Ze zeggen nog je tegen me

Transcriptie

1 Franceina van Zalk en Frank Jansen Ze zeggen nog je tegen me Leeftijdgebonden voorkeur voor aanspreekvormen in een persuasieve webtekst 1. De enquête van Vermaas 1.1 Inleiding* Spreek ik iemand aan met je of met u? Het was en is een probleem voor iedere individuele Nederlandse taalgebruiker. Maar als we het probleem vanaf een veilige wetenschappelijke afstand beschouwen, zijn de grote lijnen duidelijk. Linguïsten zijn het er namelijk al geruime tijd met elkaar over eens wat er in de vorige eeuw gebeurde (Van den Toorn, 1977; Vermaas 2002, 2003). We kunnen deze ontwikkeling als volgt samenvatten. Het Nederlands is altijd een zogeheten T/V-taal (naar het Franse tu en vous) geweest, dat wil zeggen een taal met twee of meer vormen voor het persoonlijk voornaamwoord van de tweede persoon Samenvatting Vermaas rapporteert op grond van een schijnbaretijdinterpretatie van zelfrapportagegegevens een belangrijke verandering in de keuze van de aanspreekvormen u en jij in gesprekken: in de loop van de 20 ste eeuw is je steeds belangrijker geworden. Een nadere analyse van Vermaas gegevens maakt duidelijk dat aan deze interpretatie nogal wat haken en ogen zitten. Bovendien blijkt uit een tweetal experimenten dat lezers van een persuasieve webtekst de aanspreekvormen heel anders waarderen, in die zin dat ouderen je meer op prijs stellen, en jongeren u. (Brown en Gilman, 1960). De spreker gebruikt deze verschillende voornaamwoorden om zijn sociale relatie met zijn gesprekspartners te karakteriseren. De vormen zelf zijn in de loop der eeuwen veranderd (du, gij, u, jij), maar het T/V-verschil is steeds gebleven. Sinds het begin van de twintigste eeuw wordt het T/V-verschil door de vormen u en jij uitgedrukt, en dat is in het begin van de 21 ste eeuw nog steeds zo. Niet alleen de vormen van het persoonlijk voornaamwoord kunnen verschillend zijn, dat geldt ook voor de interpretatie van het verschil in sociale relatie dat ze uitdrukken. Sinds de studie van Brown en Gilman (1960) maakt men onderscheid tussen een statusinterpretatie en een solidariteitsinterpretatie. Als het pronominaal verschil een verschil in status uitdrukt, Tijdschrift voor Taalbeheersing - 26e jaargang, nr. 4,

2 gebruikt de spreker grofweg het ene pronomen voor hoger geplaatsten en het andere voor alle anderen. Als het een verschil in solidariteit uitdrukt, gebruikt de spreker het ene pronomen voor personen die tot zijn eigen groep behoren en het andere voor personen die daarbuiten vallen. Aan het begin van de twintigste eeuw had het Nederlands duidelijk een statussysteem, waarin de aanspreekvormen gekoppeld waren aan de sociale klasse van de spreker en die van de hoorder. Voor hoger geplaatsten gebruikte de spreker u en voor gelijken en lager geplaatsten jij. Aan de ene kant was dat systeem duidelijk en goed hanteerbaar in de standenmaatschappij die Nederland een eeuw geleden was. De dokter zei jij tegen de bakker, en de bakker zei u terug. Aan de andere kant werd het systeem kwetsbaar zo gauw (en voor wie) die standsverschillen als problematisch werden ervaren. Doordat iedereen de ene of de andere vorm moest gebruiken werden die standsverschillen extra zichtbaar. Zo vond de taalkundige Muller het in 1926 al pijnlijk dat de bakker u zei tegen het dokterszoontje en daarop jij terugkreeg (geciteerd in Burger en De Jong, 1999). Omdat Muller geen bezwaar maakt tegen het aanspreekverschil als de bakker de dokter zelf aansprak, mogen we aannemen dat voor Muller de status al niet meer samenvalt met de sociale klasse. Zijn interpretatie is strikter: de toegesprokene heeft pas recht op een hoge status als hij zijn hoge sociale klasse zelf verdiend heeft. Na dit eerste signaal van onvrede met de statusinterpretatie van het u/jij-verschil zien we in de loop van de vorige eeuw die statusinterpretatie steeds minder belangrijk worden, met een sterke stroomversnelling in de jaren 60 en 70. Niet dat de rangen en standen verdwijnen, maar ze worden wel minder en minder vanzelfsprekend. En daarmee wordt het aan stand gecorreleerde u/jij-onderscheid minder bruikbaar. Nu had de Nederlandse taalgemeenschap ervoor kunnen kiezen om met één vorm door te gaan. Maar dat is niet gebeurd. In plaats daarvan werd het bestaan van de twee vormen aangegrepen om het verschil in betekenis te herinterpreteren. Het voornaamwoord voor hoger geplaatsten u werd voortaan gebruikt voor gesprekspartners die niet tot de groep van de spreker behoren (de buitengroep ) en het voornaamwoord voor gelijk- dan wel lagergeplaatsten je/jij voor gesprekspartners uit de eigen groep (de binnengroep). 1 In de loop van de eeuw zien we de kring van de binnengroep geleidelijk uitdijen: van generatiegenoten in de familie naar generatiegenoten en familie, naar vrienden, collega s en beroepsgenoten. Dit is goed verklaarbaar als we beseffen dat het criterium dat Brown en Gilman formuleerden voor het gebruik van de solidariteitsvorm gelijkgestemdheid is, een begrip dat in de loop der tijd eerder inclusiever dan exclusiever zal worden opgevat. Immers, aanspreken gebeurt altijd in aanwezigheid van de toegesprokene, en de kans is groot dat die het signaal van niet-gelijkgestemdheid dat van u uitgaat, negatief opvat, namelijk als een beschadiging van zijn positive face (Brown en Levinson, 1987). Dat kan een reden zijn voor de spreker om voor je te kiezen. Vermaas (2002, 2003) geeft empirische ondersteuning voor deze visie. Zij onderzocht de veranderingen in het aanspreekpatroon door middel van een uitgebreide enquête met zelfrapportagevragen van drie generaties proefpersonen: personen die op het moment van enquêteren (ca. 1996) 15 tot 18 jaar oud waren (dus omstreeks 1978 geboren), hun ouders (dus geboren omstreeks 1948) en hun grootouders (geboren omstreeks 1918). Bij de interpretatie van de verschillen in de enquêtegegevens gaat zij uit van de schijnbare-tijdmethode die in sociolinguïstisch onderzoek naar taalverandering veel gebruikt wordt (Boves en Gerritsen, 1995, p. 250 e.v.; Bailey, 2002). 266 Franceina van Zalk en Frank Jansen

3 Ze zeggen nog je tegen me Deze methode is gebaseerd op de aanname dat mensen na hun adolescentie hun taalgebruik niet meer wezenlijk veranderen. Voor de meeste taalgebruikers ligt dat moment direct na de adolescentie, de fase waarin ze uit huis gaan en een zelfstandig bestaan beginnen op te bouwen. Naast deze schijnbare-tijdinterpretatie bestaat er een alternatief, dat age-grading genoemd wordt (Boves en Gerritsen, 1995, p. 253). Age-grading komt erop neer dat het taalgedrag van een persoon wél verandert gedurende zijn leven. Wat zien we in de meeste taalgemeenschappen, age-grading of schijnbare tijd? Met die vraag houdt Bailey (2002) zich in een overzichtsartikel bezig. Hij komt tot een ondubbelzinnige conclusie: in de gevallen waarin de gegevens van schijnbare-tijdonderzoek konden worden vergeleken met die van echte historische data uit verschillende perioden, bleek de overeenkomst erg groot. De schijnbare-tijdmethode is hiermee gevalideerd (maar zie paragraaf 4). In ieder geval maakt de methode het voor Vermaas mogelijk om de zelfrapportages van de twee oudere generaties niet alleen te beschouwen als gegevens over het aanspreekgedrag van oudere mensen aan het einde van de twintigste eeuw, maar ook als gegevens over het taalgebruik van jongeren anno 1966, respectievelijk 1936, dus als taalverandering. 1.2 Aanspreekvormen voor de binnengroep. In het licht van het voorgaande kan Vermaas (2002, 2003) haar enquêtemateriaal interpreteren als bewijs voor een krasse diachrone verandering in de aanspreekvormen voor de binnengroep. Kinderen blijken steeds meer je tegen hun ouders te zeggen: het percentage stijgt van 27% je-zeggers in de oude generatie tot meer dan 80% voor de jonge generatie (Vermaas 2002, p.107). Van de oude generatie tutoyeert een minderheid zijn eigen kennissen (40%), dat percentage stijgt naar 50% in de middengeneratie (Vermaas 2002, p.134). 2 Hierbij sluit het gegeven aan dat het loutere feit dat een aangesprokene ouder is, voor de respondenten steeds minder reden is om altijd u te gebruiken: de percentages dalen van 66% u bij de ouderen via 41% bij de middengroep naar 17% bij de jongeren (Vermaas 2002, p.178). Ook respect is op zich geen voldoende reden meer om voor u te kiezen. Het percentage mensen dat altijd u gebruikt ten opzichte van personen aan wie respect verschuldigd is, daalt van 69% via 37% naar 33% (Vermaas 2002, p.194). U is dus niet meer afhankelijk van de relatieve ouderdom of de respectabiliteit van de aangesprokene. 1.3 Aanspreekvormen voor de buitengroep. Ten aanzien van het aanspreken van de buitengroep geven Vermaas resultaten maar weinig aanleiding om van grote veranderingen te spreken. Illustratief zijn de gegevens voor het aanspreken van een leraar, voor elke jongere zijn natuurlijke tegenstrever. Voor de twee oudere generaties is het tutoyeren van de leraar welhaast onbestaanbaar, van de jonge generatie doet 18% het (Vermaas 2002, p.124). Aan de ene kant is dat wel een toename, aan de andere kant gaat het nog steeds om een kleine minderheid. Als de aangesprokene een heel andere sociale rol heeft, kan hij blijkbaar niet tot de binnengroep behoren. Een bevestiging van die gedachte menen wij te vinden in Vermaas gegevens over het aanspreken bij informeel overleg. Hoewel ook hier de resultaten lastig te interpreteren zijn omdat aan jongeren een andere vraag werd voorgelegd dan ouderen, 3 zien we het gebruik van altijd u eerst dalen van 43% (oudere generatie) naar 12% (middengeneratie), maar dan weer pijlsnel stijgen 71% bij de jongeren (Vermaas 2002, p.147). Dezelfde stijging zien we bij altijd u bij overleg in een pauze (Vermaas 2002, p.167). 267

4 Franceina van Zalk en Frank Jansen Komt er een nieuwe timmerman over de vloer, dan spreken de bewoners hem nog steeds met u aan: het u-gebruik fluctueert tussen 85% en 78% bij alle drie de generaties. Het percentage respondenten dat iemand met u aanspreekt louter en alleen omdat ze deze persoon niet kennen, daalt wel van 84% via 74% naar 64%, maar dat neemt niet weg dat ook hier nog steeds een ruime meerderheid u gebruikt (Vermaas 2002, p. 200). De percentages bij de vraag wat men zegt als de zakelijkheid van een relatie voorop staat, sluiten hierbij aan: 67% van de ouderen zegt altijd u te gebruiken, tegen 54% van de middengeneratie en 55% van de jongeren (Vermaas 2002, p. 206). Ook bij andere vragen dan de in noot 2 en 3 vermelde, komt het voor dat de jongste generatie meer u-gebruik rapporteert dan de voorgaande generaties. In formele vergaderingen springt het u-gebruik omhoog van 16% bij de middengeneratie naar 65% bij de jongeren (Vermaas 2002, p.155). Hetzelfde geldt voor de situatie een gesprek met de directie : hier rapporteert Vermaas (2002, p.161) een statistisch significante stijging van u. 1.4 Conclusie. De gegevens van Vermaas zijn wel opgevat als bewijs voor een massieve vervanging van u door je (Burger en De Jong, 1999; Grezel, 2002), maar welbeschouwd is daar toch geen sprake van. Zeker, in de familie heeft je duidelijk gewonnen. Die uitzonderlijk snelle verandering schrijven wij toe aan twee andere factoren (naast de toenemende solidariteitsopvatting): ten eerste veranderde de opvatting over de ouder-kind-relatie van hiërarchisch naar meer vriendschappelijk. Ten tweede ging de wens van de ouders uit om getutoyeerd te worden, en hadden zij de macht om dat af te dwingen. Buiten het gezin heeft u nog steeds goede papieren. Ten opzichte van vreemden, maar ook in zakelijke en formele situaties kiest een meerderheid van de jongeren voor u. Mogelijk past deze alternatieve interpretatie bij een speculatie van Burger en De Jong (1999). Zij vermoeden dat er een directe relatie is tussen de informalisering van de samenleving die aan het eind van de jaren zestig begon en de uitbreiding van de je-vorm. Toen dat informaliseringproces stokte, hield ook de zegetocht van je op. In hun moedige vooruitblik naar de 21 ste eeuw, verwachten ze dat de verandering naar je hooguit tot stilstand zal komen. Een terugkeer naar u achten ze dus onwaarschijnlijk. Maar misschien is zelfs dat mogelijk, zo maken de resultaten in de volgende paragrafen duidelijk. Nog een laatste opmerking over het onderzoek van Vermaas. Haar proefschrift gaat alleen over wat mensen rapporteren dat ze zeggen. Maar er is ook een andere kant: wat vindt de toegesprokene van een aanspreekvorm? Vermaas is zich ervan bewust dat die ook relevant is, blijkens haar opmerking Of iedereen daar prijs op stelt, vraag ik mij wel eens af, omdat ik mij kan voorstellen dat niet iedereen er zin in heeft steeds maar weer met jij/je te worden aangesproken (Vermaas 2002, p.57). Maar ze heeft dit verder niet onderzocht. Nu wil het toeval dat wij tezelfdertijd bezig waren met de afronding van een onderzoek naar de effecten van de personalisering van websites, waarbij als belangrijkste taalkenmerk van personalisering de keuze van de aanspreekvorm betrokken was. In dat kader werden twee experimenten uitgevoerd waarin de houding van lezers ten opzichte van webteksten werd onderzocht waarin ze met u dan wel je werden aangesproken. De resultaten hiervan werpen een ander licht op de aanspreekkwestie. In paragraaf 2 beschrijven we het eerste experiment, in paragraaf 3 het tweede

5 Ze zeggen nog je tegen me 2. De waardering van de aanspreekvormen u en je in een persuasieve webtekst 2.1 Achtergrond. Teksten die via Internet verspreid worden kunnen gepersonaliseerd worden aangeboden. Dat betekent dat de lezer automatisch een versie krijgt aangeboden die aan zijn verlangens tegemoet komt. Het spreekt vanzelf dat deze mogelijkheid tot personaliseren vooral aantrekkelijk is voor commerciële teksten, waar de lezer een klant is die overgehaald moet worden tot het aanschaffen van een product of dienst. Bij de personalisering kan het gaan om onderwerpen waarin de klant in het bijzonder geïnteresseerd is, maar ook om de keuze voor een stijl waarbij hij zich thuis voelt. Een aspect van stijl dat in dit verband voor de hand ligt, is het aanspreken en de aanspreekvorm, het onderwerp van Van Zalk (2002). 2.2 Materiaal en Methode Onafhankelijke variabele Als brontekst voor het onderzoek fungeerde de pagina Een mystieke lokroep voor de wandelaar in een online reisbrochure over drie wandelgebieden in Ierland. Deze werd herschreven tot drie teksten. In de eerste werd zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de formele aanspreking in de u-vorm; in de tweede van de informele aanspreking in de jevorm. In een derde tekst werden de aansprekingen vervangen door een derde persoon (hij / men / de wandelaar). Dit deel van het onderzoek blijft in dit artikel buiten beschouwing. Voor een persuasieve tekst werd gekozen omdat die zich niet alleen leent voor vragen over begrijpelijkheid en aantrekkelijkheid maar ook over de aanvaarding van het standpunt (Hoeken, 1998). Reisbrochures werden gekozen omdat dit genre een relatief belangrijke rol speelt in het verkooptraject. Dat de reisconsument groot belang hecht aan een goede informatievoorziening, blijkt uit het onderzoek van Goossens (1993): ruim 50% van de consumenten baseert de bestemmingskeuze volledig op informatie uit reisbrochures. Voor het genre reisbrochure geldt verder dat de elektronische variant in de vorm van een webtekst buitengewoon succesvol is gebleken (Houtman, 2003). De basistekst werd ontleend aan de site van een tamelijk bekend en succesvol online-reisbureau, dat in à 20% van de online reismarkt bediende, en ten minste bezoekers per maand op zijn website mocht verwelkomen. De tekst bestond uit 363 woorden: lang genoeg om voldoende aansprekingen toe te voegen, maar niet zo lang dat de aandacht van de lezer zou kunnen verslappen. Verder was de inhoud van de tekst algemeen van aard, zodat hij zoveel mogelijk lezers zou aanspreken. De tekst bevatte verder weinig concrete informatie over de reis, opdat het oordeel van de proefpersonen niet gestuurd zou worden door hun persoonlijke voorkeur voor het type reis, de kosten, of de soort locatie. De keuze viel op Ierland als vakantieland omdat dat land niet zo n uitgesproken imago heeft als Salou (jongeren) of een Rijncruise (ouderen), zodat de tekstbeoordeling ook op dit punt zo min mogelijk beïnvloed wordt door leeftijd, opleiding en andere eigenschappen van de proefpersoon. Beide tekstversies bestonden uit 22 zinnen, verdeeld over vier alinea s. In 18 daarvan werd de lezer één keer aangesproken en in één zin twee keer. Proefpersonen Aan het hier gerapporteerde deel van het experiment werkten 67 personen mee, die at random toegewezen werden aan de u of de je -conditie. Aan de proefpersonen werden geen andere eisen gesteld dan dat ze affiniteit met het Internet hadden en reislustig waren. 269

6 Zoals straks zal blijken, raakten we na een eerste analyse geïnteresseerd in het verband tussen leeftijd en tekstwaardering. Daarvoor deelden we de proefpersonen op in een groep ouderen (N=36, gemiddelde leeftijd 41, SD 8.5) en een groep jongeren (N=31, gemiddelde leeftijd 25, SD 2,4). De ouderen zijn dus goed vergelijkbaar met de middelste generatie in het onderzoek van Vermaas, en de jongeren met de jongste generatie. De leeftijden waren gelijkelijk over de tekstversies verdeeld. Afhankelijke variabelen De proefpersonen kregen 41 Likert stellingen voorgelegd, waarop ze konden reageren op een (zevenpunts)schaal (zie bijlage I). De tekstaspecten waarop de stellingen zich richten, zijn ontleend aan het model voor de verwerking van persuasieve teksten van Hoeken (1998). Afname en verwerking Ter wille van een zo groot mogelijke ecologische validiteit werd het onderzoek afgenomen in een online webomgeving. De testomgeving was een exacte kopie van de website van TravelPlanet, waarin de tekst Een mystieke lokroep gepresenteerd wordt. De teksten en stellingenlijsten werden voornamelijk per gedistribueerd. Een minderheid werd mondeling of door middel van een briefje aangespoord. De proefpersonen moesten naar een website surfen, de welkomsttekst lezen waarin vermeld stond wat ze moesten doen, en vervolgens de tekstversie van Een mystieke lokroep lezen die aan hen was toegewezen. Daarna moesten ze hun oordeel over de stellingen op een schaal aangeven. Vervolgens werd beoordeeld in hoeverre de stellingen samengenomen konden worden in clusters (a>.51). Dat bleek het geval bij interesse in het onderwerp van de tekst (a.77), opinies over het wandelen in Ierland (a.73), het vertrouwen in de bron (a.87) en stellingen over de auteur van de tekst (a.53). De waardering voor de tekst hebben we gemeten met stellingen over de aantrekkelijkheid (a.74), het informatiegehalte (a.67) en de respectvolheid van de toon (a.54). 2.3 Resultaten. Als algemeen resultaat van het onderzoek kunnen we vermelden dat bij twee stellingenclusters een hoofdeffect van de versie kon worden vastgesteld. In beide gevallen gaat het om een positief effect van de u-variant. De u-tekst blijkt tot een significant grotere gerapporteerde interesse in de inhoud te leiden (F (3, 63) 4,351, p <.05), alsmede tot positievere opinies over het onderwerp (F (3, 63), p <.05). Opvallend is dat het in deze beide gevallen niet om een teksteffect maar om een inhoudelijk effect gaat. Maar verder kon er geen samenhang worden aangetoond tussen de waardering voor een tekst en de aanspreking met u dan wel je. Nu kan het grotendeels ontbreken van resultaat veroorzaakt worden doordat de onafhankelijke variabele geen verband houdt met de waardering door de proefpersonen. Maar het is ook mogelijk dat de groep proefpersonen uit twee ongeveer gelijke groepen bestaat met een tegengesteld oordeel, waardoor de tegengestelde krachten elkaar opheffen. Op het spoor gezet door de opmerkingen die sommige proefpersonen aan het einde van het experiment in een daartoe bestemd invulschermpje hadden gemaakt, besloten we te onderzoeken of ouderen de aanspreekvormen anders waardeerden dan jongeren. We gingen daarbij uit van een simpel rechtlijnig verband tussen productie en receptie: de aanspreekvorm die een leeftijdsgroep rapporteert bij voorkeur te gebruiken komt overeen met de aanspreekvorm waarmee deze groep zichzelf het liefst als lezer ziet aangeduid. Toegepast op dit onderzoek 270 Franceina van Zalk en Frank Jansen

7 Ze zeggen nog je tegen me vermoedden we op grond van de publicaties van Vermaas dat de positieve evaluatie van de je-tekst door jongeren wel eens gecompenseerd zou kunnen worden doordat ouderen die juist negatief waarderen. Omgekeerd verwachtten we dat de u-tekst juist meer bij ouderen in de smaak zou vallen dan bij jongeren. Een tweewegvariantie-analyse met aanspreekvorm en leeftijd leverde voor het cluster met stellingen over de aantrekkelijkheid van de website inderdaad een statistisch significant interactie-effect op (F (3,63)7,642, p<.01). De gemiddelde waardering en de standaarddeviaties staan in tabel 1. Tabel 1: De gemiddelde waardering (en standaarddeviatie) van de aantrekkelijkheid van een webtekst met u of jij door jonge en oudere proefpersonen (1 = laag, 7 = hoog). oud jong u 4.2 (1.2) 4.8 (1.2) je 4.8 (1.2) 4.0 (1.0) Maar de gemiddelden in tabel 1 bereidden ons een verrassing. Het interactie-effect is precies tegengesteld aan dat wat we verwachtten: de ouderen vinden juist de je-tekst beter, en de jongeren de u-tekst. Bij de cluster respect kwam hetzelfde patroon naar voren, hoewel de interactie hier slechts marginaal significant was (F (1, 63) 3,057, p =.085). Bij geen van de andere clusters vonden we effecten, laat staan een aanwijzing dat ouderen een voorkeur voor u en jongeren voor je zouden hebben. Uit dit onderzoek trekken we de conclusie dat er enige evidentie bestaat voor de claim dat ouderen een tekst met de aanspreekvorm je, en jongeren een tekst met de aanspreekvorm u meer waarderen. 3. Een tweede waarderingsexperiment 3.1 Inleiding. Uit het eerste experiment bleek systematisch verschil in waardering te bestaan tussen de u- en jij-versies van een persuasieve webtekst. Dat kan nauwelijks een verrassing genoemd worden. Verrassend was wel de richting van dat verschil, namelijk tegengesteld aan wat je op grond van Vermaas (2002) zou verwachten. Als er een verschil tussen oudere en jongere lezers was, blijken oudere lezers de auteur, de reisorganisatie en de (vorm van de) tekst van de je-tekst meer te waarderen dan de jongere lezers. Daarnaast blijkt de groep jonge mensen de meeste waardering te hebben voor de auteur bij de u- tekst. Dit is een opmerkelijk resultaat aangezien in de lijn van de verwachting ligt dat de oudere lezers de voorkeur geven aan de u-tekst en de jongeren aan de je-tekst. Vooral dat laatste was een reden om het onderzoek over te doen, met enige aanpassingen en nu louter gericht op het toetsen van de volgende hypotheses: jongeren hebben meer waardering voor een persuasieve webtekst waarin ze met u aangesproken worden; ouderen hebben meer waardering voor een persuasieve webtekst waarin ze met je aangesproken worden. 271

8 Franceina van Zalk en Frank Jansen 3.2 Methode Manipulatie van de onafhankelijke variabele Het design van het eerste experiment werd geheel overgenomen. Alleen werd de tekst zonder aansprekingen (waarvan de resultaten in het eerste experiment buiten beschouwing bleven) nu helemaal niet aangeboden. Wat de proefpersonen betreft werden alle twee de teksten aselect toegewezen aan zowel ouderen (N = 50, gemiddelde leeftijd 46) als jongeren (N = 50, gemiddelde leeftijd 23). Ook in dit onderzoek komt de leeftijd van de ouderen overeen met de middelste generatie van Vermaas, en de jongeren met de jongste generatie. De vragenset werd enigszins aangepast. De belangrijkste verandering was dat aan het einde enkele vragen werden toegevoegd die specifiek gericht waren op mogelijke verklaringen van het leeftijdsverschil (zie bijlage II). Om daarvoor ruimte te scheppen werden enkele vragen uit het vorige experiment die voor het onderzoek naar aanspreekvormen minder van belang waren, achterwege gelaten. De vragen werden geclusterd op de volgende manier: deskundigheid (α.76) en betrouwbaarheid (α.81) van de bron, aantrekkelijkheid van de tekst (α.73), respectvolheid van de auteur (α.67), overtuigingkracht van de tekst (α.80) en de gepastheid van de toon (α.63). 3.3 Resultaten. De resultaten van de replicatie maken duidelijk dat er geen relatie is tussen leeftijd en waardering voor aanspreekvorm voor de meeste vragenclusters over de deskundigheid en de betrouwbaarheid van de bron, en over de auteur. Er blijkt wel een significant verschil in de waardering van de aantrekkelijkheid van de tekst (F (1,95) = 2,301, p =.024). Zie tabel 2 voor de gemiddelden: Tabel 2: De gemiddelde waardering (en standaarddeviatie) van de aantrekkelijkheid van een webtekst met u of jij door jonge en oudere proefpersonen (1 = laag, 7 = hoog). oud jong u 4,4 (1,4) 4,4 (1,0) je 4,8 (1,1) 4,1 (1,2) Uit tabel 2 valt af te leiden dat de waardering van de aantrekkelijkheid van de u-tekst niet leeftijdafhankelijk is, maar die van de je-tekst wel. Het leeftijdseffect is identiek aan dat bij het voorgaande experiment: jongeren vinden de je-tekst minder aantrekkelijk, ouderen juist aantrekkelijker. Een gelijksoortig resultaat treffen we aan bij de vragencluster over de overtuigingskracht (F (1,95) = 3,082, p <.05). De volgende tabel maakt duidelijk dat ouderen de je-tekst sterk afwijkend waarderen. De richting is weer hetzelfde als bij voorgaande tabel 3: ouderen vinden de je-tekst overtuigender. 272

9 Ze zeggen nog je tegen me Tabel 3: De gemiddelde waardering (en standaarddeviatie) van de overtuigingskracht van een webtekst met u of jij door jonge en oudere proefpersonen (1 = laag, 7 = hoog). oud jong u 3,6 (1,5) 3,6 (1,5) je 4,6 (1,6) 3,5 (1,6) Bij de vragen naar aanleiding van mogelijke verklaringen was er een die een antwoordpatroon opleverde met een interessant significant interactie-effect (F (1,95)= 4,019, p <.05), de tekst is meer geschikt voor een jongere doelgroep. Zie tabel 4: Tabel 4: De gemiddelde beoordeling van de waargenomen afstand tussen auteur en lezer (en standaarddeviatie) van een webtekst met u of jij door jonge en oudere proefpersonen (1 = laag, 7 = hoog). oud jong u 2,5 (1,5) 2,9 (1,5) je 3,2 (1,1) 2,6 (1,2) Uit tabel 4 blijkt het volgende: jongeren vinden in hogere mate dat de u-tekst voor jongeren (dus voor henzelf) geschikt is dan ouderen dat vinden (dus voor jongeren). Dat is in lijn met de voorgaande resultaten. Bij de je-tekst liggen de verhoudingen andersom: de ouderen vinden deze tekst duidelijk meer geschikt voor jongeren dan de jongeren zelf. Mogelijk wijst dit op een ingewikkeld soort projectie: ouderen zijn voor de je-aanspreking maar (of: omdat!) ze denken dat de jongeren zelf nog veel meer voor de je-vorm geporteerd zijn! 4. Conclusie en discussie De resultaten laten - in ieder geval voor een persuasieve webtekst - de conclusie toe dat ouderen en jongeren aansprekingen met u en jij verschillend waarderen. Terwijl de jongeren de u-tekst als even goed of zelfs hoger waarderen dan de je-tekst, voelen de ouderen zich meer aangesproken door de je-tekst. Dit resultaat wijkt af van wat we op grond van Vermaas (2002, 2003) voorspeld hadden. Welke verklaringen zijn er voor deze discrepantie? Afgezien van de mogelijkheid dat het effect van deze specifieke tekst of dit onderwerp afhankelijk is, zien we vier mogelijke verklaringen. De eerste verklaring doet een beroep op mediumspecifieke effecten. Het is mogelijk dat het effect dat wij gevonden hebben, alleen in webteksten bestaat. Daarvoor bestaat inmiddels wel enige indicatie: in twee latere scriptie-onderzoeken naar aansprekingen in teksten op papier, namelijk personeelsadvertenties (Huigen 2004) en postbus 51 folders (De Vries 2004) werden geen leeftijdseffecten gevonden. Er zijn twee mogelijke verklaringen voor de bijzondere houding ten opzichte van webteksten: een directe en een indirecte. De directe is dat de proefpersonen er bij websites rekening mee houden dat deze gepersonaliseerd zijn. Ze denken dus dat de tekst precies op hun voorkeuren is afgestemd. Daardoor reageren ze bij een webtekst sneller als de aanspreekvormen niet helemaal naar hun smaak zijn, dan bij 273

10 een papieren tekst. De indirecte verklaring vloeit voort uit de mogelijkheid dat aan de in dit artikel gerapporteerde onderzoeken naar de waardering van webteksten als oudere proefpersonen alleen een atypisch - want bijzonder jeugdig reagerend - soort oudere heeft meegewerkt. We hebben overigens geen aanwijzingen kunnen vinden voor de gegrondheid van (een van) deze verklaringen. De tweede mogelijke verklaring doet een beroep op de mogelijkheid dat ouderen en jongeren de auteur van een (web)tekst anders inschatten. De ouderen zouden de auteur kunnen zien als adviseur en daarom als lid van de binnengroep, zodat ze de aanspreekvorm je op prijs stellen (zie paragraaf 1), terwijl de jongeren de auteur zien als verkoper, en als zodanig lid van de buitengroep, zodat ze u meer gepast vinden. Hoewel we deze verklaring we vooralsnog niet willen uitsluiten, hebben we ook geen aanwijzingen kunnen vinden dat dit verschil inderdaad bestaat. Daarom achten we een derde verklaring niet onmogelijk, namelijk dat het veranderingsproces van u naar je niet zo algemeen is als wel gedacht wordt en nu langzaam maar zeker stokt. Uit de weergave van Vermaas resultaten in paragraaf 1 bleek al dat de opkomst van je alleen binnen het gezin uiterst radicaal verlopen is, en dat daarvoor bijzondere verklaringen aangevoerd kunnen worden. Die successtory van je in de familie, de binnengroep bij uitstek, mag niet verhullen dat u voor de buitengroep nog bijzonder sterke papieren heeft. Mogelijk is er zelfs meer aan de hand dan alleen het stokken van het veranderingsproces, en beleven we een restauratie van de oude aanspreekconventies. In paragraaf 1 verwezen we naar Burger en De Jong (1999) die vermoeden dat na de vooruitstrevende egalitaire jaren zestig (die eigenlijk de jaren zeventig waren) een zekere restauratie van het oude systeem aan het plaatsvinden is. In dit verband kan ook gewezen worden op het verschijnsel dat in sommige subculturen van jongeren grote waarde gehecht wordt aan respectbetuiging. De resultaten van de experimenten zouden gezien kunnen worden als een reflectie van deze verandering. De ouderen in onze experimenten reflecteren de normen van de jaren zeventig; de jongeren die van de restauratie. De in dit artikel gerapporteerde omdraaiing in waardering kan ook gezien worden als signaal dat er een kloof bestaat tussen zijn en streven. Jongeren zijn jong; ouderen voelen zich nog jong, althans dat zouden ze graag willen. Daar hebben veel jongeren op hun beurt weinig waardering voor. Ze zien oudere mannen die zich en dan vooral ten opzichte van jonge vrouwen jong gedragen en denken aansteller. Ze kijken door het vlotte kapsel en het zomerjurkje van de eeuwig jonge vrouw heen, en denken pathetisch. En zo kan het gebeuren dat ouderen eisen dat ze met je aangesproken worden, omdat ze die informele aanspreekvorm als een elixer voor eeuwige jeugd zien. Jongeren missen de macht om dit te weigeren maar ze nemen wraak door stiekem voor de eigen groep u in ere te herstellen. Als deze verklaring steek houdt, is het een mooie illustratie van een wet die lang geleden voor klankverandering door Zonneveld (1978) geformuleerd werd om een verklaring te geven van het naast elkaar bestaan van vormen als buil en buidel: vroeg of laat raakt elke succesvolle verandering in gevecht met zichzelf. We willen graag eindigen met een minder speculatieve en meer bescheiden mogelijkheid: dat we veel minder weten van aanspreekvormen dan we dachten. Vooral het verband tussen gebruik en waardering verdient nader onderzoek. In dit artikel zijn we uitgegaan van een rechtlijnig verband: de aanspreekvorm die wordt gerapporteerd als het frequentst gebruikt ten opzichte van een bepaald type hoorder of lezer wordt door dat type ook het hoogstge- 274 Franceina van Zalk en Frank Jansen

11 Ze zeggen nog je tegen me waardeerd. Maar misschien is dat veel te simpel en bestaat er een scheefheid tussen waardering en gebruik in die zin dat een aanspreekvorm die steeds minder frequent gebruikt wordt, juist wegens dat feit hoger gewaardeerd gaat worden. In ons geval: jongeren gaan er wel toe over om elkaar met je aan te spreken, maar waarderen het heimelijk positief als ze met de u-vorm benaderd worden. Dit soort hypothesen is alleen goed onderzoekbaar door middel van methodes als de hier gehanteerde tekst met schaalvragen, en niet door middel van enquêtes, omdat die alleen die houding ten opzichte van een verschijnsel meten waarvan men zich bewust is. Wij pleiten er ten slotte voor om de toepasbaarheid van de schijnbare-tijdmethode ter discussie te stellen. In paragraaf 1 kwam wel het overzicht van Bailey (2002) aan de orde waaruit bleek dat deze methode valide is, maar we moeten goed bedenken dat zijn overzicht gebaseerd was op onderzoek naar variatie op het niveau van klanken. Nu is dat type variatie gekenmerkt door het feit dat de (onbewuste) keuze voor een bepaalde variant alleen of voornamelijk afhankelijk is van de demografische eigenschappen van de spreker zelf. Een hoogopgeleide jonge vrouw uit de Randstad spreekt bijvoorbeeld de diftong ij uit als [ai]. Maar voor verschijnselen als de keuze van het voornaamwoord van de tweede persoon geldt iets heel anders. Bij die interactieve verschijnselen is de hoorder ten minste even relevant als de spreker, omdat het om de sociale verhouding gaat. En gedurende iemands leven veranderen de sociale verhoudingen waarin hij verkeert, meestal veel sneller en radicaler dan de demografische eigenschappen. Met andere woorden: het kan haast niet anders of bij deze verschijnselen moet age-grading een grotere rol gaan spelen. Hebben we allemaal niet de ervaring dat je uitspraak van de [ij] ongeveer hetzelfde is gebleven naarmate je ouder wordt, maar dat je waardering van de aanspreekvormen waarmee mensen je toespreken, drastisch verandert? Van trots op het feit dat je al u wordt genoemd, via trots op het feit dat je nog je wordt genoemd, tot de uiteindelijke berusting in u. Noten * Wij danken onze collega Henk Pander Maat en twee anonieme reviewers voor hun nuttige adviezen. 1 Dat deze herinterpretatie werd gemaakt, en niet de omgekeerde (u voor de binnengroep en je voor de buitengroep) achten wij goed verklaarbaar met behulp van het principe dat bij taalveranderingen bij voorkeur zo min mogelijk verandert. Als we aannemen dat sprekers het meeste contact met gelijken in hun eigen groep hebben, hoefde er voor het merendeel van de aansprekingen helemaal niets te veranderen. 2 De resultaten bij de jongste generatie wijken hiervan af, doordat deze maar liefst 78% u rapporteert! Vermaas (2002, p ) beschouwt dit resultaat als een aanwijzing voor age-grading, het verschijnsel dat het taalgebruik van een persoon verandert als hij ouder wordt. Maar het is ook mogelijk dat de resultaten van de jongeren niet zo goed met die van de ouderen vergeleken kunnen worden omdat beide groepen een iets andere vraag voorgelegd kregen. Bij de jongeren luidde de vraag Wanneer je contact hebt met personen met wie je geen persoonlijke band hebt (collega s van je ouders of buren) Voor de twee oudere generaties luidde de vraag: Wanneer u contact hebt met personen op gelijk niveau waarmee u geen persoonlijke relatie hebt (buren, (oud-)collega s). (Vermaas 2002, p. 85). Voor de jongeren waren de kennissen dus een generatie ouder, voor de ouderen niet. Dat jongeren de kennissen van hun ouders niet zeggen te tutoyeren, is iets anders dan agegrading. 3 Bij de oudere en de middengeneratie luidde de vraag: (Indien u gewerkt hebt) in welke van de volgende situaties gebruikte u dan op uw werk de aanspreekvorm u? a informeel werkoverleg ( ) d een fusiegesprek met leraren. Voor jongeren luidde de vraag: Stel dat je op school in de volgende situaties terechtkomt, gebruik je dan de aanspreekvorm u? a overleg met leraren, ( ) d. een pauzegesprek met leraren. De aanwezigheid 275

12 Franceina van Zalk en Frank Jansen van leraren in de situaties voor jongeren maakt de vraag voor hen verschillend van de vraag voor jongeren en ouderen. Het is ook mogelijk dat jongeren minder ervaring hebben met de geschetste situaties. 4 Paragraaf 2 is gebaseerd op de doctoraalscriptie van de eerste auteur, paragraaf 3 op het BA-eindwerkstuk van G. Boers. Beiden werden begeleid door de tweede auteur. Bibliografie Bailey, G. (2002). Real and apparent time. In: Chambers, J.K., Trudgill, P. en Schilling-Estes, N. (eds.) The handbook of language variation and change. Oxford: Blackwell, Boers, G. (2003). Je, jij, jou, jouw, U, Hoe is het eigenlijk?. BA-eindwerkstuk Communicatiekunde UU. Boves, T. & Gerritsen, M. (1995). Inleiding in de sociolinguïstiek. Utrecht: Het Spectrum. Brown, P. & Levinson, S.C. (1987). Politeness. Some universals in language usage. Cambridge: Cambridge University Press. Brown, R. & Gilman, A. (1960). The pronouns of power and solidarity. In: Giglioli, P.O. (ed) Language and social class. Harmondsworth: Penguin 1972, Burger, P. en Jong, J. de (1999). Taalboek van de eeuw. Den Haag, Sdu. Goossens, C.F. (1993). Verbeelding van vakanties: een studie naar effecten van emotionele informatie. Proefschrift universiteit Tilburg. Grezel, E. (2002). U of jij: wat moet je nou? Onze Taal 2002, 10, Hoeken, H. (1998). Het ontwerp van overtuigende teksten: wat onderzoek leert over de opzet van effectieve reclame en voorlichting. Bussum, Coutinho. Houtman, J. (2003). Meeste geld naar online reismarkt. Huigen, A. (2004). Bent U of ben jij de nieuwe collega die we zoeken? Doctoraalscriptie Communicatiekunde UU. Toorn, M.C. van den (1977). De problematiek van de Nederlandse aanspreekvormen. De nieuwe taalgids 70.6, Vermaas, J.A.M. (2002). Veranderingen in de Nederlandse aanspreekvormen van de dertiende t/m de twintigste eeuw. Utrecht, LOT. Vermaas, J.A.M. (2003). Veranderingen in de Nederlandse aanspreekvormen. Gramma/TTT 10, Vries, P. de (2004). U of je? Wat moeten we nou? Doctoraalscriptie Communicatiekunde UU. Zalk, F. van (2002). Ze zei meneer tegen me. Een onderzoek naar de relevantie van het personaliseren van aansprekingen in een persuasieve tekst van een dienstverlenende website. Doctoraalscriptie Communicatiekunde UU. Zonneveld, W. (1978). Hypercorrectie in taalverandering. In: Koefoed, G.A.T. en Marle, J. van (red.) Aspecten van taalverandering. Groningen: Wolters-Noordhoff Bijlage I (vragen bij het eerste experiment) 1. Ierland spreekt mij aan als vakantiebestemming. 2. Ik ga liever ergens anders op vakantie dan in Ierland. 3. Ik zou nooit in Ierland op zomervakantie gaan. 4. Ik ga het liefst in Ierland op zomervakantie. 5. Het Ierse landschap is aantrekkelijk. 6. In Ierland kun je uitstekend wandelen. 7. Ierland heeft boeiende mythes, sagen en legenden. 8. De medewerkers van TravelPlanet stellen reizen deskundig samen. 9. De medewerkers van TravelPlanet weten veel van reizen in Ierland. 276

13 Ze zeggen nog je tegen me 10. De website van TravelPlanet straalt professionaliteit uit. 11. De website van TravelPlanet straalt betrouwbaarheid uit. 12. De website van TravelPlanet straalt klantgerichtheid uit. 13. Ik vind dat de website van TravelPlanet een gebruiksvriendelijke uitstraling heeft. 14. Ik vind de website van TravelPlanet aantrekkelijk. 15. Ik vind dat de website van TravelPlanet uitnodigt om een keer op te zoeken. 16. Met TravelPlanet kom je op de mooiste plekjes in Ierland. 17. Ik vind dat in de tekst interessante informatie geboden wordt. 18. Ik vind de tekst duidelijk. 19. De tekst is levendig geschreven. 20. Ik vind de tekst informatief. 21. Ik vind de tekst langdradig. 22. Ik heb veel van de tekst geleerd. 23. De tekst nodigt uit om meer te lezen over Ierland. 24. De tekst maakt me enthousiast. 25. De tekst is overtuigend. 26. Ik vind dat goed beargumenteerd wordt, waarom Ierland een aantrekkelijk vakantieland is. 27. Ik vind de tekst objectief. 28. Ik vind dat de tekst een eenzijdig positief beeld geeft van Ierland. 29. De auteur van de tekst behandelt mij met respect. 30. De auteur van de tekst doet alsof hij mij goed kent. 31. Ik vind de auteur van de tekst opdringerig. 32. De schrijver doet zijn best mij op de tekst te betrekken. 33. U heeft zich minstens één keer georiënteerd op een vakantie in Ierland. 34. U heeft zich minstens één keer georiënteerd op een vakantie via het Internet. 35. U bent bereid te overwegen naar Ierland op zomervakantie te gaan. 36. U bent van plan de website van TravelPlanet te bezoeken. 37. U bent (man/vrouw). 38. U bent geboren in het jaar. 39. Uw hoogst afgeronde opleiding is. 40. Met welk cijfer tussen 1 en 10 beoordeelt u de website van TravelPlanet? Bijlage II Toegevoegde vragen bij het tweede experiment Ik voel een afstand tussen de auteur en mijzelf door de manier van schrijven. Ik sta op gelijke voet met de auteur. Ik voel me serieus genomen door de auteur. De tekst is voor mijn type mensen geschreven. De tekst is meer geschikt voor een oudere doelgroep. De tekst is meer geschikt voor een jongere doelgroep. 277

14 Henrike Jansen Een voetnoot over Franse kaas Analyse en beoordeling van systematische a contrario-argumentatie 1. Inleiding Samenvatting Een aantal jaren geleden daagde het Franse Syndicat de défense de l Epoisses twee kaasproducenten voor de rechter, omdat ze overwegingen een rol spelen bij de beoordeling In deze bijdrage wordt besproken welke in de ogen van het Syndicaat onrechtmatig de productnaam Epoisses aan door interpretatie van een bepaalde regel een beroep van a contrario-argumentatie waarin voor de hen geproduceerde kaas hadden gegeven. wordt gedaan op het systeem van de regeling Het Syndicaat deed in zijn aanklacht een waarvan die regel deel uitmaakt (systematische a beroep op de Europese Verordening nr. contrario-argumentatie). Ter illustratie wordt een 2081/92, waarin allerlei kazen worden rechtszaak over Franse kaas besproken, waarin de genoemd waarvan de naam op Europees interpretatie van een bepaalde Europese regeling niveau beschermd is. 1 Ook de Franse kaas centraal staat. De overwegingen die een rol spelen Epoisses de Bourgogne wordt in deze bij het bepalen van de deugdelijkheid van a verordening genoemd. Dat betekent dat contrario-argumentatie kunnen worden afgeleid alleen kaas die aan bepaalde kwaliteitseisen voldoet deze naam mag dragen. Dat Een reconstructie maakt duidelijk uit welke uit een reconstructie van deze argumentatie. de kaas van de twee kaasproducenten niet elementen de argumentatie bestaat en hoe deze aan die kwaliteitseisen voldeed, stond niet samenhangen, en dus waar de zwakke plekken ter discussie. Wat deze zaak evenwel lastig maakte, was dat de kaasproducenten contrario-argumentatie waarin een beroep op het van de argumentatie zich bevinden. Voor a hun kaas Epoisses hadden genoemd, en systeem van een bepaalde regeling wordt gedaan, niet Epoisses de Bourgogne, zoals de beschermde naam in de Verordening luidde. waarmee de houdbaarheid van deze argumentatie worden drie kritische vragen geformuleerd Nu is het zo dat de Verordening niet kan worden bepaald. De reconstructie laat zien alleen een lijst bevatte met namen van dat systematische a contrario-argumentatie een kazen die beschermd zijn, maar ook een inherent zwak argument is. voetnoot waarin een paar namen worden uitgezonderd van de bescherming, omdat de lidstaten hadden aangegeven voor deze namen geen bescherming te vragen. In deze voetnoot worden onder andere camembert en chabichou genoemd. Deze kazen zijn mét oorsprongsbenaming wel beschermd, namelijk als Camembert de Normandie en Chabichou du Poitou, maar dus niet als enkele naam. Het Syndicaat leidde uit deze voetnoot af dat de enkele naam Epoisses wel beschermd is. Deze wordt immers niet in de voetnoot genoemd als een van de kaasnamen waarvoor geen 278 Tijdschrift voor Taalbeheersing - 26e jaargang, nr. 4,

15 Een voetnoot over Franse kaas: analyse en beoordeling van systematische a contrario-argumentatie bescherming is gevraagd. Het Syndicaat verwees in zijn argumentatie naar de verhouding tussen de lijst en de voetnoot, en leidde daar a contrario uit af dat de enkele naam Epoisses wel beschermd is: Daarop [op de lijst met beschermde producten, HJ] staan met name: Epoisses de Bourgogne, Camembert de Normandie en Chabichou du Poitou. Met betrekking tot bij voorbeeld laatstgenoemde twee kaassoorten wordt in een voetnoot uitdrukkelijk vermeld, dat geen bescherming van de woorden chabichou en camembert wordt gevraagd. A contrario betekent dit dus, dat het deel Epoisses van de benaming Epoisses de Bourgogne als zodanig beschermd is. 2 De argumentatie waarvan het Syndicaat gebruik maakt, heet a contrario-argumentatie. Om precies te zijn is hier sprake van systematische a contrario-argumentatie: argumentatie waarmee uit het systeem van een bepaalde wettelijke regeling wordt afgeleid dat het concrete geval (de enkele naam Epoisses ) niet onder de regel valt (in casu de voetnoot, waarin wordt opgesomd welke namen niet beschermd zijn). Dat deze argumentatie niet zomaar deugdelijk is, zal duidelijk zijn. Het is gevaarlijk om aan het zwijgen van een wettelijke regeling over een bepaald geval een bewuste bedoeling met betrekking tot dat concrete geval af te leiden. Het is immers niet uit te sluiten dat men bij het opstellen van de regeling het concrete geval over het hoofd heeft gezien. In deze bijdrage ga ik na welke overwegingen kunnen worden gemaakt bij de beoordeling van de deugdelijkheid van de argumentatie van het Syndicaat. Ik maak daarvoor gebruik van het analyse- en beoordelingsinstrumentarium voor systematische a contrario-argumentatie dat ik in mijn dissertatie heb gepresenteerd (Jansen 2003). Op grond van een reconstructie van de argumentatie zal ik betogen dat voor de beoordeling van deze argumentatie drie kritische vragen van belang zijn. Tevens zal ik laten zien hoe de overwegingen van de Europese rechter in deze zaak gedeeltelijk verklaarbaar zijn uit mijn analyse en voor een ander gedeelte uit het strategische gebruik van de a contrario-argumentatie door het Syndicaat. Allereerst zal ik echter a contrario-argumentatie in het algemene kader van de juridische interpretatieproblematiek plaatsen. Daarom begin ik met het verduidelijken van de rechtstoepassingscontext waarin dergelijke interpretatiekwesties voorkomen. 2. A contrario-argumentatie en rechtstoepassing In rechtszaken gaat het om het toepassen van rechtsregels op bepaalde feiten. Er is een eiser of een officier van justitie die een bepaald rechtsgevolg eist op grond van een rechtsregel en er is een gedaagde of verdachte die de toepasselijkheid van de regel bestrijdt. In eenvoudige gevallen gaat rechtstoepassing via modus ponens. Een rechtsregel kan namelijk altijd worden weergegeven als een conditionele zin: als p, dan q (Feteris 1994:16). 3 Bijvoorbeeld: als je te hard rijdt, moet je een boete betalen. 4 P staat voor de rechtsfeitomschrijving: dat gedeelte van de regel waarin is beschreven voor welk type gevallen de regel geldt, in dit geval te hard rijden. Q staat voor de rechtsgevolgbepaling: de consequentie van het voldoen aan de toepassingsvoorwaarde die in de rechtsfeitomschrijving wordt gesteld, in dit geval een boete betalen. Als er een concreet geval is dat onder de rechtsfeitomschrijving valt, dus als Piet te hard heeft gereden, dan geldt het rechtsgevolg voor dat concrete geval: Piet moet een boete 279

16 Henrike jansen betalen. Wanneer een regel wordt toegepast op bepaalde feiten, heeft dat een standpunt tot gevolg waarin aan de concrete feiten een bepaald rechtsgevolg wordt toegekend. In het recht wordt dat ook wel subsumptie genoemd: de feiten worden onder de regel gesubsumeerd, waardoor het rechtsgevolg uit de regel op de feiten van toepassing is. Helaas is het niet altijd even duidelijk of bepaalde feiten onder een regel vallen en kunnen zich problemen voordoen bij het bepalen van de toepasselijkheid van de regel op bepaalde feiten. In de eerste plaats zijn er bewijsproblemen. Piet kan bijvoorbeeld ontkennen dat hij te hard heeft gereden. Wanneer hij dat doet, ontstaat er een subgeschil over de feiten. Piet kan echter ook erkennen dat hij te hard heeft gereden, maar tegelijkertijd ontkennen dat het verboden is om te hard te rijden. Hij kan de toepasselijkheid van de regel bestrijden door deze op een bepaalde manier te interpreteren. Bijvoorbeeld: stel dat Piet een profwielrenner is en niet in een auto reed, maar op zijn racefiets met 55 km/u door de bebouwde kom racete. Is de regel dan nog van toepassing? 5 Een dergelijke vraag levert een subgeschil op over de interpretatie van de regel: is deze ook van toepassing op fietsers? A contrario-argumentatie speelt geen rol bij bewijskwesties, maar wel wanneer de toepasselijkheid van de regel op de feiten ter discussie staat. Met a contrario-argumentatie wordt namelijk een interpretatie van de regel gegeven. In de Franse kaas-zaak gaat het dan ook niet om de vraag of de kaas van de twee kaasproducenten wel aan de kwaliteitseisen voldoet, maar om de vraag of de enkele naam Epoisses ook beschermd is als de regel bepaalt dat Epoisses de Bourgogne beschermd is. Overigens is a contrario-argumentatie natuurlijk niet het enige type argument dat gebruikt kan worden bij de interpretatie van een regel: ook analogie-argumentatie, het beroep op gevolgen en vele andere juridische interpretatieve argumenten kunnen daarbij worden gebruikt. 3. Een analyse- en beoordelingsinstrumentarium In de literatuur wordt systematische a contrario-argumentatie helemaal niet onderscheiden. 6 De speciale wijze van redeneren die ermee gepaard gaat wordt nergens beschreven. Wel komen er in de voorbeelden die in de literatuur van a contrario-argumentatie worden gegeven gevallen voor die ik als systematische a contrario-argumentatie heb geanalyseerd. Een van die voorbeelden is gebaseerd op een oude regel uit het Burgerlijk Wetboek, uit de regeling over de verplichtingen die het huwelijk met zich meebrengt. De regel waar het om gaat, is een regel die bepaalt dat mannen, wanneer die kostwinner zijn, hun vrouw kostgeld moeten geven (het inmiddels vervallen tweede lid van art. 1:85 BW). 7 Zo n regel zou tegenwoordig de vraag kunnen oproepen of die verplichting niet ook voor vrouwen geldt. Moeten die, wanneer zij kostwinner zijn, hun man ook kostgeld geven? Wie vindt dat dit zo is, bijvoorbeeld omdat mannen en vrouwen gelijke rechten en plichten hebben, maakt gebruik van analogie-argumentatie. Hier is echter ook a contrario-argumentatie mogelijk, en wel op grond van het systeem van de wet. In alle andere regels uit de regeling over de huwelijkse plichten wordt namelijk gesproken over echtgenoten. Het gaat in die regels dus om de plichten van beide echtgenoten. Uit de tegenstelling in formulering tussen de regel over het kostgeld waarin alleen over mannen wordt gesproken en de overige regels uit de titel waarin over echtgenoten wordt gesproken, kan dan ook a contrario worden afgeleid dat waar niet wordt gesproken over echtgenoten, beide echtgenoten niet bedoeld zijn en de regel dus echt alleen geldt voor het geval waarvoor hij geschreven is: voor mannen. 280

17 Een voetnoot over Franse kaas: analyse en beoordeling van systematische a contrario-argumentatie Omdat systematische a contrario-argumentatie in de literatuur niet wordt beschreven als een specifieke redenering, waren er tot nu toe ook geen deugdelijkheidsnormen voor dit specifieke argumentatietype bekend. Van a contrario-argumentatie wordt altijd gezegd dat het een verdacht argument is, dat evenwel deugdelijk kan zijn door de ondersteunende argumenten die worden gegeven voor de a contrario-beslissing de beslissing om de regel niet toe te passen op het concrete geval. Hoe in een concreet geval kan worden bepaald of die ondersteunende argumentatie deugdelijk is, wordt echter nooit toegelicht. Hiervoor zouden we te rade kunnen gaan bij wat de literatuur zegt over de deugdelijkheid van de verschillende interpretatieve argumenten waarmee de beslissing over de betekenis van een regel kan worden verdedigd. Zo zeggen verschillende auteurs over het systematische argument de subargumentatie in systematische a contario-argumentatie dat dit argument een onvoldoende ondersteuning is voor een beslissing over de interpretatie van een rechtsregel. Waarom dat zo zou zijn, en of dat meer of minder het geval is wanneer dit argument wordt gebruikt in a contrario-argumentatie, kan echter niet uit de literatuur worden opgemaakt. Om de deugdelijkheidsnormen voor systematische a contrario-argumentatie te achterhalen heb ik in mijn proefschrift bekeken uit welke elementen de argumentatie precies bestaat. Met andere woorden: ik heb een reconstructie gemaakt van de argumentatie waarin impliciete elementen zijn geëxpliciteerd en waarin de samenhang tussen die onderdelen inzichtelijk is gemaakt. Vervolgens ben ik van die elementen nagegaan of ze houdbaar zijn en of de argumentatieve verbanden tussen die elementen deugdelijk zijn. 8 Ik zal aan de hand van het voorbeeld over het kostwinnerschap laten zien hoe de reconstructie eruitziet. Er liggen aan deze argumentatie verschillende vooronderstellingen ten grondslag. Het standpunt is dat de regel niet geldt voor het geval dat er niet expliciet in wordt genoemd. Er zijn twee argumenten voor dit standpunt: (1) in de onderhavige regel is het concrete geval vrouw niet genoemd, terwijl (2) in de andere regels van de titel wel over vrouwen wordt gesproken (door middel van de term echtgenoten ). Dus: omdat het concrete geval in de onderhavige regel niet is genoemd en in de andere regels wel, geldt de regel waarin het geval niet is genoemd niet voor dat geval. Het moge duidelijk zijn dat hier iets impliciet blijft, namelijk redenen die de link leggen tussen het beroep op het verschil in redactie en het standpunt dat de regel niet geldt voor het geval dat er niet in is genoemd. Een eerste impliciet element dat deel uitmaakt van systematische a contrario-argumentatie is dat het verschil in redactie uitwijst dat de wetgever niet per toeval het woord vrouw uit die regel heeft weggelaten. Het beroep op de andere regel is bedoeld om aan te tonen dat de wetgever best wist dat vrouwen ook huwelijkse verplichtingen kunnen worden opgelegd, dus dat hij niet zomaar is vergeten om vrouw op te nemen in de toepassingsvoorwaarde van de regel. Het impliciete element luidt dan ook dat de wetgever het geval vrouw niet over het hoofd heeft gezien dat hij dit geval heeft voorzien. Dit element dient vervolgens weer ter ondersteuning van een andere vooronderstelling, namelijk dat de wetgever het concrete geval opzettelijk niet in de onderhavige regel heeft genoemd, dat hij er bewust over heeft gezwegen. Zo kom ik tot de volgende reconstructie: 281

18 Henrike jansen Figuur 1: Reconstructie van systematische a contrario-argumentatie 1 Rechtsregel R is niet van toepassing op concreet geval X Rechtsregel R schrijft niet voor dat een vrouw, als ze kostwinner is, haar man kostgeld moet betalen 1.1a 1.1b In rechtsregel R is De wetgever heeft opzettelijk gezwegen over X X niet genoemd De wetgever heeft opzettelijk gezwegen over vrouw Regel R spreekt niet over vrouw 1.1b.1 De wetgever heeft X voorzien De wetgever heeft vrouw voorzien 1.1b.1.1 In rechtsregel P is X wel genoemd In rechtsregel P wordt wel gesproken over 'vrouw' De twee argumenten die altijd expliciet naar voren worden gebracht met systematische a contrario-argumentatie, zijn de argumenten 1.1a en 1.1b.1.1. De andere blijven meestal impliciet. 9 In deze reconstructie bestaat de hoofdargumentatie uit twee nevengeschikte argumenten. Hier is sprake van complementaire argumentatie: argument 1.1b dient als anticipatie op een mogelijk tegenargument bij 1.1a. Argument 1.1a is namelijk een taalkundig argument, waarmee een beroep wordt gedaan op de woorden van de wet, namelijk: de wet zwijgt. Een voor de hand liggend tegenargument bij dit argument is dat de wetgever dit concrete geval over het hoofd kan hebben gezien of kan zijn vergeten te noemen, terwijl het redelijk is om deze toch tot het toepassingsbereik van de regel te rekenen. Een reconstructie van de argumentatie geeft inzicht in de elementen die eraan ten grondslag liggen, waardoor de mogelijkheid ontstaat om de zwakke plekken in de argumentatie op te sporen. De beoordeling van de argumentatie bestaat namelijk uit het in twijfel trekken van elk element uit het model. In de eerste plaats kan de houdbaarheid worden gekritiseerd (de aanvaardbaarheid van de geëxpliciteerde elementen) en in de tweede plaats de rechtvaardigingskracht (de aanvaardbaarheid van het bij elk element horende verzwegen argument). Ik begin bij het onderste gereconstrueerde element. Hierbij kan de vraag worden gesteld of in de andere regel P het concrete geval wel echt wordt genoemd. Dat is een kwestie van nazoeken. Interessanter is hier het kritiseren van de rechtvaardigingspotentie. Is het wel zo dat als het concrete geval in de andere regel P wel is genoemd, de wetgever dit geval heeft voorzien? Dus: als in de overige regels echtgenoten staat en in de onderhavige regel man, heeft de wetgever het geval vrouw dan voorzien? Dat hangt ervan af of het dezelfde wet- 282

19 Een voetnoot over Franse kaas: analyse en beoordeling van systematische a contrario-argumentatie gever was die beide regels heeft ingevoerd. Het parlement wisselt immers geregeld van samenstelling en het is onwaarschijnlijk dat bij elke invoering van nieuwe wetten uitgebreid de formulering van al bestaande wetten wordt bestudeerd (Van Hoecke 1979:154, Polak 1953:31). Maar ook als dezelfde wetgever de ene regel aan het begin van z n zittingstermijn invoerde en de tweede aan het einde ervan, doet het probleem zich voor dat de wetgever de redactie van beide regels waarschijnlijk niet specifiek op elkaar heeft afgestemd. Deze kritiek stelt de voldoendheid van argument 1.1b.1.1 aan de kaak. De volgende kritische vraag is dus van belang: Zijn de vergeleken regels door dezelfde wetgever op hetzelfde moment tot wet gemaakt? Er is nog een tweede kritische vraag van belang bij de onderste stap in de argumentatiestructuur. Deze stelt de relevantie van argument 1.1b.1.1 aan de kaak. Want stel dat het zo is dat de vergeleken regels door dezelfde wetgever op hetzelfde moment tot wet zijn gemaakt, dan kan het nog steeds zo zijn dat de vergelijking met de andere regel(s) geen argument is voor het vooruitzien van de wetgever. Dat is het geval als regel P totaal andere materie betreft, bijvoorbeeld wanneer deze regel over de huwelijkse verplichtingen wordt vergeleken met een regel die bepaalt dat mannen en vrouwen gelijke kansen hebben op de arbeidsmarkt. Als er dan in de ene regel zowel over mannen als vrouwen wordt gesproken en in de andere alleen over mannen, dan is het vreemd om daaruit te concluderen dat de regel die niet over vrouwen spreekt dus niet voor vrouwen bedoeld is. Deze kritiek leidt tot de volgende kritische vraag: Zijn de vergeleken regels vergelijkbaar? Naast deze kritiekpunten is er kritiek mogelijk bij de stap van het voorzien naar het opzettelijke zwijgen (dus bij de stap van 1.1b.1 naar 1.1b, de stap die uitdrukt dat als de wetgever het concrete geval heeft voorzien, hij er dus opzettelijk over heeft gezwegen). Dit is een problematische stap. Want wat betekent het nu eigenlijk dat de wetgever het concrete geval heeft voorzien? Het betekent dat hij het verschil in redactie onder ogen heeft gehad, dus dat hij heeft gezien dat de regels die vergeleken worden een verschil in redactie bevatten. Maar betekent het ook dat hem een bewuste bedoeling kan worden toegeschreven, zoals het verzwegen argument impliceert? Dat hangt er maar van af hoe groot de kans is dat hij het verschil in redactie heeft opgevat als een mogelijke aanleiding tot systematische a contrario-argumentatie. Hoe dichter de vergeleken regels bij elkaar staan, hoe groter de kans is dat de wetgever het verschil in redactie bewust heeft aangebracht. Het verschil in redactie in de regels over de huwelijkse verplichtingen is bijvoorbeeld zo opvallend dat het de wetgever haast niet kan zijn ontgaan zijn dat een dergelijke rechtsvraag zich zou voordoen. Vaak wordt systematische a contrario-argumentatie echter gebruikt op basis van regels die tot heel verschillende wetten behoren. 10 Het is dan twijfelachtig of de wetgever de formuleringsverschillen wel als relevante formuleringsverschillen heeft opgemerkt. In zo n geval is het feit dat hij beide regels heeft gezien, iets anders dan dat hij de interpretatieproblemen heeft voorzien die hierover zouden kunnen ontstaan. De stap van het onder ogen hebben gehad naar het opzettelijke zwijgen is daarom dubieus: zelfs in het geval van het kostwinnerschap kunnen we er niet honderd procent zeker van zijn dat de wetgever met het redactionele verschil zijn bewuste wil uitdrukte. De kritische vraag die bij deze kritiek hoort, luidt: 283

20 Henrike jansen Kan uit het feit dat de wetgever verschillend geformuleerde regels onder ogen heeft gehad, worden geconcludeerd dat deze bewust verschillend zijn geredigeerd? Het argument dat de wetgever opzettelijk over concreet geval X heeft gezwegen kan meer of minder waarschijnlijk zijn, afhankelijk van de beantwoording van de kritische vragen. Het argument is waarschijnlijker als de eerste twee kritische vragen positief beantwoord kunnen worden, maar kan vanwege de derde kritische vraag nooit met zekerheid worden aanvaard. Daardoor is systematische a contrario-argumentatie altijd een zwak argument, dat nooit afdoende zekerheid kan geven over de wil van de wetgever. Deze analyse verklaart waarom de literatuur niet positief is over het beroep op het systematische argument als middel om de intentie van de wetgever te beargumenteren (Van Hoecke 1979:188, Polak 1953:28, Scholten 1974:48). Het systematische argument zou moeten worden aangevuld met andere argumenten, zoals een beroep op het doel van de regel (teleologisch argument) of op een of meer schriftelijke stukken waarin de totstandkoming van de wet is vastgelegd, zoals een Memorie van Toelichting (wetshistorisch argument). Zonder deze aanvullende argumentatie zou het systematische argument niet doorslaggevend kunnen zijn. Duidelijk is geworden waarom dat zo is. 4. Analyse en beoordeling van de Franse-kaaszaak De argumentatie van het Syndicat de défense de l Epoisses kan in termen van het model voor systematische a contrario-argumentatie worden geanalyseerd. Met deze argumentatie wordt immers een beroep gedaan op het systeem van de wet, namelijk op de verhouding tussen de lijst met beschermde producten en de voetnoot bij die lijst. De vergelijking die wordt gemaakt is tussen een aantal kazen die in de voetnoot worden genoemd en een aantal die in de lijst worden genoemd. Wat dit geval echter ingewikkeld maakt, is dat afgezien van het kwantitatieve verschil tussen de drie kazen die in de lijst en de twee die in de voetnoot zijn genoemd, de namen van de kazen ook niet hetzelfde geformuleerd zijn: in de lijst staan ze met oorsprongsbenaming, maar in de voetnoot niet. De argumentatie zit daarom ingewikkelder in elkaar dan in het geval dat een bepaald geval in de ene regel wel en in de andere regel niet genoemd is. Hier is niet alleen het hier niet noemen en daar wel van Epoisses-kaas belangrijk zoals vrouw niet genoemd is in de regel over kostgeld, maar wel in de overige regels over de huwelijkse verplichtingen maar vooral de vergelijking met de andere twee kazen: die zijn op beide plaatsen wel genoemd. Dat betekent dat element 1.1b.1.1 wat uitgebreider wordt geformuleerd dan in de argumentatie over het kostwinnerschap: de vergelijking met die andere kazen moet in deze argumenten tot uiting komen. De argumentatie ziet er dan als volgt uit: 284