Economische monitor 2007

Transcriptie

1 Economische monitor 27 O&S juni 27

2

3 Samenvatting Deze rapportage geeft de belangrijkste economische ontwikkelingen in s-hertogenbosch tussen 1997 en 27 weer. De ontwikkelingen worden zoveel mogelijk afgezet tegen die in de vier andere grote Brabantse steden (Breda, Eindhoven, Helmond en Tilburg), de provincie Noord-Brabant en Nederland. De informatie in deze rapportage geeft niet alleen inzicht in de economische ontwikkelingen, maar kan ook gebruikt worden om te bepalen in hoeverre economische beleidsdoelstellingen gehaald zijn om zodoende beleid te kunnen bijsturen of wijzigen. Kort samengevat laat de economische monitor 27 de volgende ontwikkelingen zien: Verdere toename werkgelegenheid Sinds 23 neemt de werkgelegenheid in s-hertogenbosch weer toe. Het afgelopen jaar met 1.25 personen tot Dit is het hoogste niveau sinds Het aantal vestigingen bedraagt nu Dit is een toename sinds 1997 van bijna 3%. s-hertogenbosch doet het sinds 1997, zowel wat betreft de ontwikkeling van het aantal werkzame personen als van het aantal vestigingen, beter dan de B5 en Noord-Brabant gemiddeld. Handel en reparatie en zakelijke dienstverlening nog groter De grootste sectoren in s-hertogenbosch zijn handel en reparatie (2.5 werkzame personen) en zakelijke dienstverlening (17.5 werkzame personen). Beide sectoren laten het afgelopen jaar een meer dan gemiddelde toename van het aantal werkzame personen zien. Op de langere termijn is de sector industrie wat betreft werkgelegenheid relatief gezien de sterkste daler, sterkste stijger de sector financiële instellingen. De in het beleid benoemde speerpuntsectoren (ICT, kennisintensieve sector, dienstverlening en groothandel) laten allen sinds 24 een stijgende lijn in werkgelegenheid zien. Grote bedrijvendynamiek Het aantal gestarte bedrijven is met 99 bedrijven sinds 1997 nog niet zo hoog geweest. Het aantal opgerichte bedrijven neemt sterk toe en het aantal opgeheven bedrijven neemt licht af. Er is dus sprake van een toenemend geboorteoverschot. Het aantal ingekomen en vertrokken bedrijven is in 26 ongeveer in balans. Groot deel beroepsbevolking aan het werk De Bossche beroepsbevolking bedraagt 64.8 personen. Vergeleken met de andere vier grote Brabantse steden is zowel de bruto- als de netto-participatiegraad van de beroepsbevolking vrij hoog. Dus: een groot deel van de Bossche beroepsbevolking werkt. Dit gebeurt wel in toenemende mate buíten s-hertogenbosch. Men is voor het werk dus steeds minder gebonden aan de eigen woonplaats. Sterke afname aantal werkzoekenden In 26 is het aantal niet werkende werkzoekenden flink gedaald. Het werkloosheidspercentage is voor het eerst sinds 21 eveneens gedaald. Het jaargemiddelde voor 26 was 9,6%. Van de B5 heeft alleen Tilburg een lager werkloosheidspercentage. De meest recente cijfers laten een verdere daling van het aantal niet werkende werkzoekenden tot circa 4.6 (7,1%) eind april 27 zien. Meer bedrijven en werkgelegenheid buiten de werklocaties In 26 bevindt meer dan de helft (55%) van de vestigingen zich buiten één van de werklocaties. Dit aandeel is sinds 1997 (47%) flink toegenomen. Ook de werkgelegenheid buiten de werklocaties is toegenomen: van 26% in 1997 tot 31% in 26. 3

4 Forse daling aanbod bedrijfs- en kantoorruimte Aan de stijging van het aanbod aan bedrijfsruimte tussen 21 en 25 is een einde gekomen. Het afgelopen jaar is sprake van een forse afname met ruim 25% naar 93.5 m2 bruto vloeroppervlak. Ook het aanbod aan bestaande kantoorruimte is het afgelopen jaar afgenomen. Omdat de voorraad ongeveer gelijk is gebleven, is het aanbodspercentage afgenomen tot 13,3%. De uitgifte aan bedrijventerrein in s-hertogenbosch is al sinds 1999 erg laag. Het afgelopen jaar is één hectare uitgegeven, het laagste aantal van de B5. Aantrekkelijk voor bezoekers s-hertogenbosch trekt veel bezoekers: met ruim 1,7 miljoen bezoekers in 26 staat s- Hertogenbosch op de vijfde plaats, direct achter de vier grote steden. Dit was in 24 en 25 ook het geval. Wél heeft s-hertogenbosch wat betreft het aantal bezoeken (5,1 miljoen) Groningen en Eindhoven voor moeten laten gaan. Ook is zowel het aantal bezoekers als het aantal bezoeken afgenomen ten opzichte van 25. Bijna drie op de vier (72%) bezoekers komt voor het funshoppen. Dit percentage is toegenomen ten opzichte van 25. Woonaantrekkelijkheid sterke troef Sterke troef voor het vestigingsklimaat is de woonaantrekkelijkheid van s-hertogenbosch. Met een vijfde plaats in de woonaantrekkelijkheidsindex doet s-hertogenbosch het uitstekend. Het gemeentelijk ondernemingsklimaat wordt met een 6,7 beoordeeld. Dit is één van de hogere rapportcijfers van de 3 grote steden. De bereikbaarheid is een aandachtspunt: sinds 24 is het totale aantal files op het rijkswegennet rond s-hertogenbosch behoorlijk toegenomen. Sterke regionale werkgelegenheidspositie De positie van s-hertogenbosch in de regio blijft sterk. Bijna de helft (46%) van het aantal werkzame personen in de Waalboss-regio is in s-hertogenbosch werkzaam. s-hertogenbosch heeft ook een belangrijke werkgelegenheidsfunctie: de inkomende pendel is twee keer zo groot als de uitgaande pendel. Deze inkomende pendel komt voor een belangrijk deel uit Noord-Brabant (77%). Een groot deel komt daarbij uit de nabijgelegen kernen, zoals Heusden, Vught, Oss en Sint-Michielsgestel. Goed toeristisch en zakelijk imago Het imago voor georganiseerde zakelijke bijeenkomsten van s-hertogenbosch is met een vijfde plaats goed te noemen. Zakelijke reizigers noemen als best passende aspecten bij s- Hertogenbosch de prettige sfeer/uitstraling en de goede bereikbaarheid. De slechtst passende zijn het ruime aanbod van goede vergaderlocaties/congresfaciliteiten en goede overnachtingsmogelijkheden. s-hertogenbosch staat op de derde plaats wat betreft het overall toeristisch imago. De sfeer in s- Hertogenbosch wordt bijzonder goed gewaardeerd. Men typeert s-hertogenbosch als historisch, sfeervol en gezellig. In top economisch best presterende steden s-hertogenbosch doet het niet alleen in de regio goed, ook nationaal gezien worden de economische prestaties van s-hertogenbosch zeer goed beoordeeld. In het jaarlijkse onderzoek naar toplocaties staat s-hertogenbosch het afgelopen jaar weer in de top. s-hertogenbosch is in dit onderzoek overigens wel ingehaald door enkele steden waar de economie sterker groeide. In hetzelfde onderzoek staat het centrum van s-hertogenbosch op de vierde plaats van beste kantoorlocaties van Nederland. 4

5 Inhoudsopgave Samenvatting...3 Inhoudsopgave Inleiding Economische structuur en dynamiek Arbeidsmarkt Ruimte voor economische activiteiten Bezoek aan de stad Vestigingsklimaat Positie in de regio Zakelijk en toeristisch imago...27 Bijlage 1 Overzicht arbeidsmarkt en werkgelegenheid Bijlage 2 Bijlage 3 Gebruikte bronnen en definities...31 Werklocaties

6

7 1. Inleiding De voorliggende Economische monitor 27 is de vijfde in een reeks uitgebrachte monitoren over de Bossche economie. Doel van deze rapportage is het presenteren van de belangrijkste gegevens over economische ontwikkelingen in de gemeente s-hertogenbosch. Hierbij staan zeven economische thema s centraal: de economische structuur, arbeidsmarkt en werkgelegenheid, ruimte voor economische activiteiten, bezoek aan de stad, vestigingsklimaat en de positie in de regio. Verder zal er vanaf deze editie ieder jaar een themahoofdstuk in de economische monitor verschijnen. Dit jaar is dat het zakelijk en toeristisch imago van s-hertogenbosch. Belangrijk in een monitor is de vergelijking in de tijd. Daarom is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van een langere tijdreeks. Als basisjaar is uit praktische overwegingen voor 1997 gekozen. Verder is bij alle indicatoren een vergelijking gemaakt met (het gemiddelde van) de vijf grote Brabantse steden (de B5), de provincie Noord-Brabant en/of Nederland gemiddeld. In de monitor zijn gegevens uit verschillende bronnen en onderzoeken opgenomen, zoals van I&O Research, het ETIN, de kamer van koophandel (KvK), het CWI, bureau Louter, het CBS en het Continu Vakantie Onderzoek (CVO). Enkele indicatoren zijn het afgelopen jaar niet geactualiseerd. Voor de volledigheid zijn deze cijfers wel opgenomen in deze monitor. In bijlage 2 wordt meer informatie over de gebruikte bronnen en definities gegeven. Wat betreft de presentatie is gekozen voor: veel plaatjes, weinig praatjes. Zoals gezegd worden in deze rapportage de belangrijkste economische gegevens gepresenteerd. Dit betekent dat er een selectie is gemaakt uit een veelheid aan gegevens. Lezers die graag nog meer economische feiten en cijfers over s-hertogenbosch willen weten, kunnen het tabellenboek opvragen dat aan deze rapportage ten grondslag ligt. Opdrachtgever voor de monitor is de afdeling Economische Zaken van de gemeente s- Hertogenbosch. Opdrachtnemer is de afdeling Onderzoek en Statistiek. Beide hebben nauw samengewerkt bij de totstandkoming van dit product. 7

8

9 2. Economische structuur en dynamiek In dit hoofdstuk wordt een aantal belangrijke cijfers op het gebied van de economische structuur en dynamiek in s-hertogenbosch gepresenteerd. Het gaat dan vooral om de ontwikkeling van het aantal bedrijfsvestigingen en werkzame personen. Ook worden cijfers over de sectorverdeling gepresenteerd. Daarbij is er extra aandacht voor de benoemde speerpuntsectoren in s- Hertogenbosch. Toename aantal werkzame personen tot recordniveau Na de voorspoedige groei van het aantal werkzame personen tussen 1997 en 21 is het aantal werkzame personen in s-hertogenbosch tussen 21 en 23 afgenomen. Sinds 23 is er echter weer sprake van een gestage groei. Het afgelopen jaar is het aantal werkzame personen met 1.25 personen (1,3%) toegenomen tot Dit is het hoogste aantal sinds Het aantal bedrijven in s-hertogenbosch in 26 is Dit is een toename van bijna 3% sinds 's-hertogenbosch Noord-Brabant B Afbeelding 1 De ontwikkeling van het aantal werkzame personen in s-hertogenbosch, de B5 en Noord- Brabant, geïndexeerd t.o.v Bron: I&O. Bewerking: O&S. Handel en reparatie en zakelijke dienstverlening grootste sectoren De twee grootste werkgelegenheidssectoren in s-hertogenbosch zijn handel en reparatie en zakelijke dienstverlening. Wat betreft de bedrijfsgrootte zijn de sectoren grofweg in drieën te verdelen. Verreweg de grootste bedrijven zijn te vinden bij openbaar bestuur en overheid. De sectoren van middelgrootte (circa 2 personen) zijn industrie, onderwijs, gezondheidszorg en vervoer & communicatie. De bedrijven in de overige sectoren hebben gemiddeld maximaal 8 personen in dienst. Werkzame personen 26 Vestigingen 26 Gemiddelde Absoluut Relatief Absoluut Relatief bedrijfsgrootte Agrarische sector 48 % 17 2% 3 Industrie % 49 5% 23 Bouwnijverheid % 93 1% 6 Handel en reparatie % % 8 Horeca 3.4 3% 44 5% 7 Vervoer & communicatie 4.8 5% 24 2% 2 Financiële instellingen % 24 2% 18 Zakelijke dienstverlening % % 6 Openbaar bestuur & overheid % 4 % 168 Onderwijs 5.7 6% 26 3% 22 Gezondheids- en welzijnszorg % 57 6% 22 Overige diensten 4.1 4% 9 9% 4 Totaal % % 1 Afbeelding 2 Aantal bedrijven en werkzame personen per sector in 26. Bron: I&O. Bewerking: O&S. 9

10 Werkgelegenheid in grootste sectoren neemt toe De twee grootste sectoren in s-hertogenbosch zijn handel en reparatie en zakelijke dienstverlening. In beide sectoren is het aantal werkzame personen het afgelopen jaar behoorlijk toegenomen. De sterkste daler van het afgelopen jaar is vervoer en communicatie. Op de langere termijn is dit de sector industrie. Agrarische sector Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer & communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur & overheid Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overige diensten Afbeelding 3 Groei aantal werkzame personen per sector tussen en Bron: I&O. Bewerking: O&S. Stijgende lijn werkgelegenheid speerpuntsectoren De werkgelegenheid in de speerpuntsectoren vertoont sinds 24 ongeveer dezelfde stijgende lijn als de werkgelegenheid gemiddeld. De sterke daling in de ICT na 2 is voornamelijk te wijten aan een afname van de werkgelegenheid in de telecommunicatie en softwareontwikkeling en consultancy. Na 24 neemt de werkgelegenheid in vooral deze laatste tak weer toe Dienstverlening (Groot)handel Totaal Kennisintensief 1 9 ICT Afbeelding 4 De ontwikkeling van de werkgelegenheid in de speerpuntsectoren (definitie in bijlage 2) en in s- Hertogenbosch totaal, geïndexeerd t.o.v Bron: I&O. Bewerking: O&S. 1

11 Weer recordaantal startende bedrijven Uit cijfers van de Kamer van Koophandel blijkt dat in 26 het recordaantal startende bedrijven uit 25 wordt overtroffen: sinds 1997 zijn er in één jaar nog niet zoveel bedrijven gestart. Vooral in de dienstensector en bouw worden relatief veel nieuwe bedrijven gestart. Daarnaast zijn ook in de detailhandel ruim 1 starters. 1 8 Gestart; Afbeelding 5 Aantal gestarte bedrijven in s-hertogenbosch, Bron: KvK. Geboorteoverschot bedrijven neemt sterk toe De dynamiek is ook bij het aantal opgerichte en opgeheven bedrijven in 26 groot. In de bouw en dienstensector worden relatief de meeste bedrijven opgericht. In de horeca, industrie en vervoer worden relatief veel bedrijven opgeheven. Per saldo vindt in de dienstensector en de bouw de grootste aanwas van bedrijven plaats. 18 Opgericht: Opgeheven: Afbeelding 6 Totaal aantal opgerichte 1 en opgeheven bedrijven in s-hertogenbosch, Bron: KvK. 1 Het totaal aantal opgerichte bedrijven is de som van het aantal gestarte en het aantal overig opgerichte bedrijven. Dit zijn nevenvestigingen en dochterondernemingen van bestaande bedrijven. 11

12 Aantal ingekomen en vertrokken bedrijven in balans In 26 vertrokken er uit s-hertogenbosch ongeveer evenveel bedrijven als zich er vestigden. Binnen de diverse sectoren zijn de verschillen tussen het aantal ingekomen en vertrokken bedrijven klein Vertrokken: 365 Ingekomen: Afbeelding 7 Aantal ingekomen en vertrokken bedrijven in s-hertogenbosch, Bron: KvK. In top economisch best presterende steden Het afgelopen jaar stond s-hertogenbosch weer hoog in de ranglijst van economisch best presterende gemeenten. In de lijst van 32 belangrijkste kernen van stadsgewesten staat s- Hertogenbosch vierde, in de lijst van alle 2 gemeenten in Nederland op de elfde plaats. Overigens betekent dit in beide gevallen dat s-hertogenbosch ingehaald is door een aantal steden waar de economie in 25 sterker groeide Alle gemeenten Top 32 Afbeelding 8 Positie van de gemeente s-hertogenbosch voor de economische prestaties (hoe lager, hoe beter). Bron: Elsevier/Bureau Louter. 2 In het onderzoek zijn gemeenten met minder dan 1. inwoners samengevoegd. In totaal waren er op gemeenten. In het onderzoek is uitgegaan van 49 gemeenten. 12

13 3. Arbeidsmarkt In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de Bossche arbeidsmarkt en de werkgelegenheid. Zo komen bijvoorbeeld de beroepsbevolking, de bruto en netto participatiegraad, het aantal niet werkende werkzoekenden en het werkloosheidspercentage aan bod. In bijlage 1 wordt een schematisch overzicht van de Bossche arbeidsmarkt in relatie tot de Bossche werkgelegenheid gegeven. Groot deel beroepsbevolking werkt De bruto participatiegraad in s-hertogenbosch ligt op een relatief hoog niveau. Net als in de rest van Brabant is dit iets afgenomen ten opzichte van vorig jaar. Het aandeel vrouwen in de beroepsbevolking is vrij hoog en, evenals in de rest van Brabant, toegenomen ten opzichte van vorig jaar. Uit cijfers van het CBS blijkt dat ook de netto participatiegraad in s-hertogenbosch hoog is. Totaal Man (%) Vrouw (%) Bruto participatiegraad 3 (%) Breda ,5 45,5 69,5 Eindhoven , 44, 67, Helmond ,5 42,5 65,9 's-hertogenbosch ,8 45,2 69,1 Tilburg ,5 43,5 64,8 B ,7 44,3 67,2 Noord-Brabant ,9 43,1 67,4 Afbeelding 9 De beroepsbevolking in de B5 en Noord-Brabant, 26. Bron: ETIN. Hoog opgeleide beroepsbevolking Het aandeel hoogopgeleiden in de Bossche beroepsbevolking ligt op een relatief hoog niveau. Na jaren waarin het percentage tamelijk constant bleef neemt het aandeel hoogopgeleiden het afgelopen jaar weer toe. Ook in de B5 en Nederland is een toename te zien. 4% 's-hertogenbosch: 37,4% B5: 36,3% 3% NL: 29,8% 2% 1% % '96/'98 '97/'99 '98/' '99/'1 '/'2 '1/3 '2/'4 '3/5 '4/'6 Afbeelding 1 De ontwikkeling van het aandeel hoogopgeleiden in de beroepsbevolking in s-hertogenbosch, de B5 en Nederland gemiddeld, 1996/ /26. Bron: CBS/EBB. Bewerking: O&S. 3 De beroepsbevolking (werkzaam én werkloos) in procenten van de bevolking. 13

14 Aantal niet werkende werkzoekenden neemt fors af Ten opzichte van een jaar geleden is het aantal niet werkende werkzoekenden flink gedaald. Vooral het aantal fase 1 4 werkzoekenden neemt af. De meest recente cijfers laten een verdere daling van het aantal niet werkende werkzoekenden tot circa 4.6 eind april 27 zien Totaal: Vrouwen: Mannen: Afbeelding 11 Het totaal aantal niet werkende werkzoekenden in s-hertogenbosch, Bron: CWI. Werkloosheidspercentage daalt voor het eerst sinds 21 Sinds 21 is het werkloosheidspercentage in s-hertogenbosch gestaag gestegen. Het afgelopen jaar is daar voor het eerst verandering in gekomen. Het Bossche werkloosheidspercentage is, vergeleken met de andere vier grote Brabantse steden, relatief laag. Uitgaande van een beroepsbevolking van 64.8 bedroeg het werkloosheidspercentage eind april 27 7,1% , ,6 9, Breda Eindhoven Helmond 's-hertogenbosch Tilburg Afbeelding 12 Het werkloosheidspercentage in de B5, een jaargemiddelde van Bron: ETIN. 4 Fase 1: werkzoekenden die direct bemiddelbaar zijn. 5 Stand 31 december (dus cijfer 27 is stand 31 december 26). 14

15 Vacatures op ongeveer hetzelfde niveau Inzoomend op de laatste twee jaar blijkt dat het aantal niet werkende werkzoekenden na mei 26 gestaag is afgenomen. Het aantal openstaande vacatures nam in de tweede helft van 26 licht toe. Over het algemeen blijft echter zowel het aantal openstaande als ingediende vacatures in de gemeente s-hertogenbosch de afgelopen twee jaar redelijk op hetzelfde niveau Nww januari 25 mei september januari 26 mei september januari 27 Openstaand Ingediend Afbeelding 13 Het aantal niet werkende werkzoekenden en openstaande en ingediende vacatures per maand in s-hertogenbosch. 25, 26 en 1 e kwartaal 27. Bron: CWI. Sterke werkgelegenheidsfunctie s-hertogenbosch heeft ruim 97. banen, terwijl de beroepsbevolking uit 64.8 personen bestaat. De werkgelegenheidsfunctie van s-hertogenbosch is met ongeveer 1,5 banen per inwoner hoog. Dit getal ligt voor Eindhoven ongeveer even hoog, terwijl die voor de andere grote Brabantse steden duidelijk lager ligt. 1,6 1,4 1,2 1,,8 's-hertogenbosch Eindhoven Breda Tilburg Helmond,6,4,2, Afbeelding 14 Het aantal banen ten opzichte van de werkzame beroepsbevolking, Bron: ETIN en I&O. Bewerking O&S. 15

16 Veel pendel van en naar s-hertogenbosch s-hertogenbosch heeft veel meer arbeidsplaatsen dan de beroepsbevolking groot is. De aantrekkingskracht van s-hertogenbosch als werkgelegenheidsgemeente is dan ook groot: de inkomende pendel is bijna twee keer zo groot als de uitgaande pendel. Ten opzichte van 2 neemt zowel de uitgaande als de inkomende pendel toe. Omdat de uitgaande pendel iets meer is toegenomen dan de inkomende pendel, neemt het pendelsaldo licht af Breda Eindhoven Helmond 's-hertogenbosch Tilburg Uitgaand Inkomend Pendelsaldo Afbeelding 15 De pendel van en naar de B5, 24. Bron: Provincie Noord-Brabant. Bewerking O&S. Werknemers minder gebonden aan woonplaats De trend dat werknemers in afnemende mate gebonden zijn aan hun woonplaats is ook in s- Hertogenbosch zichtbaar. De Bossche beroepsbevolking is in toenemende mate werkzaam buiten s- Hertogenbosch. 7% 6% Binnen 5% 4% Buiten 3% Afbeelding 16 Het percentage van de beroepsbevolking werkzaam binnen en buiten s-hertogenbosch. Bron: Provincie Noord-Brabant. Bewerking O&S. 16

17 4. Ruimte voor economische activiteiten Een derde aspect dat in deze economische monitor aan de orde komt is de bedrijfsomgeving: de ruimte voor economische activiteiten. Allereerst zal de spreiding van de bedrijvigheid over de stad aan bod komen. Hoe is de verdeling van het aantal bedrijven en werkzame personen over de verschillende werklocaties in de stad? Vervolgens wordt nader ingegaan op bedrijventerreinen, kantoorlocaties en winkelcentra. In bijlage 3 wordt een kaart gepresenteerd met alle werklocaties. Verdere toename aantal bedrijfsvestigingen buiten de werklocaties Alle (grote) kantoorlocaties, winkelcentra, bedrijventerreinen en ook de Binnenstad worden in deze monitor werklocaties genoemd (zie bijlage 3).. In 26 bevindt meer dan de helft (55%) van de vestigingen zich buiten één van de werklocaties. Dit aandeel is sinds 1997 (47%) flink toegenomen. In de Binnenstad en de winkelcentra is zowel het aantal als het aandeel bedrijven afgenomen Kantoorlocaties Winkelcentra Bedrijventerreinen Binnenstad Buiten werklocatie Afbeelding 17 Spreiding van de bedrijfsvestigingen over de stad, 1997, 22 en 26. Bron: I&O. Bewerking: O&S. Ook meer werkgelegenheid buiten de werklocaties In 26 is bijna een derde van de werkgelegenheid op de bedrijventerreinen te vinden. Ten opzichte van 21 is dit aandeel behoorlijk afgenomen. De afgelopen jaren is vooral de werkgelegenheid buiten de werklocaties toegenomen, van 26% in 1997 tot 31% in Kantoorlocaties Winkelcentra Bedrijventerreinen Binnenstad Buiten werklocatie Afbeelding 18 Spreiding van de werkgelegenheid over de stad, 1997, 22 en 26. Bron: I&O. Bewerking: O&S. 17

18 Laag netto oppervlak bedrijventerrein Het netto oppervlak bedrijventerrein in s-hertogenbosch is (samen met Helmond) het laagst van de B5. Dit geldt eveneens voor het oppervlak bedrijventerrein dat direct beschikbaar is voor uitgifte aan bedrijven. Breda totaal: 713 Eindhoven totaal: 818 Helmond totaal: 539 s-hertogenbosch totaal: 546 Tilburg totaal: Netto uitgegeven niet terstond uitgeefbaar terstond uitgeefbaar Afbeelding 19 De voorraad netto bedrijventerrein en de beschikbaarheid per 1 januari 27 in de vijf grote Brabantse steden, in hectare. Bron: ETIN. Blijvend lage uitgifte bedrijventerrein De uitgifte aan bedrijventerrein is al sinds 1999 erg laag. Het afgelopen jaar is er in s-hertogenbosch één hectare nieuw bedrijventerrein uitgegeven op de Groote Vliet en Empel Maasakkers. Ook in de andere vier grote Brabantse gemeenten is de uitgifte de laatste jaren beduidend lager dan eind jaren negentig. Toch lijkt er in de andere gemeenten behalve in Helmond weer een toename van de uitgifte zichtbaar Tilburg Helmond 4 Eindhoven 2 Breda 's-hertogenbosch Afbeelding 2 De uitgifte aan bedrijventerrein in de 5 grote Brabantse steden in hectare, Bron: ETIN. 18

19 Sterke daling aanbod bedrijfsruimte Aan de stijging van het aanbod aan bedrijfsruimte tussen 21 en 25 is een einde gekomen. Na de lichte afname tussen 25 en 26 is het afgelopen jaar sprake van een forse afname van ruim 3. m 2 bruto vloeroppervlak Afbeelding 21 De ontwikkeling van het aanbod aan bestaande bedrijfsruimte in s-hertogenbosch in m 2 bruto vloeroppervlak (bvo), Bron: Gemeente s-hertogenbosch/ez. Steeds grotere winkels Het aantal m2 winkelvloeroppervlak is tussen 1997 en 25 flink toegenomen terwijl het aantal winkels is afgenomen. De winkels in s-hertogenbosch worden dus steeds groter. Daarnaast verdwijnen vooral de winkels voor dagelijkse artikelen, terwijl het aantal winkels voor niet-dagelijkse artikelen toeneemt. winkels Dagelijks Niet-dagelijks Totaal m 2 wvo/ wvo winkels m 2 wvo/ wvo winkels m 2 wvo winkel winkel wvo/ winkel Afbeelding 22 De ontwikkeling aan m 2 winkel vloer oppervlak (wvo) in s-hertogenbosch, tussen 1997 en 25. Bron: BRO/Locatus. 19

20 Ook afname aanbod kantoorruimte Het aanbod aan bestaande kantoorruimte is het afgelopen jaar afgenomen tot m 2 bruto vloeroppervlak (bvo). Omdat de voorraad ongeveer gelijk is gebleven (887.3 m 2 bvo), is het aanbodspercentage flink afgenomen tot 13,3%. Dit betekent overigens niet dat deze kantoorruimte ook daadwerkelijk leeg staat. m 2 % Voorraad Aanbod Aanbodspercentage Afbeelding 23 De ontwikkeling van de voorraad en het aanbod aan bestaande kantoorruimte in s-hertogenbosch in m 2 bruto vloeroppervlak (bvo), Bron: Gemeente s-hertogenbosch/ez. Gezonde kantorenmarkt Het centrum van s-hertogenbosch 6 staatin25opdevierdeplaats van beste kantoorlocaties van Nederland. De top drie bestaat uit Den Haag (Benoordenhout), Rotterdam (Weena/Coolsingel) en Arnhem (Centrum). Ook in de top-25 van kantoorgemeenten doet s-hertogenbosch het goed met een 6 e plaats Kantoorgemeenten Kantoorlocaties Afbeelding 24 Positie van de gemeente s-hertogenbosch op de ranglijsten voor beste kantoorlocatie en beste kantoorgemeente (hoe lager, hoe beter). Bron: Elsevier/Bureau Louter. 6 De 2 kantoorlocaties met de hoogste dichtheid aan kantoren zijn afgebakend. Een locatie is daarbij een 5-cijferig postcodegebied met alle gebieden binnen een straal van 1 kilometer daaromheen. 2

21 5. Bezoek aan de stad In dit hoofdstuk staat het bezoek aan s-hertogenbosch centraal. Naast het aantal bezoeken, bezoekers en de ondernomen activiteiten worden ook cijfers over het aantal hotelovernachtingen gepresenteerd. s-hertogenbosch aantrekkelijke stad voor bezoekers Met ruim 1,7 miljoen bezoekers staat s-hertogenbosch direct achter de vier grote steden op een vijfde positie. Dit was in 24 en 25 ook het geval. Wél heeft s-hertogenbosch wat betreft het aantal bezoeken in 26 Groningen en Eindhoven voor moeten laten gaan. Het aandeel bezoekers van buiten de provincie aan s-hertogenbosch neemt licht toe. De meeste bezoekers komen uit Zuid- Holland (15%) en Gelderland (12%). Steden Aantal bezoekers Aantal bezoeken Frequentie Amsterdam , Den Haag ,6 Rotterdam ,5 Utrecht ,5 's-hertogenbosch ,9 Arnhem ,5 Apeldoorn ,1 Groningen ,3 Maastricht ,9 Eindhoven ,2 Afbeelding 25 Top 1 van steden wat betreft het hoogste aantal (toeristische) Nederlandse bezoekers en bezoeken, 26. Bron: CVO. Aantal bezoeken en bezoekers neemt licht af In s-hertogenbosch is in 26 zowel het aantal bezoeken als het aantal bezoekers afgenomen. Dit is geen ontwikkeling die alleen in s-hertogenbosch plaats vindt: ook in de vier grote steden is het aantal bezoeken gedaald. Opvallend in s-hertogenbosch is de relatieve daling van bezoekers die 75 jaar of ouder zijn. Met een gemiddelde besteding van 48,8 per persoon per bezoek bedraagt het economisch effect door toeristisch dagbezoek in 26 naar schatting bijna 25 miljoen. Dit is ongeveer evenveel als in 25. aantal freq ,7 3,1 3,2 3,1 2, Bezoeken Bezoekers Frequentie Afbeelding 26 Het aantal (toeristische) bezoekers en bezoeken aan s-hertogenbosch, Bron: CVO. 21

22 Toename funshoppen Het grootste deel van de bezoekers komt naar s-hertogenbosch voor het funshoppen. Daarnaast maken de bezoekers ook graag gebruik van de horeca om op een terrasje te zitten of te lunchen of te dineren. Deze laatste percentages nemen in 26 overigens wel iets af Winkelen voor plezier 68% 67% 7% 66% 72% Op terrasje zitten 43% 36% 32% 34% 31% Lunchen/dineren in restaurant 38% 34% 35% 36% 31% Het maken van een stadswandeling 2% 19% 17% 17% 18% Bezoek museum 7% 7% 4% 12% 1% Bezoek theater/concert 4% 4% 4% 5% 9% Bezoek evenement 7% 8% 7% 5% 8% Bezoek bioscoop 8% 1% 8% 6% 8% Bezoek aan nachtleven/uitgaan 6% 8% 4% 6% 3% Bezoek aan attractie 4% 3% 3% 2% 1% Geen van deze 4% 4% 6% 6% 7% Afbeelding 27 Ondernomen activiteiten gedurende het bezoek aan s-hertogenbosch, Bron: CVO. Aantal hotelovernachtingen blijft hoog Het aantal hotelovernachtingen ligt in 26 met overnachtingen ongeveer even hoog als in 25. Alleen in 22 waren er meer overnachtingen. Opvallend hoog is het aantal overnachtingen in het vierde kwartaal van het afgelopen jaar: e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal Afbeelding 28 De ontwikkeling van het aantal hotelovernachtingen 7 in s-hertogenbosch, Bron: Gemeente s-hertogenbosch/belastingen. Bewerking: O&S. 7 De gegevens over het aantal hotelovernachtingen zijn niet helemaal compleet. Om toch een tijdreeks te kunnen maken is van ontbrekende cijfers op basis van eerdere of latere kwartaalcijfers een schatting gemaakt. 22

23 6. Vestigingsklimaat Het vestigingsklimaat wordt bepaald door verschillende aspecten. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op enkele daarvan: de algemene aantrekkelijkheid van s-hertogenbosch, de bereikbaarheid en het ondernemingsklimaat. Woonaantrekkelijkheid uitstekend s-hertogenbosch staat hoog (5 e plaats) in de woonaantrekkelijkheidsindex van de 5 grootste gemeenten. Dit is één plek hoger dan in 25 toen Haarlem 5 e stond. Amsterdam Utrecht Den Haag Amstelveen 's-hertogenbosch (5) 6 Haarlem Leiden Amersfoort Alpen aan den Rijn Haarlemmermeer Zwolle Leidschendam-Voorburg Delft Nijmegen Hilversum Tilburg Oss Velsen Rotterdam Eindhoven Zaanstad Purmerend Ede Groningen Zoetermeer Afbeelding 29 Woonaantrekkelijkheidsindex 26: top 25 van 5 grootste steden. Betreft: Bereikbaarheid, cultureel aanbod, veiligheid, koopwoningen, nabijheid natuurgebieden, culinair aanbod, universiteiten, vooroorlogse woningen. Bron: Stichting atlas voor gemeenten. 23

24 Meer kortere files Sinds 24 is het totaal aantal files op het rijkswegennet rond s-hertogenbosch behoorlijk toegenomen. De filezwaarte (duur van de file X de gemiddelde lengte) neemt echter bijvoorbeeld op de A2 (Kerkdriel tot Vught) iets af. Hier is dus sprake van meer en kortere files. Op de A59 (Vlijmen tot kp Empel) neemt de filezwaarte echter wel toe A A N5/A59 Afbeelding 3 Filezwaarte (duur van de file X de gemiddelde lengte) op het rijkswegennet rond s- Hertogenbosch, A2 (van Kerkdriel tot Vught), A59 (van Vlijmen tot kp Empel) en N5/A59 (van Kp Hintham tot Nuland), Bron: RWS. Ruime voldoende ondernemingsklimaat De Bossche ondernemers beoordelen het gemeentelijk ondernemingsklimaat als geheel met een 6,7. Dit is één van de hogere rapportcijfers van de 3 grote steden van Nederland. Helaas zijn er geen recentere cijfers beschikbaar: in de loop van 27 komen deze beschikbaar Breda 6,7 6,9 6,7 Eindhoven 6,6 6,7 6,7 Helmond 6,5 6,8 6,8 s-hertogenbosch 6,6 6,8 6,7 Tilburg 6,7 6,8 6,6 G4 6,2 6,5 6,4 G3 6,4 6,6 6,5 Afbeelding 31 Rapportcijfer ondernemers voor gemeentelijk ondernemersklimaat als geheel, Bron: Ecorys. 24

25 7. Positie in de regio In dit hoofdstuk staat de positie van de gemeente s-hertogenbosch in de regio centraal. Er wordt naar twee aspecten gekeken: s-hertogenbosch als plaats voor bedrijven en naar de werkgelegenheidsfunctie van s-hertogenbosch. Sterke positie als werkgelegenheidsgemeente Bijna de helft (46%) van het aantal werkzame personen in de Waalboss-regio is in s-hertogenbosch werkzaam. Wat betreft het aantal bedrijfsvestigingen ligt dit aandeel iets lager: 37%. Tussen 25 en 26 is de groei van het aantal werkzame personen in Oss zowel absoluut als relatief gezien sterker geweest dan in s-hertogenbosch. Ook de groei in Bernheze is opvallend. Vestigingen 26 Werkzame personen 26 Groei wp Groei wp s-hertogenbosch ,3% 15,9% Oss ,1% 27,3% Waalwijk ,1% 14,8% Heusden ,3% 7,8% Bernheze ,9% 21,9% Maasdonk ,8% 1,7% Vught ,1% 19,2% Loon op Zand ,9% 7,6% Totaal Waalboss ,8% 17,2% Afbeelding 32 Het aantal vestigingen en werkzame personen in de Waalboss-regio in 26 en de groei tussen en Bron: LISA. Bewerking O&S. Relatief veel zakelijke dienstverlening en weinig industrie s-hertogenbosch heeft regionaal gezien veel werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening, en weinig in de industrie. De sectorale trends in de werkgelegenheidsontwikkeling verschillen nauwelijks tussen s-hertogenbosch en de Waalboss-regio. Zo neemt bij allebei vooral het aandeel banen in de industrie af en het aandeel banen in de zakelijke dienstverlening toe. 25% 2% 15% 12% 16% 21% 21% 18% 14% 13% 12% 1% 5% 3% % 8% 6% 4% 3% 5% 5% 5% 3% 7% 5% 6% 6% 4% 4% Agrarisch Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer & communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur & overheid 1997 's-hertogenbosch 26 's-hertogenbosch 1997 Waalboss 26 Waalboss Onderwijs Gezondheidsen welzijnszorg Overige diensten Afbeelding 33 Sectorverdeling naar werkgelegenheid in s-hertogenbosch en de Waalboss-regio totaal, 1997 en 26. Bron: I&O. Bewerking O&S. 8 In 23 is de gemeente Ravenstein aan de gemeente Oss toegevoegd. 25

26 Eénderde oppervlak bedrijventerrein in s-hertogenbosch Ongeveer éénderde van het oppervlak aan bedrijventerrein in de Waalboss regio ligt in s- Hertogenbosch. Dit is (iets) meer dan in Oss en Waalwijk. De grootste uitgifte vond het afgelopen jaar plaats in Oss: 7 hectare. In deze gemeente is ook veel hectare (terstond) uitgeefbaar. Totaal netto Netto reeds uitgegeven Uitgeefbaar Waarvan terstond uitgeefbaar Uitgifte 26 s-hertogenbosch Oss Waalwijk Heusden Bernheze Loon op Zand Maasdonk Vught Waalboss Afbeelding 34 De voorraad netto bedrijventerrein en de beschikbaarheid per 1 januari 27 in de Waalbossgemeenten, in hectare. Bron: ETIN. Veel inkomende pendel uit omliggende gemeenten Zoals al eerder beschreven is de werkgelegenheidsfunctie van s-hertogenbosch groot: de inkomende pendel is ongeveer twee keer zo groot als de uitgaande pendel. Deze inkomende pendel komt voor een belangrijk deel uit Noord-Brabant (77%). Een groot deel komt daarbij uit de nabijgelegen kernen, zoals Heusden, Vught, Oss en Sint-Michielsgestel. Bij de uitgaande pendel ligt het accent naast de omliggende gemeenten (zoals Vught) vooral op steden als Tilburg en Eindhoven. Ruim één op de drie reist naar een andere provincie dan Noord-Brabant. Sint Michielsgestel Heusden Oss Maasdonk Schijndel Bernheze Vught Boxtel Haaren Breda Dongen Oisterwijk Inkomend Waalwijk Uitgaand Veghel Saldo Tilburg Helmond Eindhoven Overig Brabant Gelderland Limburg Zuid-Holland Noord-Holland Provincie Utrecht Overig NL Afbeelding 35 In- en uitkomende pendelstromen 's-hertogenbosch, 24. Bron: Provincie Noord-Brabant. Bewerking O&S. 26

27 8. Zakelijk en toeristisch imago In dit laatste hoofdstuk wordt gekeken naar het zakelijk en toeristisch imago van s-hertogenbosch. Zowel een zakelijk bezoek als een stedentrip aan een stad gaat gepaard met de nodige bestedingen en levert werkgelegenheid op. Het is dus van economisch belang voor een stad dat de zakelijke en toeristische bezoeker een goede indruk van een stad heeft. Goed imago voor zakelijke bijeenkomsten Het imago voor georganiseerde zakelijke bijeenkomsten van s-hertogenbosch is met een vijfde plaats goed te noemen. Zakelijke reizigers noemen als best passende aspecten bij s-hertogenbosch de prettige sfeer/uitstraling en de goede bereikbaarheid. De slechtst passende zijn het ruime aanbod van goede vergaderlocaties/congresfaciliteiten en goede overnachtingsmogelijkheden. Maastricht Amsterdam Utrecht 4,2 4,1 4,1 Den Haag 4, 's-hertogenbosch 3,9 Rotterdam 3,8 Nijmegen Leiden Breda Eindhoven Groningen Amersfoort Arnhem Haarlem 3,7 3,7 3,7 3,6 3,6 3,6 3,6 3,5 Gouda 3,3 Deventer 3,2 3, 3,5 4, 4,5 5, Afbeelding 36 Imago stad als bestemming voor zakelijke bijeenkomsten (schaal van 3 tot 5), 26. Bron: CVO. Eveneens goed overall toeristisch imago s-hertogenbosch staat op de derde plaats wat betreft het overall toeristisch imago. Dit overall imago bestaat uit twee delen: de sfeer van een stad en het toeristisch product ( tastbare zaken ). De sfeer in s-hertogenbosch wordt bijzonder goed gewaardeerd. Ten aanzien van het toeristisch product zijn de verwachtingen, afgezien van het horeca- en winkelaanbod, minder hooggespannen. 7,5 7, 6,5 6, 5,5 Maastricht Amsterdam 's-hetogenbosch Nijmegen Groningen Utrecht Delft Alkmaar Den Haag Breda Rotterdam Haarlem Amersfoort Zwolle Tilburg Eindhoven Dordrecht Enschede Waalwijk Schiedam 5, Afbeelding 37 Overall toeristisch imago steden 26, totaal score. Bron: LaGroup. 27

28 Historisch, sfeervol en gezellig s-hertogenbosch wordt door alle respondenten getypeerd als een historische en fraaie stad. Wat betreft de sfeer heeft men het beeld van een gezellige, sfeervolle en aantrekkelijke stad. Bezoekers hebben als eerste associatie met s-hertogenbosch de Sint Jan Kathedraal, niet-bezoekers de (lekkere) Bossche bollen. Al met al heeft ruim 8% een (zeer) positief beeld van s-hertogenbosch. Ook hierin neemt s-hertogenbosch een derde plaats in. Rustig 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, Druk Ver weg Dichtbij Historisch Modern bezoekers niet-bezoekers Provinciaal Grootstedelijk Onveilig Veilig Saai Bruisend Onaantrekkelijk Aantrekkelijk Niet sfeerfol Sfeerfol Vervuild Schoon Onvriendelijk Vriendelijk Ongezellig Gezellig Lelijk Fraai Afbeelding 38 Waardering van s-hertogenbosch op een aantal aspecten (schaal van 1 tot 7), 26. Bron: LaGroup. 28

29 Bijlage 1: Overzicht arbeidsmarkt en werkgelegenheid 27 Economische monitor 27, bewerking: Onderzoek & Statistiek Bevolking 's-hertogenbosch per : (GBA) - 14 jarigen plussers jarigen (potentiële beroepsbevolking): % (ETIN 26) Arbeidsmarkt Totaal niet-werkenden/ niet-werkzoekenden: 7.9 niet beroepsbevolking 1) : 29.4 (feitelijke) beroepsbevolking: 64.8 Werkenden: 59.7 (ETIN 26) NWW 2) : % 4) 39% 4) Werkgelegenheid Woont elders werkt in 's-hertogenbosch: ) Arbeidsplaatsen in 's-hertogenbosch (>_ 12 uur per week): 83.8 Woont en werkt in 's-hertogenbosch: ) (I&O) Vestigingenregister 26 Woont in 's-hertogenbosch werkt elders: 23. 3) Arbeidsplaatsen in 's-hertogenbosch: (< 12 uur per week) 13.3 Arbeidsplaatsen in 's-hertogenbosch: 97.1 (I&O) Vestigingenregister 26 1 Niet-beroepsbevolking: o.a. scholieren, studenten, personen die niet willen (noch hoeven te) werken, WAO-ers, etc. 2 Niet-werkende werkzoekenden (CWI ) 3 Deze aantallen zijn een schatting, en wijken af van eerder gepubliceerde pendelcijfers van de provincie. Dit komt omdat (1) de cijfers van de provincie 24 betreffen en (2) de provincie andere kengetallen hanteert. 4 Percentage gebaseerd op pendelcijfers van de provincie Noord-Brabant. 29

30

31 Bijlage 2 Gebruikte bronnen en definities BRO/Locatus In 25 is door het onderzoeksbureau BRO de Winkelatlas 25 voor s-hertogenbosch ontwikkeld. Deze winkelatlas geeft een overzicht van de vraag en aanbod situatie in s-hertogenbosch. BRO heeft bij de inventarisatie gebruik gemaakt van aanbodgegevens van Locatus. Deze cijfers zijn het afgelopen jaar niet geactualiseerd. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS): EBB De Enquête Beroepsbevolking (EBB) van het CBS geeft op basis van steekproeven informatie over de relatie tussen mens en arbeidsmarkt. Hierbij worden kenmerken van personen in verband gebracht met hun huidige dan wel toekomstige positie op de arbeidsmarkt. Centrum voor Werk en Inkomen (CWI) Het CWI publiceert maandelijks cijfers over onder andere het aantal niet werkende werkzoekenden (NWW ers) en ingediende en openstaande vacatures. Continu Vakantie Onderzoek (CVO) Het CVO is een samenwerkingsverband tussen TNS NIPO en NBTC. Het CVO brengt jaarlijks het vakantie- en reisgedrag van Nederlanders in kaart, waaronder het toeristisch bezoek aan steden. Ecorys: Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat (BGO) Tweejaarlijks wordt door Ecorys (in opdracht van het ministerie van EZ) een onderzoek naar het gemeentelijk ondernemingsklimaat gehouden. Ondernemers geven in dit onderzoek hun mening. De laatste cijfers betreffen 24. In 26 zal er weer een onderzoek gehouden worden. ETIN: Bedrijfsterreinen Het ETIN verzamelt jaarlijks cijfers over bedrijventerreinen. Dit gebeurt aan de hand van een enquête onder gemeentes. Het betreft hier bijvoorbeeld cijfers over de totale netto voorraad aan bedrijfsterrein (in hectare), netto uitgegeven, het aantal hectare uitgeefbaar en terstond uitgeefbaar. ETIN: Beroepsbevolking Jaarlijks maakt het ETIN een schatting van de beroepsbevolking. Dit gebeurt met terugwerkende kracht, waardoor de cijfers niet vergelijkbaar zijn met de cijfers uit de economische monitor 25. ETIN: Pendel Het ETIN heeft op basis van het Onderzoek Verplaatsings Gedrag (OVG) van het CBS een pendelmatrix gemaakt. Deze pendelmatrix geeft informatie over het woon-werkverkeer in 2, 21 en 22. Voor Noord-Brabant zijn de gegevens op gemeentelijk niveau beschikbaar, voor de rest van Nederland zijn de gegevens ondergebracht in deelgebieden. De meest recente cijfers zijn in 24 beschikbaar gekomen en betreffen 22. ETIN: Werkloosheidspercentage (jaargemiddelde) Het jaargemiddelde wordt door het ETIN berekend aan de hand van het aantal niet werkende werkzoekenden (bron: CWI) en een schatting van de beroepsbevolking (bron: ETIN). Elsevier en bureau Louter: toplocaties Elsevier publiceert jaarlijks in november welke gemeente economisch gezien de beste prestaties levert. Dit gebeurt op basis van onderzoek door bureau Louter. Gemeente s-hertogenbosch/belastingen De afdeling Belastingen berekent op basis van de toeristenbelasting het aantal toeristische overnachtingen in s-hertogenbosch. 31

32 Gemeente s-hertogenbosch/ez De afdeling economische zaken (EZ) verzamelt jaarlijks cijfers over het m 2 bedrijfsruimte, kantoorruimte en het aanbod aan kantoorruimte. bruto vloeroppervlak I&O: Vestigingenregister In dit bestand wordt informatie over alle bedrijven in s-hertogenbosch gegeven. Naast adresgegevens zijn ook gegevens over het aantal bij de bedrijven werkende personen bekend en in welke sector het bedrijf werkzaam is. Het vestigingenregister is een stand van zaken op 1 april van het betreffende jaar. Het bestand wordt met terugwerkende kracht voor vijf jaar gecorrigeerd. Dit heeft onder andere te maken met de actualiseringsmethodiek van het vestigingenregister: niet alle gegevens over bedrijfsvestigingen worden jaarlijks geactualiseerd. Dit betekent dat de cijfers uit deze monitor niet te vergelijken zijn met die uit de economische monitor 25. Verder is er sinds 26 een nieuwe bestandsbeheerder. Het werkgelegenheidsniveau blijkt hoger te liggen dan de afgelopen jaren gedacht werd. Kamer van Koophandel: mutatiebalans In dit bestand wordt een overzicht gegeven van alle in een jaar gestarte, opgerichte, opgeheven, ingekomen en vertrokken bedrijven. Een jaar loopt van 1 januari tot 31 december. De gegevens uit het bestand zijn dus niet vergelijkbaar met die uit het vestigingenregister. Lagroup Lagroup Leisure & Arts Consulting en Continu Vakantie Onderzoek (CVO) hebben gezamenlijk een toeristisch imago onderzoek voor steden ontwikkeld. Rijkswaterstaat (RWS) Verzamelt (onder andere) cijfers over het aantal files op het rijkswegennet. Speerpuntsectoren De afdeling EZ heeft in het economisch beleid vier speerpunten benoemd: ICT, (groot)handel, dienstverlening en de kennisintensieve sector. Op basis van SBI 93 codes in het vestigingenregister is de werkgelegenheid in deze sectoren en het aantal bedrijfsvestigingen berekend. Dit is op basis van de volgende indeling gedaan: Sector SBI 93-code ICT 3, 313, 321, 322, 323, 332, 333, 72 Kennisintensief DE 223, DG 2442, DK 29, DL 3, DL 31, DL 32, DL 33, DM 353, I 6342, J 6725, K 731, K 72, K 73, K 741, K 742, K 743, K 74876, M 83 (Groot)handel 511, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 518, 519 Financiële en zakelijke dienstverlening 65, 66, 67, 7, 71, 72, 73, 74, 2215 Stichting atlas voor gemeenten De stichting atlas voor gemeenten brengt jaarlijks de Atlas voor gemeenten uit. Onderdeel hiervan is de woonaantrekkelijkheidsindex. Deze index wordt gebaseerd op een achttal aspecten: bereikbaarheid, cultureel aanbod, veiligheid, koopwoningen, nabijheid natuurgebieden, culinair aanbod, universiteiten, vooroorlogse woningen. 32

33 Bijlage 3 Werklocaties j k. s. VIII. v. t. w. I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV. Kantoorlocatie Bolduc Brabantpoort Eekbrouwersweg Het Wielsem Hightech Park Hoog Heinis Kooikersweg Maaspoort Paleiskwartier Pettelaarpark Rompertsebaan Rompertsstaete Soetelieve Noord i g. VII. 3. IX. V. a. o. m. n. r. y. u IV. XI. XII. 6. III. XIV z. XIII. e X. 5. b. II. I. f. VI. a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. m. n. o. p. q. r. s. t. u. v. w. y. Bedrijfsterrein Boschveld Brabantpoort Businesspark Maliskamp De Brand De Herven De Kruithoorn De Rietvelden De Vliert De Vutter Empel Maasakkers Empel Zuid Ertveld Noord Ertveld Zuid Hightech Park Kloosterstraat Hintham Knooppunt Hintham Kop van het Zand Kruisstraat Maaspoort Orthenpoort Overlaet Noord Overlaet Zuid van Herpensweide Zuid Willemsvaart Winkelcentrum Boschmeerplein Boschmeersingel Boschveld Churchilllaan Bossche woonboulevard De Rompert passage Goulmy en Baarplein Helftheuvelpassage Het Wielsem Kooikersweg Maaspoort (passage) Mgr. van Roosmalenplein Molenhoek passage Orthenpoort Pastoor van Thiellaan Pettelaarsepoort Rivierenplein Rosmalen-Centrum Zuiderpassage Station Oost z. Binnenstad h q. p. d. 13. c. 33