INZICHT IN INDEXATIEKWALITEIT

Transcriptie

1 Als tweede volgt nu de invloed van het opbouwpercentage. Bij een opbouwpercentage van 1,75% wordt in een eindloonregeling (40 dienstjaren x 1,75% =) 70% van het laatste verdiende loon aan pensioen bereikt. Bij 1,75% komt het middelloonpensioen in beide gevallen (tabellen 1 en 2) lager uit dan in een vergelijkbare eindloonregeprofessie en praktijk TEKST DIRK BROEDERS EN MARC PRÖPPER 1 INZICHT IN INDEXATIEKWALITEIT In de meeste pensioenregelingen is indexatie voorwaardelijk en pensioenfondsen hoeven onder de nieuwe Pensioenwet geen middelen expliciet te reserveren voor hun indexatieambitie. Ze hebben echter wel een inspanningsverplichting om hun indexatieambitie te verwezenlijken, waarbij financiering, toekenning en communicatie in overeenstemming moeten zijn met die ambitie. Als onderdeel van de communicatie aan de deelnemers geeft het pensioenfonds op basis van een continuïteitsanalyse aan welk indexatiepercentage naar verwachting op lange termijn kan worden toegekend. Dirk Broeders en Marc Pröpper geven een kwantitatieve beschouwing van deze zogenoemde verwachte realisatie voor een doorsnee pensioenfonds aan de hand van een stochastische continuïteitsanalyse. Drs. D.W.G.A. Broeders RBA Drs. M.H. Pröpper 1 Drs. D.W.G.A. Broeders RBA en drs. M.H. Pröpper zijn werkzaam als beleidsmedewerker bij De Nederlandsche Bank respectievelijk op de afdelingen Toezichtstrategie en Kwantitatief Risicobeheer. Dit artikel is op persoonlijke titel geschreven. Broeders en Pröpper willen betrokkenen, zoals pensioenfondsbestuurders, actuarissen en consultants, inzicht geven in de factoren die van invloed zijn op de hoogte van een geïndexeerde pensioenregeling aan de hand van gestileerde voorbeeldberekeningen. Daartoe schetsen zij eerst het belang van het carrièrepad, het opbouwpercentage en de indexatie bij een middelloonregeling. Dan beschrijven ze de continuïteitsanalyse die ten grondslag ligt aan de berekeningen. Daarna volgt een analyse van de relatie tussen de aanvangsdekkingsgraad en de verwachte realisatie en komen de onzekerheid rond de verwachte realisatie en de risico s in termen van onderdekkingskansen aan bod. Ze sluiten af met de belangrijkste conclusies. BELANG INDEXATIE IN MIDDELLOONREGELING Inflatie knaagt aan de koopkracht van het pensioen, omdat een pensioen een contract is met een lange looptijd. Het is daarom belangrijk dat pensioenen worden geïndexeerd. Indexatiegaranties worden doorgaans echter niet gegeven. Inflatierisico is immers niet eenvoudig in de kapitaalmarkt af te dekken of slechts tegen hoge kosten. Er zijn geen beleggingen waarvan de opbrengst direct is gekoppeld aan de Nederlandse inflatie of de algemene loongroei. Nagenoeg alle pensioenfondsen hebben daarom een voorwaardelijke indexatieambitie geformuleerd. Van de gepensioneerden heeft 98,6% te maken met voorwaardelijke indexatie. Voor 99,8% van de actieve deelnemers in een middelloonregeling geldt dat zij ook tijdens de opbouwfase te maken hebben met voorwaardelijke indexatie. De verschuiving van eind- naar middelloonregelingen heeft daarmee de betekenis van indexatie sterk vergroot. Dit blijkt uit de volgende casus. Veronderstel een startsalaris van een 25-jarige is.000 euro. De huidige AOW voor gehuwden bedraagt euro per jaar en de franchise is euro. Aangenomen wordt dat in de toekomst zowel de AOW als de franchise ieder jaar met 3% toeneemt. De algemene jaarlijkse CAO-loonstijging is eveneens 3%. Aangezien het te bereiken pensioen in een middelloonregeling mede afhankelijk is van het verloop van het individuele carrièrepad, worden de resultaten gepresenteerd voor zowel een vroege als een late carrièremaker. De loopbaanontwikkeling van de vroege carrièremaker resulteert in een loonstijging van drie percent per jaar in de jaren vóór het bereiken van de 35- jarige leeftijd, van twee percent per jaar gedurende de tien daaropvolgende jaren, van één percent per jaar gedurende de tien daaropvolgende jaren en van nihil gedurende de laatste tien jaren van de loopbaan. De loopbaan van de late carrièremaker is precies tegenovergesteld: oplopend van 0% in de eerste tot 3% in de laatste jaren. Achtereenvolgens wordt gekeken naar de invloed van carrière, indexatie en opbouwpercentage op het te bereiken pensioen. INVLOED CARRIÈRE, OPBOUWPERCENTAGES EN INDEXATIE OP PENSIOEN De vroege carrièremaker bouwt in een middelloonregeling een hoger pensioen op. Het salaris in het veertigste dienstjaar van de vroege carrièremaker is gelijk aan dat van de late: afgerond euro. Het gemiddelde loon over de opbouwfase verschilt echter sterk: euro voor de vroege carrièremaker en euro voor de late carrièremaker. Het pensioen van de vroege carrièremaker ligt daarom in een middelloonregeling aanzienlijk boven dat van de late. De tabellen 1 en 2 tonen het te bereiken pensioen (inclusief AOW) als percentage van het laatst verdiende loon voor verschillende opbouw- en indexatiepercentages. Uit een vergelijking tussen de twee tabellen volgt dat het genoemde verschil in gemiddeld salaris voor de vroege carrièremaker tot een pensioen leidt dat 8 à 16%-punt hoger ligt dan dat van de late carrièremaker. SEPTEMBER 06

2 TABEL 1. TE BEREIKEN PENSIOEN ALS % VAN LAATSTVERDIENDE LOON: DE VROEGE CARRIÈREMAKER Indexatiepercentage middelloonregeling Opbouwpercentage 0% 1% 2% 3% Break-even-indexatie 1,75% 44% 49% 54% 61% 4,1% 2% 48% 53% 59% 67% 3,3% 2,25% 52% 58% 65% 73% 2,6% TABEL 2. TE BEREIKEN PENSIOEN ALS % VAN LAATSTVERDIENDE LOON: DE LATE CARRIÈREMAKER Indexatiepercentage middelloonregeling Opbouwpercentage 0% 1% 2% 3% Break-even-indexatie 1,75% 36% 39% 43% 48% 6,0% 2% 39% 43% 47% 52% 5,3% 2,25% 42% 46% 51% 57% 4,6% ling. Vandaar dat in voorwaardelijke geïndexeerde middelloonregelingen veelal een hoger opbouwpercentage wordt opgenomen. De tabellen tonen de vergelijkende cijfers voor 2 en 2,25% jaarlijkse opbouw. Een kwart procentpunt meer opbouw per jaar leidt tot 3 à 6%-punt meer pensioen. Zelfs bij hogere opbouwpercentages moet behoorlijk worden geïndexeerd om in de buurt te komen van de hoogte die de eindloonregeling biedt. De reden is dat bij een eindloonregeling alle algemene en individuele loonstijgingen met terugwerkende kracht leiden tot een verhoging van de pensioenaanspraak. In een middelloonregeling tellen de algemene en individuele loonstijgingen alleen mee voor inkoop van pensioenaanspraken vanaf dat jaar. Daarnaast is de koppeling van de opgebouwde aanspraken aan de algemene loonstijging voorwaardelijk van aard en worden de individuele salarissprongen daarbij niet meegenomen. Als laatste de indexatie. Als gedurende de opbouwfase geen enkele keer wordt geïndexeerd, resulteert voor een vroege carrièremaker bij een opbouwpercentage van 1,75% een pensioen van 44% van het laatstverdiende loon (tabel 1). Voor de late carrièremaker is dat 36% (tabel 2). In het onderhavige voorbeeld komt 1%-punt aan extra indexatie overeen met 3 à 8%-punt meer pensioen. Wordt jaarlijks met 3% geïndexeerd, dan bedraagt het pensioen 61 respectievelijk 48% van het eindloon. De impact van indexatie is in beide gevallen aanzienlijk, maar relatief groter voor de vroege carrièremaker, opnieuw omdat het gemiddelde loon hoger ligt. De break-even-indexatie in de tabel is het percentage waarmee jaar op jaar geïndexeerd moet worden om een pensioen te halen van 70% van het laatstgenoten loon. Een laag opbouwpercentage impliceert dat daartoe meer compensatie via indexatie nodig is. Voor late carrièremakers ligt de break-even-indexatie om de inmiddels bekende reden hoger dan bij de vroege. MODELLERING EN ECONOMISCHE OMGEVING Tot nu toe is geen rekening gehouden met indexatieonzekerheid. In de praktijk verschilt de indexatie echter van jaar tot jaar. Deze onzekerheid in toekomstige indexaties kan worden gemodelleerd met een stochastische continuïteitsanalyse. Dit wordt hierna uitgewerkt voor een doorsnee pensioenfonds. Centraal in de modellering staat een voorwaardelijk geïndexeerde middelloonregeling voor ouderdoms- en nabestaandenpensioen. De pensioengerechtigde leeftijd bedraagt 65 jaar, het opbouwpercentage is 1,75% per jaar. Nietactieven én actieven krijgen voorwaardelijke indexatie op basis van de loonontwikkeling. De beleggingen bestaan voor 50% uit aandelen en voor 50% uit obligaties met een duration van vijf jaar. De duration van de pensioenverplichtingen is ongeveer zestien jaar. De langetermijnverwachtingen van de economie zijn als volgt: 2% prijsinflatie, 3% loongroei, 5% lange rente en 3% risicopremie op aandelen. Op basis van 3% loongroei SEPTEMBER 06 21

3 FIGUUR 1. VERWACHTE REALISATIE VERSUS AANVANGSDEKKINGSGRAAD Indexatieverwachting (%) B: Inhaalindexatie, vaste premie C: Geen inhaalindexatie, variabele premie komt dit overeen met een reëel fondsrendement van 3,5%. De beleggingsmix wordt op het einde van ieder jaar gerebalanced naar de initiële mix. Hierdoor zijn het indexatie- en premiebeleid in dit model de enige sturingsinstrumenten van het pensioenfonds. De indexatie volgt uit een eenvoudige staffel: geen indexatie onder de minimaal vereiste dekkingsgraad van 105%, volledige indexatie boven het vereist eigen vermogen en lineair toenemend daartussenin. De kostendekkende premie wordt berekend op basis van een reële disconteringsvoet van 3,5%. De feitelijke premie is de kostendekkende vermeerderd met 1/15 deel van een eventueel reservetekort en de volledige grootte van een eventueel dekkingstekort (onder een dekkingsgraad van 105%). Bij een overschot ten opzichte van de reële dekkingsgraad komt 1/15e deel beschikbaar als korting op de premie. De maximale premie bedraagt % van de loonsom, de maximale premiesprong van jaar tot jaar is 2%. In alle gevallen bevindt de economie zich bij aanvang op het langetermijnevenwicht. Een ratio van 60% betekent bijvoorbeeld dat over een periode van 15 jaar de gemiddelde gerealiseerde indexatie naar verwachting 60% is van de cumulatieve loongroei. Beleidsmatig wordt een onderscheid gemaakt naar wel of geen inhaalindexatie. Naast het hiervoor beschreven variabele premiemodel is ook met een vaste premie gerekend die gelijk is aan de kostendekkende premie op basis van 3,5% discontering. Hierdoor ontstaan in totaal vier mogelijkheden, zie tabel 3. TABEL 3. OVERZICHT VAN DOORGEREKENDE VARIANTEN Variant Inhaalindexatie Premie A Ja Variabel B Ja Vast C Nee Variabel D Nee Vast GEVOELIGHEID VERWACHTE REALISATIE VOOR INITIËLE DEKKINGSGRAAD Voor het presenteren van de resultaten is een definitie van de verwachte realisatie van de indexatie nodig. In dit artikel is dat de verhouding tussen de verwachte cumulatieve indexatie en de verwachte cumulatieve loongroei over een periode van 15 jaar. In formulevorm: Figuur 1 toont de verwachte realisatie per variant en voor verschillende aanvangsdekkingsgraden, variërend van 100% tot 160%. De eerste variant, variant A (de blauwe curve in de figuur), gaat uit van inhaalindexatie en een variabele premie. Dit levert de deelnemers de hoogste verwachte realisatie. Risico s worden immers gedeeltelijk via premieaanpassingen opgevangen en in betere tijden wordt gepoogd in het verleden gemiste indexatie in te lopen. Omgekeerd is variant D (de rode lijn in figuur 1) wat dat betreft het meest ongunstig. Alle risico s worden in dat geval via indexatiekorting afgewenteld en er is geen inhaalindexatie. Varianten B en C 22 SEPTEMBER 06

4 FIGUUR 2. 5%-PERCENTIELEN VAN DE VERWACHTE REALISATIE B: Inhaalindexatie, vaste premie C: Geen inhaalindexatie, variabele premie 40 5 % percentiel zitten hier tussenin, respectievelijk met inhaalindexatie en een vaste premie en zonder inhaalindexatie en een variabele premie. Op basis van deze uitkomsten is de voor de hand liggende conclusie dat de verwachte realisatie toeneemt met de aanvangsdekkingsgraad: hoe hoger de buffers, hoe meer indexatie kan worden verwacht. De figuur toont aan dat bij lagere aanvangsdekkingsgraden de verschillen in de regelingen op de voorgrond treden. Als de dekkingsgraad in variant A zakt van 1 naar 100%, daalt de verwachte realisatie met 19%-punt, van 89 naar 70%. Als inhaalindexatie ontbreekt en de premie vastligt, variant D, valt de verwachte realisatie terug van 73 naar slechts 35%. Inhaalindexaties verhogen per definitie de verwachte realisatie. Vergelijk bijvoorbeeld variant A en C. Bij een initiële dekkingsgraad van 1% bedraagt de verwachte realisatie 89% respectievelijk 77%. Met ander woorden, inhaalindexatie levert bij deze dekkingsgraad na 15 jaar naar verwachting 12%-punt extra op. Het effect van een vaste premie is bij een initiële dekkingsgraad van 1% beperkt. Vergelijk daartoe variant A en B. Een vaste premie conform het kostendekkende niveau betekent een verslechtering van de verwachte realisatie van 89 naar 84%. ONZEKERHEID ROND VERWACHTE REALISATIE Alle getallen in figuur 1 zijn verwachtingswaarden. De indexatie die zich feitelijk gaat voordoen, het indexatieresultaat, kan hiervan afwijken. Als spreidingsmaat wordt in figuur 2 het 5%-percentiel van de indexatie-uitkomsten beschouwd. Deze waarde geeft aan dat in 95% van de scenario s de verwachte realisatie hoger ligt ofwel in 5% van de scenario s zijn de uitkomsten slechter. Voor variant A komt het 5%-percentiel bij een aanvangsdekkingsgraad van 1% uit op 41%. Onder de 5% slechtste scenario s kan minder dan 41% van de onvoorwaardelijke indexatie worden verleend. Anders gezegd, in 95% van de gevallen wordt meer dan 41% van de volledige indexatie toegekend. In variant D is het genoemde percentiel nog maar één kwart (24%) van de loongroei. Als de dekking zakt van 1 naar 100%, daalt in variant A het 5%-percentiel van 41 naar 5%. Onder variant D valt het betreffende percentiel terug van 24 naar 0%. De invloed van de initiële buffer laat zich zien in het verschil in de verwachte realisatie, de spreidingsmaatstaf illustreert vervolgens de onzekerheid van de uitkomsten bij zowel lagere als hogere initiële buffers. Ook bij een aanvangsdekkingsgraad van 160% is de spreiding nog significant: de verwachtingswaarde in situatie A is 96%, het 5%-percentiel bedraagt 73%. CUMULATIEVE ONDERDEKKINGSKANSEN In het voorgaande is geconstateerd dat variant A met inhaalindexatie en een variabele premie in termen van verwachte realisatie en spreiding het meest positief uitpakt voor de deelnemers. Een belangrijke aanvullende grootheid vormt het onderdekkingsrisico met betrekking tot de nominale verplichtingen. Figuur 3 geeft hier inzicht in. Hierin is voor de varianten A en D de cumulatieve kans op een dekkingstekort gedurende jaar 1 tot en met 15 weergegeven. Deze maatstaf telt hoe vaak gedurende de periode van 15 jaar onderdekking optreedt. SEPTEMBER 06 23

5 FIGUUR 3. CUMULATIEVE ONDERDEKKINGSKANS OVER PERIODE VAN 15 JAAR EN GEMIDDELD PREMIEVOLUME 53 1 Cumulatieve onderdekkingskans (%) premie in A en C (rechteras) Bij een aanvangsdekkingsgraad van 1% varieert de cumulatieve onderdekkingskans van 12 tot 17%. Als de marktwaarde van de beleggingen exact gelijk is aan die van de nominale verplichtingen, loopt de variatie van 35 tot 46%. De keerzijde van indexatie bij lage dekkingsgraden komt hier dus naar voren in de vorm van toenemende kansen op onderdekking en daardoor een grotere kans op noodzakelijke herstelmaatregelen. De figuur bevat daarom ook informatie over het (genormaliseerde) gemiddelde premievolume. De kostendekkende premie is als referentie op 100 gezet. De premie in de beleidsvarianten A en C varieert van 117 bij een lage dekkingsgraad tot 97 bij een hoge dekkingsgraad. De mogelijkheid om met de premie bij te sturen, leidt tot lagere onderdekkingskansen, maar kent een prijskaartje. CONCLUSIES Enkele conclusies op basis van het onderzoek in dit artikel zijn als volgt. Carrière op jonge leeftijd, hogere opbouwpercentages en meer indexatie dragen bij aan een beter middelloonpensioen. Indexatie is echter onzeker. De verwachte realisatie ervan hangt positief samen met de initiële dekkingsgraad van het pensioenfonds. Vervolgens komen inhaalindexatie en een variabele premie de verwachte realisatie ten goede. Inhaalindexatie heeft in de onderhavige casus een relatief grotere positieve invloed. De verwachtingswaarde geeft echter geen inzicht in de mogelijke slechte uitkomsten. Het 5%-percentiel geeft wat dat betreft aanvullende informatie. In de continuïteitsanalyse manifesteert zich de afruil tussen rendement en risico. Indexatie bij lage dekkingsgraden heeft als keerzijde toenemende kansen op onderdekking en dientengevolge een grotere kans op ingrijpende herstelmaatregelen. Voldoende buffer verlaagt de kans op onderdekking en verhoogt de verwachte indexatie. Dit is belangrijk omdat een goed en zeker pensioen aansluit bij de verwachtingspatronen van de Nederlanders ten aanzien van hun oudedagsvoorziening. 24 SEPTEMBER 06