomensklasse participeerden minder aan de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals- en borstkanker dan hoogopgeleiden of vrouwen met een hoog inkomen. Vrouwen met een diploma hoger onderwijs laten dan weer vaker een mammografie via diagnostisch onderzoek nemen. 11 Analyse van vier rondes van de Nationale Gezondheidsenquête ( ) toont een substantiële daling in de sociale ongelijkheden (gemeten door het opleidingsniveau) in deelname aan mammografische screening. 12 Gegevens van het Intermutualistisch Agentschap bevestigen dat vrouwen met een lager sociaaleconomisch niveau (verhoogde tegemoetkoming bij terugbetaling) minder mammografieën lieten nemen (53% in ) dan vrouwen zonder verhoogde tegemoetkoming (67% in ). 13 Verschillende internationale studies hebben aangetoond dat hoe hoger het opleidingsniveau is, hoe groter ook de kans op deelname aan de borstkankerscreening is. 14,15,16 g In de bevraging wordt geen onderscheid gemaakt tussen de gfobt (die in Wallonië gebruikt wordt) en de ifobt. 6

11 Tabel 2: Participatiegraad voor kankeropsporing (2008), Vlaanderen, per inkomensklasse en opleidingsgraad Percentage vrouwen (25-64 jaar) dat aangeeft een uitstrijkje te hebben laten uitvoeren in de afgelopen 3 jaren Percentage vrouwen (50-69 jaar) dat een screeningsmammografie liet nemen in de afgelopen 2 jaren in het kader van BVO naar borstkanker Percentage van mannen en vrouwen (56-74 jaar) die aangeven een FOBT te hebben laten uitvoeren in de afgelopen 2 jaren Vlaanderen 68,1 28,3 10,0% Maandelijks inkomen < ,0 20,2 14, ,6 30,4 8, ,7 23,8 12, ,4 34,2 10,7 > ,2 35,0 9,8 Opleidingsgraad Lager of geen diploma 46,4 19,3 12,2 Lager secundair 56,6 33,8 11,5 Hoger secundair 66,2 25,7 9,1 Hoger onderwijs 75,6 29,7 8,5 Bron: Nationale Gezondheidsenquête Charafeddine R, Demarest S, Drieskens S, Gisle L, Tafforeau J, Van der Heyden J. Health Interview Survey Interactive Analysis. Volksgezondheid en surveillance. Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid, Brussel. Online: Opmerking: De 95% betrouwbaarheidsintervallen werden hier weggelaten, maar zijn te vinden in de sneuvelteksten van de drie bevolkingsonderzoeken of op bovenstaande website. De percentages in tabel 2 hebben enkel in het geval van borstkankeropsporing betrekking op georganiseerd bevolkingsonderzoek in Vlaanderen. Aangezien het om zelfrapportage gaat, zijn sociaal wenselijke antwoorden of begripsverwarringen mogelijk en moeten de percentages voorzichtig geïnterpreteerd worden: in het geval van borstkankeropsporing bijvoorbeeld is er mogelijks onduidelijkheid omtrent het verschil tussen diagnostische en screeningsmammografie h, en in het geval van baarmoederhalskankeropsporing overschatten vrouwen mogelijk hun deelname. In tegenstelling tot de voorgaande observaties, toont de Gezondheidsenquête dat mannen en vrouwen uit de laagste inkomensklasse en zonder diploma of met een lager diploma zich het meest laten testen op dikkedarmkanker. De participatiegraad verschilt ook vaak per gemeente en regio. Een gedetailleerdere geografische analyse van de participatiegraad zou mogelijks bijkomende richtingswijzers met oog op participatieverhogende interventies kunnen opleveren. Voorbeelden zijn de analyses van de deelname aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker op wijkniveau in Groot-Gent en in de stad Antwerpen waarbij de invloed van bepaalde kenmerken van de wijk op deelname duidelijk werd. 17,18 Het Intermutualistisch Agentschap heeft in West-Vlaanderen recent een proefproject opgezet rond het bevolkingsonderzoek naar borstkanker, waarbij in de gemeenten Koekelare, Wervik, Roeselare en Brugge per wijk en per huisartsenpatiënteel de niet-gescreende vrouwen in kaart gebracht worden. Voorlopige resultaten in tabel 3 tonen de huisartsenpraktijken in Brugge met minstens 50 vrouwen in het patiënteel van die huisarts die over de periode nooit een mammografie ondergingen (noch een screening, noch een diagnostische). De top 15 van deze huisartsenpraktijken vertegenwoordigt 48% van alle Bruggelingen die in 2010 toegewezen konden worden aan een huisartsenpraktijk, iets meer dan 50% van de betrokken doelgroep van vrouwen van 50 tot 69 jaar en eveneens iets meer dan 50% van degenen die nooit gescreend werden tussen 2005 en Het aandeel van de GMD-patiënten in de doelgroep van 50- tot h Op de vraag hoeveel vrouwen de afgelopen 2 jaren een mammografie lieten nemen (zonder te specificeren dat het om een screeningsmammografie moest gaan) antwoordde 71,3% positief, tegenover 28,3% als de vraag beperkt werd tot een mammografie in het kader van bevolkingsonderzoek naar borstkanker. 7

12 69-jarigen (80,9%) ligt in dezelfde grootteorde als het aandeel van de niet-gescreende vrouwen met een GMD (73,8%), wat vragen doet rijzen over de toegevoegde waarde van het GMD. Het aandeel van de niet-gescreende vrouwen die enkel door een huisarts opgevolgd worden, ligt hoog, op bijna 81%, dit terwijl dit voor de globale doelgroep jarige vrouwen slechts 50% bedraagt. Deze bevindingen gelden ook voor de analyses op gegevens van Wervik en Koekelare. De resultaten van deze IMA-analyses moeten dienen om huisartsen informatie te geven over welke vrouwen ze best informeren en motiveren om deel te nemen aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker. Dergelijke actie op grote schaal toepassen is wettelijk mogelijk voor de GMD-houdende patiënten via de wettelijke opdrachten van de adviserend geneesheren van de ziekenfondsen, die via artikel en 2 hun leden er dienen voor te zorgen dat hen (=hun leden) de meest geschikte verzorging en behandeling tegen de beste prijs wordt verleend, rekening houdende met de globale middelen van de verzekering voor geneeskundige verzorging. Wel zal dan de mankracht van de adviserend geneesheren wel significant versterkt moeten worden. Tabel 3: Overzicht van de huisartsenpraktijken in Brugge met aantal vrouwen die in periode niet gescreend werden op borstkanker Praktijkˆ Totaal patiënten Aantal vrouwen jaar Aandeel vrouwen jaar Aantal NGV jaar Aandeel NGV in DG Aandeel DG enkel huisartscontact Aandeel NGV enkel huisartscontact Aandeel DG met GMD Aandeel NGV met GMD ,0% ,0% 50,2% 83,2% 86,8% 84,4% ,7% ,9% 47,7% 81,4% 82,8% 75,0% ,8% ,8% 43,6% 76,9% 60,6% 48,5% ,3% ,6% 45,4% 80,3% 85,8% 76,4% ,4% 97 27,9% 53,4% 84,5% 91,4% 91,8% ,9% 87 31,5% 56,9% 85,1% 78,3% 77,0% ,9% 70 19,4% 55,8% 84,3% 89,7% 91,4% ,4% 69 17,0% 51,7% 76,8% 92,6% 84,1% ,0% 68 19,1% 52,8% 80,9% 73,3% 57,4% ,1% 64 30,0% 54,9% 76,6% 60,6% 54,7% ,2% 64 37,6% 64,1% 85,9% 90,6% 89,1% ,8% 56 33,7% 54,8% 76,8% 33,7% 21,4% ,0% 53 13,6% 49,9% 66,0% 90,2% 81,1% ,7% 52 16,8% 46,0% 82,7% 96,4% 94,2% ,7% 51 19,0% 54,6% 86,3% 81,4% 74,5% Aantal = ,8% ,1% 50,4% 80,8% 80,9% 73,8% Aantal = 70* ,7% ,0% 49,5% 79,8% 82,8% 75,8% Aandeel 48,0% 51,5% 51,7% Bron: Intermutualistisch Agentschap (2013), voorlopige resultaten. Opmerking: ^ Het betreft een top 15 van huisartsenpraktijken in Brugge met het grootste aantal vrouwelijke patiënten in de doelgroep die tussen 2005 en 2010 nooit een mammografie ondergaan hebben (diagnostische noch screeningsmammografie). NGV = niet-gescreende vrouwen. DG = aantal patiënten in de doelgroep. * Het betreft 70 huisartsenpraktijken zonder "small cell"-problematiek (minder dan 5 personen in huisartsenbestand van 2010 die in aanmerking kwamen voor borstkankerscreening in periode ). Omdat de participatiegraad van het Vlaamse bevolkingsonderzoek naar borstkanker niet substantieel toenam, bestudeerden verschillende studies de afgelopen jaren de uitval en niet-deelname aan het bevolkingsonderzoek. Ze concludeerden dat de meest voorkomende redenen om niet deel te nemen persoonlijke overtuiging en voorkeur zijn (liever onderzoek op eigen initiatief of bij een arts van eigen keuze, een berustende houding tegenover preventie in de zin van geen pijn en dus geen nood aan onderzoek ), praktische problemen (afstand/vervoer naar de mammografische eenheid, ziek op de dag van afspraak), onduidelijkheid over de kost van deelname, en angst- en/of schaamtegevoelens. 19,20,21,22,23,24 Andere redenen voor nietdeelname zijn gerelateerd aan de culturele verschillen in het omgaan met ziekte en gezondheid, 25 maar ook opportunistische screening is een belangrijke drempel tot deelname aan het bevolkingsonderzoek. Een 8

13 recente studie toont dat bejegening door de mammografieverpleegkundige (mee) bepaalt hoe positief of negatief de vrouwen de screeningsmammografie ervaren: "vooral het informeren van de vrouwen, over o.a. de bestaande angsten en twijfels over de screeningsmammografie en specifiek de begeleidende informatie tijdens de borstcompressie en de inspraak die vrouwen hierbij krijgen, is bepalend voor de tevredenheid die vrouwen hebben over de bejegening". Deze tevredenheid heeft een significant verband met deelnametrouw. 26 Slechts enkele studies brachten in kaart welke interventies in Vlaanderen het meest (kosten-)effectief zijn om de toegankelijkheid van bevolkingsonderzoeken te verbeteren en zodoende de participatiegraad binnen de verschillende socio-demografische groepen te verhogen i. 27,28 Er is echter meer systematisch onderzoek nodig naar de specifieke gedragsdeterminanten van subdoelgroepen in reactie op bepaalde interventies. Wel is er ondertussen consensus dat sociaal zwakkere doelgroepen met of zonder allochtone achtergrond j anders moeten benaderd worden dan hoogopgeleide vrouwen die regelmatig via het diagnostisch circuit bij de gynaecoloog borst- of baarmoederhalskankeronderzoek laten uitvoeren of vrouwen die nog nooit aan bevolkingsonderzoeken hebben deelgenomen omwille van andere overtuigingen, informatiebehoeftes en gezondheidsvaardigheden k. 29,30 Enkele Vlaamse sensibiliseringsinitiatieven, zoals bijvoorbeeld Mamma Care l in Antwerpen of de gezondheidssessies georganiseerd door de Limburgse Provinciale Dienst Gezondheid en Logo s m, proberen hieraan tegemoet te komen, maar de haalbaarheid om deze initiatieven meermaals te herhalen of op grote (d.i. Vlaamse) schaal uit te voeren lijkt beperkt wegens de financiële consequenties van deze initiatieven. Als indicator om de performantie van het bevolkingsonderzoek naar kanker te meten heeft de participatiegraad ook beperkingen, want het cijfer zegt niets over de dynamiek in de doelgroepen (die qua grootte toenemen met de vergrijzing van de bevolking, die constant instroom kennen van nieuwe leeftijdsgroepen en uitstroom van de personen die de bovenleeftijdsgrens bereiken) en de dynamiek in de deelnemersgroep zelf (waarbij trouwe participanten, eenmalige participanten, uitval,...). Bij het formuleren van de streefdoelen voor deelnamegraad zouden eventueel bijkomende elementen in rekening kunnen gebracht worden, zoals het streven naar een bepaald percentage van deelname van de instappers in de bevolkingsonderzoeken, of naar een hoog percentage van longitudinale trouw. 2.2 Informatie Omdat rekening moet gehouden worden met de verschillende kankers die opgespoord worden, de verschillende screeningsinstrumenten of -testen die ze gebruiken, de context van het Vlaamse i In 2009 maakte VIGeZ een overzicht en analyse van beschikbare studies over de effectiviteit van interventies om de deelname aan georganiseerde borstkankeropsporing te bevorderen. Slechts een minderheid van de studies werd uitgevoerd in Europese landen, en wat kosten-batenanalyses betreft situeerde het merendeel zich in de Verenigde Staten. Zie: VIGeZ (2009). Effectiviteit van interventies om deelname aan de borstkankeropsporing te bevorderen, Een review van reviews (Guido Goelen). j In deze is het interessant te verwijzen naar het referentiebestand van de Kruispuntbank Sociale Zekerheid dat het mogelijk zou maken om de etniciteit van burgers met een rijksregisternummer te achterhalen. k De Vlaamse Liga tegen Kanker ontwikkelde in 2010 een gids voor hulpverleners over allochtonen en kanker. Zie: Vlaamse Liga tegen Kanker (2010). Allochtonen en Kanker, Gids voor hulpverleners. Augustus l Logo Antwerpen ontwikkelde in samenwerking met VIGeZ het pilootproject Mamma'Care in Antwerpen-Noord waar vrouwen tussen 50 en 69 jaar die nog nooit aan borstkankerscreening deel hadden genomen, aangespoord werden om mee te doen op basis van een wijkgerichte interventiemix en methodeclustering. In oktober 2010 ging Mamma'Care van start en uit de resultaten blijkt dat het project tot een verhoging van de participatiegraad leidde. Daarom werd het project in 2012 herhaald en de resultaten worden momenteel nog geanalyseerd. Zie: Mamma'care. Wat vooraf ging. m De gezondheidssessie Omtrent vrouwen heeft de vorm van een educatief spel ter bevordering van de kennis over belangrijke vrouwenthema s (naast informatie- en ervaringsuitwisseling over borst- en baarmoederhalskankerscreening, worden ook thema s als menopauze, osteoporose en urine-incontinentie ter sprake gebracht). Zie: (1) De Clerck S, Van Hoof E (2006). Rapport Box Omtrent Vrouwen Resultaten van de telefonische enquête bij deelneemsters aan de gezondheidssessies Omtrent vrouwen. Juni (2) De Clerck S, Van Hoof E (2007). Evaluatie gezondheidssessies Omtrent vrouwen - Resultaten van de focusgroep met begeleidsters van de gezondheidssessies. Juni

14 gezondheidssysteem en bovenal de kenmerken van de doelgroep, is er geen universele strategie om deelname te verhogen. 31 Bovendien moet voldoende rekening gehouden worden met de verschillende subdoelgroepen en leeftijdsgroepen. De vraag stelt zich ook in welke mate het bevolkingsonderzoek naar dikkedarmkanker een andere aanpak zal moeten zoeken om mannen te bereiken, daar waar de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhalskanker en borstkanker zich totnogtoe voornamelijk op vrouwen richten. Deelname aan bevolkingsonderzoek naar kanker is idealiter gebaseerd op een geïnformeerde en vrijwillige keuze van de burger die uitgenodigd wordt. 32 Het aanbod van de bevolkingsonderzoeken naar kanker moet in overeenstemming zijn met patiëntenrechten en moet het nemen van een autonome keuze mogelijk maken. Goede informatieverspreiding voor de burger en volgehouden sensibilisering van de doelgroepen over de bevolkingsonderzoeken naar kanker zijn daarom noodzakelijk. Bevolkingsonderzoek wordt immers ongevraagd aangeboden aan mensen die geen klachten hebben die verband houden met de ziekte die wordt opgespoord. Alle inspanningen voor het laten deelnemen van een zo hoog mogelijk percentage van de doelgroep moeten rekening houden met het feit dat de burger op vrijwillige basis een geïnformeerde keuze kan maken over de deelname aan het bevolkingsonderzoek. Bevolkingsonderzoek wordt namelijk uitgevoerd omdat op populatieniveau de gezondheidswinst positief is, maar op individueel niveau kan dat anders zijn en anders ervaren worden. Een geïnformeerde keuze wil zeggen dat zowel de voor- als de mogelijke nadelen van een bevolkingsonderzoek en de eventuele vervolgonderzoeken en behandeling op een evenwichtige manier worden uitgelegd aan de burger zodat hij een echte keuze kan maken om al dan niet deel te nemen aan het bevolkingsonderzoek. 33 Momenteel loopt er een studie bij het Federaal Kenniscentrum voor de ontwikkeling van een beslissingshulp voor het maken van een geïnformeerde keuze betreffende borstkankerscreening (Studie (GCP)). Deze studie heeft tot doel om duidelijke boodschappen te formuleren in het Nederlands en in het Frans over de informatie die vrouwen van verschillende leeftijdsgroepen nodig hebben om een geïnformeerde keuze te kunnen maken betreffende borstkankerscreening. Deze boodschappen zullen gebaseerd zijn op wetenschappelijke literatuur en op een studie naar de verwachtingen en behoeften van vrouwen en zorgverstrekkers. De boodschappen zullen kunnen gebruikt worden door de vrouwen zelf en door iedereen die hen wenst te informeren, met name artsen. Een aantal randvoorwaarden voor de wijze waarop de informatieverspreiding naar de burger gebeurt, zoals uniformiteit, kwaliteit en betrouwbaarheid van de informatie, zijn uiterst belangrijk. De communicatie naar de burger moet gebaseerd zijn op eerlijke, evenwichtige, volledige, laagdrempelige en begrijpbare informatie, die de burger helpt om een geïnformeerde beslissing te nemen op basis van voldoende en relevante informatie over de voor- en (mogelijke) nadelen van deelname aan een bevolkingsonderzoek en de eventuele onderzoeken na een afwijkend screeningsresultaat. Ze moet verder optimaal aansluiten bij de informatiebehoefte en mogelijke percepties van de doelgroepen. Dit betreft de informatie zelf alsook het medium waarmee de informatie wordt aangeboden, d.w.z. dat bij het aanbieden van informatie rekening wordt gehouden met de verschillen in gezondheidsgeletterdheid n en leefwereld van de doelgroep. Een overkoepelend informatie- en sensibiliseringsplan voor de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker, gebaseerd op de vrijwillige geïnformeerde keuze, met aandacht voor zowel de specifieke kenmerken van de drie doelgroepen als de moeilijk bereikbare en lagere socio-economische groepen, ontbreekt, maar is onmisbaar om de gewenste informatie op een coherente manier via de afgesproken n Gezondheidsgeletterdheid verwijst naar de competenties van een individu om mondelinge, schriftelijke en audiovisuele informatie over gezondheid te kunnen en willen verkrijgen, begrijpen en gebruiken. Mensen beschikken in wisselende mate en vorm over deze verschillende eigenschappen. Van mensen uit kwetsbare groepen (personen van andere origine, personen met een andere moedertaal, kansarmen), mensen met een lage opleiding en ouderen is bekend dat ze problemen kunnen ondervinden als ze gezondheidsinformatie willen zoeken en gebruiken. 10

15 kanalen en actoren verspreid te krijgen. De ontwikkeling van een sensibiliseringsplan kan alvast gebaseerd worden op de beschikbare studies over sensibilisering en deelname aan bevolkingsonderzoek naar kanker in Vlaanderen of elders (zie bijlage 1) en de reeds gemaakte aanzetten (o.a. van VIGeZ) Coördinatie en samenwerking Hoewel de taakverdeling inzake sensibilisering voor de bevolkingsonderzoeken naar kanker in de beheersovereenkomsten staat beschreven, toont de realiteit dat de verdeling van de sensibiliseringstaken, en vooral de coördinatie door het Centrum voor Kankeropsporing, (nog) niet duidelijk is voor alle actoren. Ook de taakafbakening tussen VIGeZ en het Centrum voor Kankeropsporing in de sensibilisering en het informeren van terrein- en middenveldorganisaties is erg onduidelijk voor de sector. Vooral voor de recent gestarte bevolkingsonderzoeken is nog niet voldoende uitgeklaard welke organisaties of actoren een mandaat krijgen om hiervoor sensibiliseringsinitiatieven te nemen. Verwacht wordt dat actoren die nu al rond borstkankeropsporing werken, ook bij de andere bevolkingsonderzoeken betrokken zullen zijn, om dezelfde netwerken en contacten daarvoor te gebruiken. Op basis van de centraal aangestuurd sensibiliseringsplan (zie 2.2) kan er op lokaal niveau door verschillende actoren en sleutelfiguren een eigen lokale identiteit aan de sensibiliseringsinitiatieven gegeven worden. In eerste instantie wordt gedacht aan Logo s en gemeenten, met hun lokale kennis, om te bepalen hoe bestaande, lokaal aanwezige, middelen het beste kunnen worden aangewend voor dit doel. 35 De ziekenfondsen, middenveld- en patiëntenorganisaties zijn medeverantwoordelijk voor sensibilisering van de bevolking en de specifieke doelgroepen voor de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Nietgouvernementele organisaties zoals de Stichting tegen Kanker, de Vlaamse Liga tegen Kanker, Think- Pink, Pink Ribbon en Stop Darmkanker zetten zich in voor de strijd tegen kanker door preventie en deelname aan bevolkingsonderzoek aan te moedigen. Er zijn in Vlaanderen dus een groot aantal (publieke en private) instellingen betrokken bij informatievoorziening en sensibilisering rond baarmoederhalskanker, borstkanker en dikkedarmkanker, en hun expertise kan benut worden bij verdere verbetering van de deelname aan en de kwaliteit van de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Momenteel vindt er echter duplicatie en/of versnippering van sensibiliseringsactiviteiten door meerdere actoren plaats wat het risico op verspreiding van verschillende boodschappen verhoogt. Het is uiterst belangrijk dat de door hen verspreide informatie wetenschappelijk en evenwichtig onderbouwd is, zodat het publiek op een kwalitatieve en consistente wijze wordt voorgelicht, en dat er in overleg met alle betrokken stakeholders wordt gestreefd naar meer coördinatie en harmonisatie van de boodschappen naar de doelgroep. Binnen het werkveld blijkt een grote mate van samenwerkingsbereidheid te bestaan, die mits betere structurering en coördinatie, efficiëntieverhoging zou kunnen bewerkstelligen. Het formuleren van een gezamenlijk sensibiliseringsplan die gedragen wordt door de verschillende actoren betrokken bij de bevolkingsonderzoeken, waarbij eenzelfde boodschap vertolkt wordt door vele boodschappers (onder andere op het lokale niveau) is een eerste stap om dat te bereiken. Meer over de nood aan samenwerkingsafspraken voor sensibiliseringsinitiatieven en informatieverspreiding staat in bijlage A van het conferentieboek. 3. Evaluatie van de sensibiliseringsaanpak voor de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker Hieronder worden knel- en verbeterpunten gepresenteerd op vlak van sensibilisering en informatieverspreiding in het kader van de drie Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker. Deze evaluatie kwam tot stand door verder te bouwen op de bevindingen over sensibiliseringsnoden in de studie die naging of efficiëntieverhoging kon gerealiseerd worden in de (gezamenlijke) uitvoering van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals-, borst- en dikkedarmkanker. 36 De desbetreffende bevindingen in deze efficiëntiestudie uit 2012 werden aangevuld met recente ontwikkelingen en bijdragen 11

16 van de leden uit de subwerkgroep die ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie de gemeenschappelijke transversale aspecten van de bevolkingsonderzoeken, waaronder sensibilisering, maar ook goed bestuur en gegevensuitwisseling, besprak. De bespreking gebeurde op basis van een inventaris van studies en rapporten over niet-participatie, uitval en effectieve sensibiliseringsmethodieken die in de periode maart-april 2013 na oproep aan de leden van de subwerkgroep gemeenschappelijke aspecten werd opgemaakt (zie bijlage 1). Waar relevant zal naar deze studies verwezen worden. Bijlage 2 bevat een overzicht van deze studies met aanduiding van welk aspect van sensibilisering ze belichten (bv. belang van de uitnodiging, rol van de arts, invloed van socio-economische factoren,...) o. De bespreking van de knelpunten gebeurt aan de hand van de volgende thema s: de mate waarin de burger zich bewust is van de doelen en werkingswijze van bevolkingsonderzoek naar kanker, de herkenbaarheid van bevolkingsonderzoek naar kanker voor de burger, de toegankelijkheid van bevolkingsonderzoek naar kanker en het op maat werken afhankelijk van de behoefte van de doelgroep of subdoelgroepen, en vermijden van screening zonder voldoende kwaliteitsgaranties (opportunistische screening) p. 3.1 Bewustmaking Bewustmaking van de burger houdt in dat informatie wordt verstrekt over het bestaan van het risico om kanker te krijgen en wat het doel is van bevolkingsonderzoeken, werkwijze, de voor- en nadelen van deelname en de rol en taakverdeling tussen de belangrijkste actoren. Het gaat niet alleen over de inhoud van de verstrekte informatie maar evenzeer over de wijze waarop deze informatie het best kan gecommuniceerd worden (medium, communicatiebehoeftes en -boodschappen). Het doel van brede communicatie rond het bevolkingsonderzoek is tweeledig: 1. Zorgen dat de burger op de hoogte is van het bestaan en het doel van het bevolkingsonderzoek; 2. Het vergroten van het draagvlak en acceptatie van het bevolkingsonderzoek door de bevolking en het bijdragen aan een geïnformeerde keuze rond deelname aan het bevolkingsonderzoek bij de doelgroepen. Acceptatie van en deelname aan de bevolkingsonderzoeken zijn medebepalend voor het succes van de bevolkingsonderzoeken, en goede informatie en communicatie dragen hieraan bij. Om de over te brengen informatie begrijpelijk te maken moet de kernboodschap op een gemakkelijke, laagdrempelige manier gecommuniceerd worden, en aansluiten bij de gezondheidsvaardigheden van de specifieke doelgroep, zodat elk individu een geïnformeerde keuze kan maken op basis van voldoende en relevante informatie. Ook is het belangrijk om rekening te houden met het feit dat de burger tegenwoordig al rond zeer verschillende gezondheidsthema s gesensibiliseerd wordt en er mogelijks themavermoeidheid optreedt. Kennis over bevolkingsonderzoeken naar kanker is sterk geassocieerd met deelname: veel redenen voor niet-deelname blijken volgens een Vlaamse studie uit 2009 gebaseerd te zijn op foute informatie over het onderzoek en de meest gesuggereerde oplossing is het verspreiden van meer informatie. 37 Weinig is bekend over de kennis en de specifieke informatie- en communicatiebehoeftes van de burger aangaande de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Wat willen burgers weten over de verschillende bevolkingsonderzoeken naar kanker? Hoe willen ze geïnformeerd worden en op welk moment? Welke (minimale) informatieverstrekking is er nodig om een geïnformeerde keuze te kunnen maken? Een o Opmerkingen bij de bijlage: De studies werden chronologisch gerangschikt, van 2013 tot en met Legende voor regio: UNI (Universeel), EUR (Europa), BEL (België), VL (Vlaanderen), WAL (Wallonië), ANT (Antwerpen), LIM, (Limburg). p Andere aspecten van goed bestuur van de drie bevolkingsonderzoeken naar kanker worden in detail besproken in een apart document. 12

17 behoeftepeiling in 2007 naar de informatie die vrouwen wensen na een screeningsmammografie toonde aan dat de perceptie over de kennis van deelnemende vrouwen aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker over het verloop van de screeningsprocedure bij het personeel van de mammografische eenheden en bij de vrouwen zelf duidelijk uiteen loopt, maar beiden zijn ze het eens dat een folder met bijkomende informatie op het moment van screeningsmammografie zinvol is. 38 Uitnodigingsbrieven en begeleidende folders voor de bevolkingsonderzoeken legden tot nog toe veelal de nadruk op de voordelen en minimaliseren of verzwegen de beperkingen, de nadelen en de mogelijke risico's. In die omstandigheden kan er geen sprake zijn van een echte informed consent. 39,40,41 De huidige folders houden alvast meer rekening met deze informatie. Recent werd de nieuwe overkoepelende website voor alle Vlaamse bevolkingsonderzoeken gelanceerd ( die een gezamenlijke toegang voorziet naar relevante achtergrondinformatie over de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals-, borst- en dikkedarmkanker en naar aangeboren aandoeningen q. Deze website, samen met de nieuwe huisstijl (zie 3.2), kan bijdragen aan een betere bewustwording, en kan daarnaast ook de herkenbaarheid van de bevolkingsonderzoeken bevorderen. Het is echter niet vanzelfsprekend dat iedereen uit de doelgroep zijn/haar weg makkelijk vindt naar het internet. Ook bij een Vlaamse 0800-lijn kan men terecht voor meer informatie over bevolkingsonderzoek. Door de Vlaamse media-aandacht, en discussies in internationaal gerenommeerde medische tijdschriften over de kosten en baten van bevolkingsonderzoeken naar kanker blijkt verwarring te bestaan bij de burger over het nut van bevolkingsonderzoeken, wat de impact van sensibiliseringsacties mogelijk belemmert. 42,43,44,45,46,47 De overheid communiceert zelden proactief en reageert vaak traag op wat er in de media verschijnt. Ook stelt zich de vraag wie het best kan communiceren over de individuele en bevolkingsrisico s die, al dan niet, verbonden zijn aan kankerscreening. De verschillende gehanteerde termen zoals bevolkingsonderzoek of screening zijn daarenboven niet voor iedereen duidelijk. In het kader van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker is er bijvoorbeeld vaak verwarring of onwetendheid omtrent het verschil tussen een diagnostische en een screeningsmammografie: voor de groep instromers moet daarom voldoende aandacht geschonken worden aan het beter informeren over de kwaliteit van de screeningsmammografie, met het systeem van dubbele lezing en de fysisch-technische kwaliteitscontroles, ten opzichte van de diagnostische mammografie. 48 De informatie over de nieuwe bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals- en dikkedarmkanker moet eveneens rekening houden met deze moeilijke termen zodat het preventieve karakter van bevolkingsonderzoek en de gezondheidswinst op populatieniveau duidelijk uitgelegd wordt. Tussentijdse analyse r van de onlinebevraging tijdens het voortraject van de Gezondheidsconferentie toont dat duiding en voorlichting over de bevolkingsonderzoeken nog beter kan: Op de vraag "Ik weet hoe een bevolkingsonderzoek naar kanker verloopt en wat er daarna gebeurt" antwoordt 50% van de burgers negatief (=106) maar ook slechts één derde van de respondenten heeft tot nog toe deelgenomen aan een bevolkingsonderzoek; Op de vraag "Het is voor mij duidelijk wie wat terugbetaalt van de kosten van bevolkingsonderzoeken naar kanker" geeft 69% van de burgers (n=148) aan het niet te weten; 71% van de burgers (n=150) weet niet dat er een 0800-lijn met helpdeskfunctie over bevolkingsonderzoeken naar kanker is. q Een vierde bevolkingsonderzoek dat in Vlaanderen aangeboden wordt richt zich niet op kanker maar op aangeboren aandoeningen. Dit bevolkingsonderzoek komt hier niet aan bod. r Stand van zaken op 25 november met 247 volledig ingevulde vragenlijsten. De bevraging richtte zich op burgers (n=214) en professionelen die betrokken zijn bij bevolkingsonderzoeken naar kanker (n=33). Meer over het opzet en de resultaten zijn te vinden in bijlage F van het conferentieboek. 13

18 De bestaande communicatiekanalen en -middelen bij bevolkingsonderzoek zijn vaak niet toereikend dus moet worden gezocht naar alternatieven, waarbij voorbeelden worden genoemd als: het beter gebruik maken van beeldschermen in wachtkamers van artsen of in apotheken; meer visuele informatie, in plaats van schriftelijke; inschakeling van plaatselijke TV- en radiostations. 49 Door de sensibiliseringsacties van diverse actoren, zowel over preventie van en bij kanker, bestaat het risico op verspreiding van verschillende boodschappen. De huidige sensibiliseringsaanpak maakt op Vlaams niveau onvoldoende gebruik van elkaar versterkende en aanvullende acties. Voorts kan er meer gehaald worden uit een betere samenwerking en uitwisseling van ervaringen en informatie tussen verschillende organisaties zoals Logo s, Domus Medica, ziekenfondsen, beroepsverenigingen van bijvoorbeeld gynaecologen en gastro-enterologen, middengroepen, gemeentebesturen, etc. De grootste lacune is dat er geen gezamenlijk uitgestippeld en uitgedragen sensibiliseringsplan bestaat. De drie vernoemde bevolkingsonderzoeken naar kanker moeten sterk en eenduidig aangestuurd worden vanuit de Vlaamse overheid, die expertorganisaties financiert voor het luik sensibilisering, met daarbij de nodige aandacht voor kwetsbare groepen (zie ook 3.3). Een gezamenlijk en coherent sensibiliseringsplan die door alle betrokken actoren gedragen en ondersteund wordt, is van essentieel belang om de doelgerichtheid en doelmatigheid van de sensibiliseringsinspanningen te verhogen. In het verleden was er een subwerkgroep rond sensibilisatie van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker, wat ervoor zorgde dat de betrokken actoren op de hoogte waren van initiatieven en dit ook konden ondersteunen. Er was meer coördinatie dan op dit ogenblik. 3.2 Herkenbaarheid Er is tot nu toe onvoldoende systematisch onderzoek gevoerd naar de algemene bekendheid en herkenbaarheid van bevolkingsonderzoeken bij de burger. s Het is daarom ook niet bekend wat de burger weet over het doel, de werkwijze, de betrokken partijen en hun rol en taken in de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Zoals hierboven genoemd, kan de recent gelanceerde overkoepelende website voor alle Vlaamse bevolkingsonderzoeken ( samen met de nieuwe huisstijl, een betere herkenbaarheid van de bevolkingsonderzoeken bevorderen. Verdere marketing en communicatie rond het merk bevolkingsonderzoek blijft echter noodzakelijk. De huisstijl voor Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker werd in 2012 ontwikkeld met de bedoeling om de herkenbaarheid en samenhang van de bevolkingsonderzoeken te bevorderen. Omdat vóór 2012 in Vlaanderen enkel het bevolkingsonderzoek naar borstkanker aangeboden werd, was er geen noodzaak om een uniforme huisstijl te hebben, die de bevolkingsonderzoeken naar kanker als één totaalproduct presenteert. In aanloop naar de start van de bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhalsen dikkedarmkanker in 2013 werd een huisstijl ontwikkeld die gebaseerd is op een uniforme aanpak en een duidelijk logo, en die het merk bevolkingsonderzoek op een coherente manier in de kijker zet. De huisstijl houdt echter ook rekening met de individualiteit van elk van de bevolkingsonderzoeken en maakt dit kenbaar door met verschillende kleuren te werken en de iconen zodanig te verschuiven dat het een beeld voor het desbetreffende BVO naar kanker oproept. Het blijft afwachten wat de impact zal zijn van de nieuwe huisstijl op de herkenbaarheid en bekendheid van de bevolkingsonderzoeken. Een evaluatie van de impact van de nieuwe huisstijl is daarom binnen een redelijk afzienbare termijn aangewezen, eventueel in het kader van een klanttevredenheidsonderzoek. In de toekomst is een verdere marketing en communicatie rond het merk bevolkingsonderzoek noodzakelijk. Buiten de huidige inspanningen en s Eén Vlaamse studie peilde expliciet naar de bekendheid en waardering van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker en stelde vast dat de bekendheid van zowel het campagnebeeld ("laat naar je borsten kijken"; 96%) als het (toenmalige) icoon (39%) van het bevolkingsonderzoek groot was. Zie studie: Ondersteuningscel Logo's (2008). Kennis en visie van de doelgroep op de sensibilisatie voor het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker. Rapport voor de Vlaamse werkgroep borstkankeropsporing. Oktober

19 beperkte budgetten voor informatieverspreiding over de bevolkingsonderzoeken in de geschreven pers, zijn allicht meer financiële middelen nodig als mediacampagnes zoals Laat naar je borsten kijken overwogen zouden worden. Tussentijdse analyse van de onlinebevraging tijdens het voortraject van de Gezondheidsconferentie bevestigt dat er verbetering mogelijk is op vlak van herkenbaarheid: 69% van de burgers en 34% van de professionelen zegt de website niet te kennen; 70% van de burgers en 35% van de professionelen kent het (nieuwe) logo van de bevolkingsonderzoeken niet. De bekendheid van het VAZG als initiatiefnemer van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker, en van het Centrum voor Kankeropsporing als aangeduide organisatie voor welbepaalde opdrachten tijdens het traject van het bevolkingsonderzoek, is ondergeschikt aan de bekendheid van de verschillende bevolkingsonderzoeken naar kanker zelf. Als verantwoordelijken voor de informatie over bevolkingsonderzoek naar kanker, moeten het VAZG en het CvKO voor de primaire doelgroep wel toegankelijk zijn via de gangbare communicatiemiddelen (o.a. website). De contactgegevens van het CvKO moeten bovendien duidelijk vermeld zijn op o.a. de uitnodigingsbrieven en informatiebrochures. Maar het hoofddoel is de bekendheid van bevolkingsonderzoeken naar kanker te verhogen door de verschillende screeningsprogramma s zoveel mogelijk als een totaalproduct te presenteren waardoor versterking van elkaars bekendheid ontstaat. 3.3 Toegankelijkheid Bepaalde subdoelgroepen vragen om een aangepaste aanpak, enerzijds om de financiële en socioculturele toegankelijkheid van de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker aan iedereen kenbaar te maken en anderzijds om een zo hoog mogelijke participatie van de doelgroep te bereiken. Een aantal sensibiliseringsinterventies zijn effectief gebleken om de participatie aan de bevolkingsonderzoeken naar borst- en baarmoederhalskanker in de algemene populatie te verhogen, maar deelnamecijfers wijzen erop dat de huidige klassieke communicatiemiddelen bepaalde groepen onvoldoende bereiken en dat de socioeconomische ongelijkheid in kankerscreening blijft bestaan (zie ook tabel 2). 50 Duidelijke informatie over de kostprijs van de bevolkingsonderzoeken is belangrijk als men meer mensen in armoede wil bereiken. 51 Hoewel deelname aan de Vlaamse bevolkingsonderzoeken in principe gratis is - op het betalen van remgeld voor de (eventuele) consulten na (bijvoorbeeld voor het laten nemen van een uitstrijkje) - is uitnodigen en informeren over de prijs vaak niet voldoende om lagere socio-economische klassen te overhalen tot deelname. Huisartsen hebben meestal een volledig beeld over de gezondheidstoestand en socio-economische context van de patiënt, en kunnen vaak goed inschatten waar de prioriteiten van de patiënt liggen. Motivatie tot deelname van personen met een lagere socio-economische status is immers niet steeds prioritair, gezien de veelheid aan andere (gezondheids-)problemen waarmee zij soms worstelen. Er moet ook aandacht zijn voor de socioculturele verschillen in benadering van gezondheid en ziektepreventie, en van de bevolkingsonderzoeken naar kanker in het bijzonder. Het verhogen van de informatieve toegankelijkheid of gezondheidsgeletterdheid van burgers is vaak een traag proces, maar in het geval van de bevolkingsonderzoeken is de rol van de arts bij het informeren en motiveren in verband met deelname uiterste belangrijk. Als vertrouwenspersoon heeft een aanbeveling van een arts en extra informatie bijna altijd een positieve invloed op deelname. 52 Dit houdt wel in dat de artsen zelf ook voldoende en correct moeten geïnformeerd worden over de aanpak van bevolkingsonderzoeken. De communicatie over bevolkingsonderzoeken t.o.v. huisartsen en specialisten kadert nog onvoldoende binnen een bredere preventieaanpak, zodat informatie rond bevolkingsonderzoeken vaak los van ziektepreventie plaats vindt. De doelmatigheid van de 15

20 sensibiliseringsinspanningen wordt daardoor sterk afhankelijk van de bereidheid, kennis en mogelijkheden van de individuele arts om informatie te geven. In het kader van het Kankerplan t heeft Domus Medica, samen met alle andere huisartsenverenigingen in Vlaanderen, in april 2011 voorgesteld om kankerpreventie te integreren in de globale preventieve aanpak door de huisarts, door middel van het Globaal Medisch Dossier (GMD) + u. 53 Om huisartsen te ondersteunen bij hun preventieaanpak ontwikkelde Domus Medica in samenwerking met VIGeZ en Logo Antwerpen Noord de Gezondheidsgids, die in oktober 2010 voor de eerste maal gelanceerd werd. De vertegenwoordigers van Domus Medica in de Nationale raad voor kwaliteitspromotie van het RIZIV hebben de Gezondheidsgids voorgesteld als basis voor het GMD+. In december 2011 heeft Domus Medica een nieuwe editie van de Gezondheidsgids uitgebracht conform het GMD+ en ingebed in de Vlaamse gezondheidsdoelstellingen. 54 Dit is een praktijkinstrument dat huisartsen helpt om samen met hun patiënten een zinvol en wetenschappelijk onderbouwd preventieplan op maat uit te stippelen, dat kadert in het Vlaamse gezondheidsbeleid en beantwoordt aan de voorwaarden van het GMD+. De vragenlijst van de Gezondheidsgids omvat ook specifieke vragen rond de drie kankersoorten en kan, samen met het GMD+, een sensibiliserend instrument worden in het kader van bevolkingsonderzoeken en zo de toegankelijkheid verhogen. Voorlopig bevat de Gezondheidsgids nog geen rechtstreekse link naar het bevolkingsonderzoek. Praktische informatie over hoe de huisarts patiënten die niet participeren aan de bevolkingsonderzoeken naar kanker kan inschrijven, is hierbij van essentieel belang. Het moet duidelijk zijn dat de arts kan kiezen tussen twee mogelijkheden. Ofwel geeft hij meer informatie en motiveert hij de patiënt om in te gaan op een volgende uitnodiging, ofwel voert hij buiten het circuit van het bevolkingsonderzoek een ifobt-test, uitstrijkje of screeningsmammografie uit. Belangrijke knelpunten zijn dat het GMD+ niet verplicht is en dat de participatiegraad van de deelnemende populatie aan het GMD+ sterk verschilt per regio en leeftijdscategorie. Een ander knelpunt is de uitvoerbaarheid van het preventieconsult, omdat bijkomende ondersteuning naar kennis en vaardigheden nodig is. De ontwikkeling van digitale besliskundige ondersteuningstoepassingen van dit preventieadvies kan allicht de haalbaarheid voor de huisarts bevorderen. De specifieke rol van huisartsen binnen de bevolkingsonderzoeken wordt hieronder besproken in het hoofdstuk over uitnodiging van de doelgroep. De toegankelijkheid van bevolkingsonderzoeken naar kanker, in het bijzonder voor kansengroepen, is nog te beperkt, vooral om socioculturele en socio-economische redenen. Het formuleren van doelgroepspecifieke strategieën en actieplannen omtrent de communicatie en sensibilisering i.v.m. de Vlaamse bevolkingsonderzoeken naar kanker is uitermate cruciaal. Sommige op specifieke subdoelgroepen gerichte sensibiliseringsacties zoals Mamma Care zijn financieel niet haalbaar op ruimere schaal dan stadswijkniveau, maar het GMD+ kan, mede door inspanningen van de huisarts, een mogelijke hefboom zijn om mannen en vrouwen boven de 45 jaar te informeren over de aanpak van kankerpreventie, waaronder kankeropsporing via het bevolkingonderzoek. t Omdat na cardiovasculaire aandoeningen kanker de belangrijkste doodsoorzaak wereldwijd is (met name één Belg op drie krijgt een of andere vorm van kanker vóór zijn 75ste verjaardag), riepen de Wereldgezondheidsorganisatie en de Europese Commissie in 2009 hun lidstaten op om de strijd tegen kanker te intensifiëren door het introduceren van nationale kankerplannen. In België werd op 8 maart 2008 het eerste Kankerplan gelanceerd door Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Laurette Onkelinx. Een eerste evaluatie vond plaats in en de resultaten werden voorgesteld in november u GMD+ vraagt huisartsen om een beperkte checklist van preventieve onderwerpen te behandelen en in het dossier op te nemen bij personen tussen 45 en 75 jaar die een GMD hebben. Dit GMD+ van de bedoelde patiëntengroep wordt bij voorkeur jaarlijks geactualiseerd. De procedure en vergoeding zijn bij het RIZIV beschreven onder het GMD+. Voor elk afgesloten GMD+ dat alle onderwerpen behandelt krijgt de arts jaarlijks een extra vergoeding van 10,44 euro boven op het ereloon voor GMD. De bedoeling van de checklist is het detecteren van ziektes die bij vroegtijdige behandeling morbiditeit en mortaliteit kunnen voorkomen. 16

Oncologie Kempen 2013 5 oktober 2013 Cultureel Centrum t Schaliken- Herentals Guido Van Hal Centrum voor Kankeropsporing vzw Afdeling Antwerpen

Oncologie Kempen 2013 5 oktober 2013 Cultureel Centrum t Schaliken- Herentals Guido Van Hal Centrum voor Kankeropsporing vzw Afdeling Antwerpen Oncologie Kempen 2013 5 oktober 2013 Cultureel Centrum t Schaliken- Herentals Guido Van Hal Centrum voor Kankeropsporing vzw Afdeling Antwerpen Centrum voor Kankeropsporing Voorheen: hetconsortium van

Nadere informatie

BIJLAGE H: BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER: MIDDELENBEREKENING

BIJLAGE H: BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER: MIDDELENBEREKENING BIJLAGE H: BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER: MIDDELENBEREKENING Rapportering ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie; wordt verder ontwikkeld tijdens het natraject December 2013 Inhoud Inhoud...

Nadere informatie

Borstkankeropsporing in de beleids- en beheerscyclus van gemeenten en OCMW s (BBC)

Borstkankeropsporing in de beleids- en beheerscyclus van gemeenten en OCMW s (BBC) Borstkankeropsporing in de beleids- en beheerscyclus van gemeenten en OCMW s (BBC) Borstkankeropsporing in de BBC Situering Het Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker is een initiatief van de Vlaamse

Nadere informatie

Bevolkingsonderzoeken naar kanker: stand van zaken in Tremelo

Bevolkingsonderzoeken naar kanker: stand van zaken in Tremelo Bevolkingsonderzoeken naar kanker: stand van zaken in Tremelo Dit rapport bundelt informatie over de bevolkingsonderzoeken naar kanker. Je vindt er de participatiegraad van Tremelo in terug. Ter vergelijking

Nadere informatie

BIJLAGE A: GOED BESTUUR IN HET KADER VAN BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER

BIJLAGE A: GOED BESTUUR IN HET KADER VAN BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER BIJLAGE A: GOED BESTUUR IN HET KADER VAN BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER Rapportering van de werkgroep ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie December 2013 Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid

Nadere informatie

Jaarrapport bevolkingsonderzoeken2015. Dr. Patrick Martens Directeur CvKO vzw

Jaarrapport bevolkingsonderzoeken2015. Dr. Patrick Martens Directeur CvKO vzw Jaarrapport bevolkingsonderzoeken2015 Dr. Patrick Martens Directeur CvKO vzw Bevolkingsonderzoeken In Vlaanderen 3BVO naar kanker Borstkanker Baarmoederhalskanker Dikkedarmkanker 2668000 Vlamingen Goede

Nadere informatie

BEVOLKINGSONDERZOEK DIKKEDARMKANKER: BASISTEKST VOOR BEROEPSGROEPEN

BEVOLKINGSONDERZOEK DIKKEDARMKANKER: BASISTEKST VOOR BEROEPSGROEPEN BEVOLKINGSONDERZOEK DIKKEDARMKANKER: BASISTEKST VOOR BEROEPSGROEPEN Inleidend: Elk jaar krijgen ongeveer 5.000 Vlamingen te horen dat ze dikkedarmkanker (DDK) hebben (2010: 5248). Dikkedarmkanker is de

Nadere informatie

Dr. Bart Garmyn Voorzitter van de werkgroep BVO naar borstkanker ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie Domus Medica

Dr. Bart Garmyn Voorzitter van de werkgroep BVO naar borstkanker ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie Domus Medica Dr. Bart Garmyn Voorzitter van de werkgroep BVO naar borstkanker ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie Domus Medica Epidemiologie Bron: Stichting Kankerregister, http://www.kankerregister.org/.

Nadere informatie

GEZONDHEIDSENQUETE 2013

GEZONDHEIDSENQUETE 2013 GEZONDHEIDSENQUETE 2013 RAPPORT 5: PREVENTIE Stefaan Demarest, Rana Charafeddine (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat

Nadere informatie

DE VLAAMSE REGERING, Gelet op het advies van de Inspectie van Financiën, gegeven op... (datum);

DE VLAAMSE REGERING, Gelet op het advies van de Inspectie van Financiën, gegeven op... (datum); Voorontwerpbesluit van de Vlaamse Regering tot wijziging van artikel 2 en artikel 5 van het besluit van de Vlaamse Regering van 12 december 2008 betreffende bevolkingsonderzoek in het kader van ziektepreventie

Nadere informatie

OVERZICHT 2/07/2013 HET VLAAMS BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER. Dr. Stefan Teughels KANKERSCREENING IN VLAANDEREN EPIDEMIOLOGIE BMHKS

OVERZICHT 2/07/2013 HET VLAAMS BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER. Dr. Stefan Teughels KANKERSCREENING IN VLAANDEREN EPIDEMIOLOGIE BMHKS HET VLAAMS BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER Dr. Stefan Teughels OVERZICHT KANKERSCREENING IN VLAANDEREN EPIDEMIOLOGIE BMHKS HET VLAAMS BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR BMHK OVERZICHT KANKERSCREENING IN

Nadere informatie

BEVOLKINGSONDERZOEK DIKKEDARMKANKER: BASISTEKST VOOR BEROEPSGROEPEN

BEVOLKINGSONDERZOEK DIKKEDARMKANKER: BASISTEKST VOOR BEROEPSGROEPEN BEVOLKINGSONDERZOEK DIKKEDARMKANKER: BASISTEKST VOOR BEROEPSGROEPEN Inleidend: Elk jaar krijgen ongeveer 5.000 Vlamingen te horen dat ze dikkedarmkanker (DDK) hebben. Dikkedarmkanker is de tweede meest

Nadere informatie

Geneeskundige Dagen van Antwerpen

Geneeskundige Dagen van Antwerpen Antwerpen, 11 september 2014 Prof. dr. Guido Van Hal, Centrum voor Kankeropsporing, Afdeling Antwerpen Sarah Hoeck, Projectcoördinator bevolkingsonderzoek dikkedarmkanker Geneeskundige Dagen van Antwerpen

Nadere informatie

BEREIKEN VAN NIET-DEELNEMERS IN HET BVO BAARMOEDERHALSKANKER AAN DE HAND V/E HERINNERINGSBRIEF VAN DE GMD-HOUDEND HUISARTS. Dr.

BEREIKEN VAN NIET-DEELNEMERS IN HET BVO BAARMOEDERHALSKANKER AAN DE HAND V/E HERINNERINGSBRIEF VAN DE GMD-HOUDEND HUISARTS. Dr. BEREIKEN VAN NIET-DEELNEMERS IN HET BVO BAARMOEDERHALSKANKER AAN DE HAND V/E HERINNERINGSBRIEF VAN DE GMD-HOUDEND HUISARTS Dr. Eliane Kellen EPIDEMIOLOGIE BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER OPZET

Nadere informatie

Kankerscreening. Jean Tafforeau

Kankerscreening. Jean Tafforeau Kankerscreening Jean Tafforeau Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat, 14 B - 1050 Brussel 02 / 642 57 71 E-mail : jean.tafforeau@iph.fgov.be

Nadere informatie

De kosteneffectiviteit van de bevolkingsonderzoeken in Vlaanderen. Baarmoederhalskanker, Borstkanker en Dikkedarmkanker

De kosteneffectiviteit van de bevolkingsonderzoeken in Vlaanderen. Baarmoederhalskanker, Borstkanker en Dikkedarmkanker De kosteneffectiviteit van de bevolkingsonderzoeken in Vlaanderen. Baarmoederhalskanker, Borstkanker en Dikkedarmkanker Maaike Fobelets Lore Pil Koen Putman Lieven Annemans 5 oktober 2015 1 Algemene principes

Nadere informatie

1 jaar Zoet Zwanger: Vlaanderen in actie tegen diabetes

1 jaar Zoet Zwanger: Vlaanderen in actie tegen diabetes Kabinet Jo Vandeurzen Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin 11 oktober 2010 1 jaar Zoet Zwanger: Vlaanderen in actie tegen diabetes Het project Zoet Zwanger moet vrouwen die zwangerschapsdiabetes

Nadere informatie

CONFERENTIEBOEK. Rapportering ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie

CONFERENTIEBOEK. Rapportering ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie CONFERENTIEBOEK Rapportering ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie December 2013 Inhoudsopgave Lijst van tabellen... 1 Lijst van figuren... 1 Afkortingen... 2 1. Het Vlaamse preventieve gezondheidsbeleid...

Nadere informatie

6.1.1. De gezondheidstoestand

6.1.1. De gezondheidstoestand 6.1. Kernboodschap 6.1.1. De gezondheidstoestand Er is een verschuiving in het morbiditeitsprofiel in vergelijking met de gegevens over overlijden. In vergelijking met de voornaamste oorzaken van overlijden

Nadere informatie

Toetsingsmoment in GENT

Toetsingsmoment in GENT Toetsingsmoment in GENT Datum 1 oktober 2013, 19u30-22u00 Plaats Auditorium van het Provinciaal Administratief Centrum Het Zuid, Woodrow Wilsonplein 2, 9000 Gent Aantal aanwezigen 41 (op 50 inschrijvingen)

Nadere informatie

Leeronderzoek BORSTKANKERSCREENING

Leeronderzoek BORSTKANKERSCREENING Leeronderzoek BORSTKANKERSCREENING De harde cijfers In Vlaanderen krijgen jaarlijks 4000 vrouwen borstkanker! Provincie Antwerpen: 1 op 9 vrouwen krijgt borstkanker voor haar 75ste levensjaar! 1 op 3 vrouwen

Nadere informatie

INLEIDING 1 september tot en met 31 december 2013 A.Z. St.-Dimpna (nr )

INLEIDING 1 september tot en met 31 december 2013 A.Z. St.-Dimpna (nr ) INLEIDING Na aanbevelingen van Europa loopt sinds juni 2001 een Vlaams bevolkingsonderzoek naar borstkanker op basis van Europese wetenschappelijke richtlijnen. Concreet wil dat zeggen dat in Vlaanderen

Nadere informatie

Jaarrapport bevolkingsonderzoeken. Dr. Patrick Martens, Directeur CvKO Isabel De Brabander, Belgian Cancer Register

Jaarrapport bevolkingsonderzoeken. Dr. Patrick Martens, Directeur CvKO Isabel De Brabander, Belgian Cancer Register Jaarrapport bevolkingsonderzoeken Dr. Patrick Martens, Directeur CvKO Isabel De Brabander, Belgian Cancer Register Bevolkingsonderzoek Borstkanker Algemeen BVO Borstkanker Vrouwen 50-69 jaar Screeningsmammografie

Nadere informatie

Prof. dr. Lieven Annemans Gezondheidseconomische aspecten van bevolkingsonderzoek naar kanker UGent & VUB

Prof. dr. Lieven Annemans Gezondheidseconomische aspecten van bevolkingsonderzoek naar kanker UGent & VUB Prof. dr. Lieven Annemans Gezondheidseconomische aspecten van bevolkingsonderzoek naar kanker UGent & VUB Een systematische review van de kosteneffectiviteit van bevolkingsonderzoek naar baarmoederhals,

Nadere informatie

Spreektekst bij PP BK verkort met het accent op het verloop_

Spreektekst bij PP BK verkort met het accent op het verloop_ Spreektekst bij PP BK verkort met het accent op het verloop_02082018 Situering Deze presentatie is opgesteld door het Centrum voor Kankeropsporing en is bedoeld om toelichting te geven bij het Bevolkingsonderzoek

Nadere informatie

Belg tevreden over arts Transparantie en kostprijs blijven pijnpunt

Belg tevreden over arts Transparantie en kostprijs blijven pijnpunt Belg tevreden over arts Transparantie en kostprijs blijven pijnpunt Bijlage Naar aanleiding van het vijftigjarig bestaan van de ziekte- en invaliditeitsverzekering heeft CM de tevredenheid van de Belgen

Nadere informatie

Borstkankerscreening

Borstkankerscreening Borstkankerscreening uit KCE reports vol.11a Voordelen en nadelen van de systematische screening Voordelen De ontwikkeling van borstkankerscreeningsprogramma s steunt op twee argumenten: o de behandeling

Nadere informatie

BIJLAGE 2:JAARPLAN 2013 MET INBEGRIP VAN DE BEGROTING en goedgekeurd door het agentschap, om gevoegd te worden bij de beheersovereenkomst van datum

BIJLAGE 2:JAARPLAN 2013 MET INBEGRIP VAN DE BEGROTING en goedgekeurd door het agentschap, om gevoegd te worden bij de beheersovereenkomst van datum BIJLAGE 2:JAARPLAN 2013 MET INBEGRIP VAN DE BEGROTING en goedgekeurd door het agentschap, om gevoegd te worden bij de beheersovereenkomst van datum voor de subsidiëring en erkenning van vzw Centrum voor

Nadere informatie

Borstkanker is een kwaadaardig gezwel in de borst. Dit kan levensbedreigend zijn.

Borstkanker is een kwaadaardig gezwel in de borst. Dit kan levensbedreigend zijn. WELOVERWOGEN BESLISSEN OF U EEN SCREENINGSMAMMOGRAFIE LAAT NEMEN. DE INFORMATIE IN DEZE FOLDER HELPT U DAARBIJ. 1. WAT IS BORSTKANKER? Borstkanker is een kwaadaardig gezwel in de borst. Dit kan levensbedreigend

Nadere informatie

GEZONDHEIDSENQUETE 2013

GEZONDHEIDSENQUETE 2013 GEZONDHEIDSENQUETE 2013 RAPPORT 5: PREVENTIE Stefaan Demarest, Rana Charafeddine (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Kanker van de dikkedarm en endeldarm (darmkanker of colorectaal carcinoom) is een zeer belangrijke doodsoorzaak in de westerse wereld. Jaarlijks worden in Nederland meer dan 12.000

Nadere informatie

BIJLAGE I: GEZONDHEIDSDOELSTELLING VLAAMS BEVOLKINGS- ONDERZOEK NAAR BORSTKANKER & ACTIEPLAN 2006-2012: EVALUATIE

BIJLAGE I: GEZONDHEIDSDOELSTELLING VLAAMS BEVOLKINGS- ONDERZOEK NAAR BORSTKANKER & ACTIEPLAN 2006-2012: EVALUATIE BIJLAGE I: GEZONDHEIDSDOELSTELLING VLAAMS BEVOLKINGS- ONDERZOEK NAAR BORSTKANKER & ACTIEPLAN 2006-2012: EVALUATIE Rapportering ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie December 2013 Inhoud 1. Evaluatie

Nadere informatie

Darmkankeronderzoek vanaf 2014 bij 1,9 miljoen Vlamingen

Darmkankeronderzoek vanaf 2014 bij 1,9 miljoen Vlamingen Kabinet Jo Vandeurzen Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin 3 februari 2012 Darmkankeronderzoek vanaf 2014 bij 1,9 miljoen Vlamingen Stoelgangtest kan op termijn 400 kankerdoden per jaar

Nadere informatie

over de nota van de Vlaamse Regering

over de nota van de Vlaamse Regering 291 (2014-2015) Nr. 2 ingediend op 6 mei 2015 (2014-2015) Verslag namens de Commissie voor Welzijn, Volksgezondheid en Gezin uitgebracht door Danielle Godderis-T'Jonck en Cindy Franssen over de nota van

Nadere informatie

Inleiding. Johan Van der Heyden

Inleiding. Johan Van der Heyden Inleiding Johan Van der Heyden Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat, 14 B - 1050 Brussel 02 / 642 57 26 E-mail : johan.vanderheyden@iph.fgov.be

Nadere informatie

V.A.N.-TOP MINISTER JO VANDEURZEN 21 NOVEMBER 2015

V.A.N.-TOP MINISTER JO VANDEURZEN 21 NOVEMBER 2015 V.A.N.-TOP MINISTER JO VANDEURZEN 21 NOVEMBER 2015 ZORG IN EVOLUTIE 2 ZORG IN EVOLUTIE Professioneel gestuurde zorg Hospitalocentrisme Gezondheidszorg welzijn gescheiden Nadruk acute geneeskunde Aanbodgestuurde

Nadere informatie

Primaire preventie Behandeling P(rimaire p)reventie Secundaire preventie

Primaire preventie Behandeling P(rimaire p)reventie Secundaire preventie 1 Screening en gezondheidsbeleid Voorkomen is altijd beter dan genezen? Leuven, 24 april 2015 Prof. Dr. Joost Weyler Epidemiologie en Sociale Geneeskunde Screening en preventie Schema 2 Screening en preventie

Nadere informatie

Screenen naar colorectale kanker in de huisartspraktijk

Screenen naar colorectale kanker in de huisartspraktijk Frans Govaerts (Domus Medica) Jessy Hoste (Domus Medica) Screenen naar colorectale kanker in de huisartspraktijk Handleiding voor de moderator Handleidingen voor Kwaliteitsbevordering Antwerpen 2014 Domus

Nadere informatie

Prof. dr. Steven Weyers Namens de werkgroep BVO naar baarmoederhalskanker ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie Bestuurslid VVOG

Prof. dr. Steven Weyers Namens de werkgroep BVO naar baarmoederhalskanker ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie Bestuurslid VVOG Prof. dr. Steven Weyers Namens de werkgroep BVO naar baarmoederhalskanker ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie Bestuurslid VVOG Diensthoofd Vrouwenkliniek UZ Gent Baarmoederhalskanker als ziekte

Nadere informatie

SYNTHESERAPPORT EVALUATIE WETENSCHAPPELIJKE OLYMPIADES SAMENVATTING

SYNTHESERAPPORT EVALUATIE WETENSCHAPPELIJKE OLYMPIADES SAMENVATTING SYNTHESERAPPORT EVALUATIE WETENSCHAPPELIJKE OLYMPIADES SAMENVATTING Studiedienst en Prospectief Beleid 1 Departement Economie, Wetenschap en Innovatie Vlaamse Overheid Koning Albert II-laan 35 bus 10 1030

Nadere informatie

Bevolkingsonderzoeken. baarmoederhalskanker, borstkanker en darmkanker naar kanker

Bevolkingsonderzoeken. baarmoederhalskanker, borstkanker en darmkanker naar kanker Bevolkingsonderzoeken baarmoederhalskanker, borstkanker en darmkanker naar kanker In deze algemene folder leest u over de bevolkings onderzoeken baarmoederhalskanker, borstkanker en darmkanker. Wat is

Nadere informatie

Gezondheidsdoelstelling 'Bevolkingsonderzoeken naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm'

Gezondheidsdoelstelling 'Bevolkingsonderzoeken naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm' Gezondheidsdoelstelling 'Bevolkingsonderzoeken naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm' In het voortraject naar de Gezondheidsconferentie op 14 december 2013 werd de huidige situatie met

Nadere informatie

Actieplan bij de gezondheidsdoelstelling 2015-2020 voor bevolkingsonderzoek naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm

Actieplan bij de gezondheidsdoelstelling 2015-2020 voor bevolkingsonderzoek naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm Actieplan bij de gezondheidsdoelstelling 2015-2020 voor bevolkingsonderzoek naar kanker van de baarmoederhals, borst en dikke darm Referentie Actie Sleutelactoren Indicatoren Subdoelstelling 1: GOED BESTUUR

Nadere informatie

Doelstelling BOV Meer bewegen op maat van de deelnemer Bewegen als continuüm Gezondheidswinst op fysiek, mentaal en sociaal vlak

Doelstelling BOV Meer bewegen op maat van de deelnemer Bewegen als continuüm Gezondheidswinst op fysiek, mentaal en sociaal vlak LL Doelstelling BOV Meer bewegen op maat van de deelnemer Bewegen als continuüm Gezondheidswinst op fysiek, mentaal en sociaal vlak Doelgroep Doelgroep: volwassenen met een verhoogd beïnvloedbaar gezondheidsrisico

Nadere informatie

Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Uitnodiging

Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Uitnodiging Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker Uitnodiging Waarom dit bevolkingsonderzoek? Elk jaar krijgen ongeveer 700 vrouwen baarmoederhalskanker. Jaarlijks overlijden 200 vrouwen aan deze ziekte. Baarmoeder

Nadere informatie

Eerstelijnszone Dender Nieuwjaarsreceptie 14/01/2018

Eerstelijnszone Dender Nieuwjaarsreceptie 14/01/2018 Eerstelijnszone Dender Nieuwjaarsreceptie 14/01/2018 Logo-werking Opdracht Lokaal gezondheidsoverleg Logo is een locoregionaal netwerk voor gezondheidsbevordering en ziektepreventie Motiveren, adviseren

Nadere informatie

Gezondheidsenquête door middel van Interview België 2001

Gezondheidsenquête door middel van Interview België 2001 Gezondheidsenquête door middel van Interview België 2001 Deel 4 Preventie IPH/EPI REPORTS nr 2002-22 Afdeling Epidemiologie Juliette Wytsmanstraat 14 1050 Brussel Tel : 02/642.57.94 e-mail : his@iph.fgov.be

Nadere informatie

Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek

Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek Vlaamse werkgroep Bevolkingsonderzoek 1/09/2011 ADVIES nr. 11-01 Betreft: advies aan de Vlaamse minister, bevoegd voor het gezondheidsbeleid, over het toepassingsgebied van de Vlaamse regelgeving over

Nadere informatie

VLAAMSE OUDERENRAAD. Advies 2009/1 Sport en Bewegen voor ouderen. Vlaamse Ouderenraad 25 maart 2009 Koloniënstraat bus Brussel

VLAAMSE OUDERENRAAD. Advies 2009/1 Sport en Bewegen voor ouderen. Vlaamse Ouderenraad 25 maart 2009 Koloniënstraat bus Brussel VLAAMSE OUDERENRAAD Advies 2009/1 Sport en Bewegen voor ouderen Vlaamse Ouderenraad 25 maart 2009 Koloniënstraat 18-24 bus 7 1000 Brussel VLAAMSE OUDERENRAAD Advies 2009/1 Sport en Bewegen voor ouderen

Nadere informatie

Colorectale kanker Eerste resultaten van het bevolkingsonderzoek voor darmkanker in Vlaanderen

Colorectale kanker Eerste resultaten van het bevolkingsonderzoek voor darmkanker in Vlaanderen Colorectale kanker Eerste resultaten van het bevolkingsonderzoek voor darmkanker in Vlaanderen Prof. Dr. Hendrik Reynaert MD, PhD Dienst gastroenterologie-hepatologie UZBrussel Vakgroep basis medische

Nadere informatie

Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Uitnodiging

Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Uitnodiging Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker Uitnodiging Waarom dit bevolkingsonderzoek? Elk jaar krijgen ongeveer 700 vrouwen baarmoederhalskanker. Jaarlijks overlijden 200 vrouwen aan deze ziekte. Baarmoeder

Nadere informatie

BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER Monitor 2015

BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER Monitor 2015 a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER Monitor

Nadere informatie

Vlaamse Regering rssjj^f ^^

Vlaamse Regering rssjj^f ^^ Vlaamse Regering rssjj^f ^^ Besluit van de Vlaamse Regering tot uitvoering van het decreet van ISjuli 2007 houdende de organisatie van opvoedingsondersteuning DE VLAAMSE REGERING, Gelet op de decreten

Nadere informatie

BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER. Monitor 2017 EERSTE RESULTATEN VAN HET VERNIEUWDE

BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER. Monitor 2017 EERSTE RESULTATEN VAN HET VERNIEUWDE a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER Monitor

Nadere informatie

Onderzoek naar. levenskwaliteit. bij colorectale (ex-)kankerpatiënten. Basisrapport. Met financiële steun van

Onderzoek naar. levenskwaliteit. bij colorectale (ex-)kankerpatiënten. Basisrapport. Met financiële steun van Onderzoek naar levenskwaliteit bij colorectale (ex-)kankerpatiënten Basisrapport Met financiële steun van Onderzoek naar levenskwaliteit bij colorectale (ex-)kankerpatiënten Basisrapport Auteurs: De Gendt

Nadere informatie

SESSIE GEZIN (BRON VAN GEZONDHEID)

SESSIE GEZIN (BRON VAN GEZONDHEID) SESSIE GEZIN (BRON VAN GEZONDHEID) VLAAMSE GEZONDHEIDSDOELSTELLINGEN > Decreet van 21/11/2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid > Gezondheidsconferentie bespreekt voorstellen van: gezondheidsdoelstelling

Nadere informatie

Risico op sterfte door hart- en vaatziekten in 10 jaar tijd met 25 procent gedaald

Risico op sterfte door hart- en vaatziekten in 10 jaar tijd met 25 procent gedaald PERSMEDEDELING VAN JO VANDEURZEN, VLAAMS MINISTER VAN WELZIJN, VOLKSGEZONDHEID EN GEZIN 4 oktober 2012 Risico op sterfte door hart- en vaatziekten in 10 jaar tijd met 25 procent gedaald De kans dat Vlamingen

Nadere informatie

Resultaten De te bereiken resultaten m.b.t. de periode 1 januari 2014 tot en met 31 december 2014 kunnen als volgt worden omschreven:

Resultaten De te bereiken resultaten m.b.t. de periode 1 januari 2014 tot en met 31 december 2014 kunnen als volgt worden omschreven: BIJLAGE Bijlage nr. 1 Fiches Titel initiatief: Brusselwerking Initiatiefnemer: vzw Forum van Etnisch-Culturele Minderheden (0478.953.435), Vooruitgangsstraat 323/4, 1030 Brussel (Schaarbeek) Omschrijving

Nadere informatie

Aanvraag tot erkenning als centrum voor opsporing van aangeboren metabole aandoeningen

Aanvraag tot erkenning als centrum voor opsporing van aangeboren metabole aandoeningen Aanvraag tot erkenning als centrum voor opsporing van aangeboren metabole aandoeningen Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Team Preventie, Eerstelijn en Thuiszorg Team Preventie Koning Albert II-laan

Nadere informatie

EXPOO-CONGRES: ELK GEZIN TELT! GEZONDHEIDSONGELIJKHEID TERUGDRINGEN: YES YOU CAN!

EXPOO-CONGRES: ELK GEZIN TELT! GEZONDHEIDSONGELIJKHEID TERUGDRINGEN: YES YOU CAN! EXPOO-CONGRES: ELK GEZIN TELT! VAKGROEP HUISARTSGENEESKUNDE EN EERSTELIJNSGEZONDHEIDSZORG GEZONDHEIDSONGELIJKHEID TERUGDRINGEN: YES YOU CAN! Prof. dr. Sara Willems 10 de EXPOO congres: Elk gezin telt!

Nadere informatie

Evaluatie van Open Bedrijvendag

Evaluatie van Open Bedrijvendag Evaluatie van Open Bedrijvendag Departement Economie, Wetenschap en Innovatie Afdeling Strategie en Coördinatie Koning Albert II-laan 35 bus 10 1030 Brussel April 2011 Samenvatting De Open Bedrijvendag

Nadere informatie

Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Uitnodiging

Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Uitnodiging Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker Uitnodiging Waarom dit bevolkingsonderzoek? Elk jaar krijgen ongeveer 700 vrouwen baarmoederhalskanker. Jaarlijks overlijden 200 vrouwen aan deze ziekte. Baarmoeder

Nadere informatie

PROJECT ZOET ZWANGER DIABETESSYMPOSIUM 18 NOV 2013

PROJECT ZOET ZWANGER DIABETESSYMPOSIUM 18 NOV 2013 PROJECT ZOET ZWANGER DIABETESSYMPOSIUM 18 NOV 2013 INHOUDSTAFEL Achtergrondinformatie Project Zoet Zwanger: situering Resultaten project Zoet Zwanger Samenwerking 1 ste en 2 de lijn Aantal registraties

Nadere informatie

Resultaten voor België Cardiovasculaire preventie Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor België Cardiovasculaire preventie Gezondheidsenquête, België, 1997 6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,

Nadere informatie

INTERBESTUURLIJKE SAMENWERKING IN VLAANDEREN

INTERBESTUURLIJKE SAMENWERKING IN VLAANDEREN K.U.Leuven Instituut voor de Overheid Universiteit Antwerpen Universiteit Gent Hogeschool Gent www.steunpuntbov.be INTERBESTUURLIJKE SAMENWERKING IN VLAANDEREN Ellen Wayenberg & Filip De Rynck Spoor Bestuurlijke

Nadere informatie

Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma

Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Departement Economie, Wetenschap en Innovatie Afdeling Strategie en Coördinatie Koning Albert II-laan 35 bus 10 1030 Brussel

Nadere informatie

Rapport 833 Derriks, M., & Kat, E. de. (2020). Jeugdmonitor Zeeland Amsterdam: Kohnstamm Instituut.

Rapport 833 Derriks, M., & Kat, E. de. (2020). Jeugdmonitor Zeeland Amsterdam: Kohnstamm Instituut. Samenvatting Rapport 833 Derriks, M., & Kat, E. de. (2020). Jeugdmonitor Zeeland Amsterdam: Kohnstamm Instituut. De Jeugdmonitor Zeeland De Jeugdmonitor Zeeland is een plek waar allerlei informatie bij

Nadere informatie

Voor het eerst is er een vaccin dat baarmoederhalskanker kan voorkomen

Voor het eerst is er een vaccin dat baarmoederhalskanker kan voorkomen Samenvatting Voor het eerst is er een vaccin dat baarmoederhalskanker kan voorkomen In Nederland bestaat al decennia een succesvol programma voor bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker. Daarmee

Nadere informatie

GEZONDHEIDSENQUETE 2013

GEZONDHEIDSENQUETE 2013 GEZONDHEIDSENQUETE 2013 RAPPORT 1: GEZONDHEID EN WELZIJN Johan Van Der Heyden, Rana Charafeddine (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J.

Nadere informatie

BIJLAGE 2: JAARPLAN 2012 MET INBEGRIP VAN DE BEGROTING

BIJLAGE 2: JAARPLAN 2012 MET INBEGRIP VAN DE BEGROTING BIJLAGE 2: JAARPLAN 2012 MET INBEGRIP VAN DE BEGROTING en goedgekeurd door het agentschap, om gevoegd te worden bij de beheersovereenkomst van voor de subsidiëring en erkenning van vzw Consortium van erkende

Nadere informatie

Spreker Functie. Bevolkingsonderzoek Borstkanker Vlaanderen

Spreker Functie. Bevolkingsonderzoek Borstkanker Vlaanderen Spreker Functie Bevolkingsonderzoek Borstkanker Vlaanderen Inhoud 1. De borst en borstkanker 2. Preventie en vroege opsporing 3. Bevolkingsonderzoek 4. Bevolkingsonderzoek Borstkanker 5. Deelnemen: stap

Nadere informatie

DE VLAAMSE REGERING, Gelet op de wetten op de Rijkscomptabiliteit, gecoördineerd op 17 juli 1991, artikel 55 tot en met 58;

DE VLAAMSE REGERING, Gelet op de wetten op de Rijkscomptabiliteit, gecoördineerd op 17 juli 1991, artikel 55 tot en met 58; Besluit van de Vlaamse Regering tot toekenning van een subsidie aan het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie voor de ontwikkeling van een operationele begeleidingsmethodiek voor

Nadere informatie

1. Elementen uit het Vlaams beleidskader die bijdragen tot een wetenschappelijk en gezondheidseconomisch verantwoord beleid

1. Elementen uit het Vlaams beleidskader die bijdragen tot een wetenschappelijk en gezondheidseconomisch verantwoord beleid Gezondheidseconomie van preventie Congres van de Vereniging voor Gezondheidseconomie op 21 mei 2005 te Antwerpen Namiddagsessie: Beleid en praktijk van preventie: Implementatie van preventie in de praktijk

Nadere informatie

Spreker Functie. Bevolkingsonderzoek Borstkanker Vlaanderen

Spreker Functie. Bevolkingsonderzoek Borstkanker Vlaanderen Spreker Functie Bevolkingsonderzoek Borstkanker Vlaanderen Inhoud 1. Bevolkingsonderzoek 2. Bevolkingsonderzoek Borstkanker in Vlaanderen de uitnodiging de screeningsmammografie de beoordeling het resultaat

Nadere informatie

Voorontwerp van decreet betreffende het lokaal sociaal beleid

Voorontwerp van decreet betreffende het lokaal sociaal beleid VR 2017 2402 DOC.0170/2BIS Voorontwerp van decreet betreffende het lokaal sociaal beleid DE VLAAMSE REGERING, Op voorstel van de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin; Na beraadslaging,

Nadere informatie

Impact van het kankerplan op het beleid van de ziekteverzekering. ri de ridder 26.11.2012

Impact van het kankerplan op het beleid van de ziekteverzekering. ri de ridder 26.11.2012 Impact van het kankerplan op het beleid van de ziekteverzekering ri de ridder 26.11.2012 begrotingsconclaaf 29/2/2008 regeerakkoord leterme 19/3/2008 een investering van 380 miljoen euro over periode 2008

Nadere informatie

Doelstelling 1

Doelstelling 1 6.2. De Vlaamse Gezondheidsdoelstellingen 1998-2002 Om het preventief gezondheidsbeleid en acties hieromtrent in de Vlaamse Gemeenschap te oriënteren, werden door de Vlaamse overheid vijf gezondheidsdoelstellingen

Nadere informatie

Bevolkingsonderzoek darmkanker

Bevolkingsonderzoek darmkanker Dokter op Dinsdag Bevolkingsonderzoek darmkanker Dr. Anneke De Schryver, MDL arts 25 maart 2014 Het slijmvlies van de dikke darm Het ontstaan van poliepen Poliepen + Goedaardig + Maar: kunnen kwaadaardig

Nadere informatie

BIJLAGE F: BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER: TOETSING. Rapportering ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie

BIJLAGE F: BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER: TOETSING. Rapportering ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie BIJLAGE F: BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR KANKER: TOETSING Rapportering ter voorbereiding van de Gezondheidsconferentie November 2013 Dit document bevat verslagen van de verschillende wijzen van toetsing tijdens

Nadere informatie

Resultaten voor België Vaccinatie bij volwassen Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor België Vaccinatie bij volwassen Gezondheidsenquête, België, 1997 6.4.1. Inleiding. Het belang van vaccinatie programma s is ruimschoots aangetoond geweest. De vragen werden slechts gesteld aan personen van 15 jaar en ouder, aangezien de vaccinale dekking bij kinderen

Nadere informatie

Inleiding. Doelstelling van het akkoord

Inleiding. Doelstelling van het akkoord Samenwerkingsakkoord tussen het Brussels Coördinatiecentrum voor Borstkankeropsporing (BRUMAMMO) en de mammografische eenheden die deelnemen aan het programma voor systematische opsporing van borstkanker.

Nadere informatie

MINDER VERSNIPPERING, MEER ZORG PREVENTIEBELEID Zorgnet-Icuro dr. Dirk Dewolf, administrateur-generaal Zorg & Gezondheid Brussel, 29 april 2019

MINDER VERSNIPPERING, MEER ZORG PREVENTIEBELEID Zorgnet-Icuro dr. Dirk Dewolf, administrateur-generaal Zorg & Gezondheid Brussel, 29 april 2019 MINDER VERSNIPPERING, MEER ZORG PREVENTIEBELEID Zorgnet-Icuro dr. Dirk Dewolf, administrateur-generaal Zorg & Gezondheid Brussel, 29 april 2019 HOMOGENISERING PREVENTIEBELEID > Zesde staatshervorming:

Nadere informatie

Resultaten voor Vlaamse Gemeenschap Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor Vlaamse Gemeenschap Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997 6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,

Nadere informatie

Resultaten voor Brussels Gewest Vaccinatie bij Volwassenen Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor Brussels Gewest Vaccinatie bij Volwassenen Gezondheidsenquête, België, 1997 6.4.1. Inleiding. Het belang van vaccinatie programma s is ruimschoots aangetoond geweest. De vragen werden slechts gesteld aan personen van 15 jaar en ouder, aangezien de vaccinale dekking bij kinderen

Nadere informatie

Lokale bestrijding. kinderarmoede. Groeiactieplan. kinderarmoede

Lokale bestrijding. kinderarmoede. Groeiactieplan. kinderarmoede Lokale bestrijding kinderarmoede Groeiactieplan kinderarmoede Overzicht 1. Algemeen kader 2. Greep uit de acties in Gent 3. Succesfactoren/knelpunten à Debat Psychologische Dienst - OCMW Gent 2 1. Algemeen

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 27 augustus 2018 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 27 augustus 2018 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 25 VX Den Haag T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

PLENAIRE SESSIE ZORG EN WELZIJN (MEER GEZONDHEID IN DE ZORG)

PLENAIRE SESSIE ZORG EN WELZIJN (MEER GEZONDHEID IN DE ZORG) PLENAIRE SESSIE ZORG EN WELZIJN (MEER GEZONDHEID IN DE ZORG) VLAAMSE GEZONDHEIDSDOELSTELLINGEN > Decreet van 21/11/2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid > Gezondheidsconferentie bespreekt

Nadere informatie

FUNCTIEFAMILIE 4.2 Beleidsthemabeheerder

FUNCTIEFAMILIE 4.2 Beleidsthemabeheerder Doel van de functiefamilie Het beleidsthema vanuit theoretische en praktische deskundigheid implementeren en uitbouwen teneinde toepassingen omtrent het thema te initiëren, te stimuleren en te bewaken

Nadere informatie

Sabine Drieskens, Lydia Gisle (ed.)

Sabine Drieskens, Lydia Gisle (ed.) GEZONDHEIDSENQUETE 2013 Rapport 3: Gebruik van gezondheidsen welzijnsdiensten Sabine Drieskens, Lydia Gisle (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance

Nadere informatie

Resultaten voor Brussels Gewest Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997

Resultaten voor Brussels Gewest Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997 6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,

Nadere informatie

Onderzoek naar de nazorg bij dikke darmkanker door de huisarts of de chirurg en het gebruik van een persoonlijke interactieve website (I CARE studie).

Onderzoek naar de nazorg bij dikke darmkanker door de huisarts of de chirurg en het gebruik van een persoonlijke interactieve website (I CARE studie). Onderzoek naar de nazorg bij dikke darmkanker door de huisarts of de chirurg en het gebruik van een persoonlijke interactieve website (I CARE studie). Verbetert de zorg na de behandeling van dikke darmkanker

Nadere informatie

Opvolging van positieve mammotesten - Jaren Dr. JB Burrion, mei 2011

Opvolging van positieve mammotesten - Jaren Dr. JB Burrion, mei 2011 Opvolging van positieve mammotesten - Jaren 2008-2009 Dr. JB Burrion, mei 2011 Context Sinds 2002 organiseert Brumammo vzw het opsporingsprogramma voor borstkanker voor vrouwen van 50 tot 69 jaar in het

Nadere informatie

IMA-monitor van de toepassing van de verplichte sociale derdebetalersregeling door huisartsen

IMA-monitor van de toepassing van de verplichte sociale derdebetalersregeling door huisartsen 1 IMA-monitor van de toepassing van de verplichte sociale derdebetalersregeling door huisartsen Boekhoudperiode 2015T1 2016T4 Publicatiedatum: 20 juni 2017 Auteurs: Belinda ten Geuzendam, Didier Saint-Jean,

Nadere informatie

Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Sociale Zekerheid»

Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Sociale Zekerheid» 1 Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Sociale Zekerheid» SCSZG/15/116 ADVIES NR. 08/05 VAN 8 APRIL 2008, GEWIJZIGD OP 6 MEI 2008, OP 4 MAART 2014 EN OP 7 JULI 2015,

Nadere informatie

VERZOEKSCHRIFT. over een eerste Vlaamse rookvrije dag op 31 mei 2009 VERSLAG

VERZOEKSCHRIFT. over een eerste Vlaamse rookvrije dag op 31 mei 2009 VERSLAG Zitting 2008-2009 25 maart 2009 VERZOEKSCHRIFT over een eerste Vlaamse rookvrije dag op 31 mei 2009 VERSLAG namens de Commissie voor Welzijn, Volksgezondheid en Gezin uitgebracht door mevrouw Vera Jans

Nadere informatie

Informatiebrochure voor hulpverleners

Informatiebrochure voor hulpverleners Informatiebrochure voor hulpverleners Hoe ervaren vrouwelijke moslimpatiënten en hulpverleners de zorg in kraamafdelingen in het Vlaamse ziekenhuis? Een interviewstudie over de ethische aspecten van interculturele

Nadere informatie

IMPROVE. Helpt u mee het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker vrouwvriendelijker te maken?

IMPROVE. Helpt u mee het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker vrouwvriendelijker te maken? Kan de zelfafnameset het uitstrijkje vervangen? IMPROVE Helpt u mee het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker vrouwvriendelijker te maken? Uitnodiging voor deelname aan wetenschappelijk onderzoek. www.hpvzelfafname.nl

Nadere informatie

Informatie op te nemen in communicatie-instrumenten over borstkankeropsporing. bij vrouwen van 50 tot 59 jaar

Informatie op te nemen in communicatie-instrumenten over borstkankeropsporing. bij vrouwen van 50 tot 59 jaar Informatie op te nemen in communicatie-instrumenten over opsporing bij vrouwen van 50 tot 59 jaar Algemene informatie over opsporing Wat is opsporing? Hoe gebeurt het onderzoek bij opsporing? Borstkankeropsporing

Nadere informatie

Definitieve resultaten eindejaarscontroles

Definitieve resultaten eindejaarscontroles Definitieve resultaten eindejaarscontroles Persbericht 14 januari 211 2 Na zes weken sensibilisering en alcoholcontroles op de weg maken Staatssecretaris voor Mobiliteit Etienne Schouppe en het Belgisch

Nadere informatie

VLAAMSE RAAD VOOR WETENSCHAPSBELEID

VLAAMSE RAAD VOOR WETENSCHAPSBELEID VLAAMSE RAAD VOOR WETENSCHAPSBELEID ADVIES BETREFFENDE DE ORGANISATIE VAN DE INFORMATIE EN DE BEVORDERING VAN DE VLAAMSE PARTICIPATIE INZAKE DE EUROPESE R & D-PROGRAMMA S. VRWB-R/ADV- 15 16 november 1989.

Nadere informatie