Economische monitor 2003

Transcriptie

1 Economische monitor 2003 O&S december 2003

2

3 Inhoudsopgave Samenvatting en conclusies Inleiding Aanleiding Doelstelling Opzet en methodiek Leeswijzer Economische structuur Inleiding Bedrijvigheid Dynamiek bedrijfsleven Speerpuntsectoren Toerisme Allochtone ondernemers en bedrijven Samenvattende conclusies Arbeidsmarkt en werkgelegenheid Inleiding Bevolking Beroepsbevolking Werkloosheid Uitkeringen Vacatures Pendel Samenvattende conclusies Ruimte voor economische activiteiten Inleiding Spreiding bedrijvigheid Bedrijventerreinen Kantoorlocaties Winkelcentra Ondernemingsklimaat Samenvattende conclusies...71 Bijlage 1 Literatuurlijst...73 Bijlage 2 Wijken...74 Bijlage 3 Werklocaties...75

4

5 Samenvatting en conclusies Deze rapportage geeft de belangrijkste economische ontwikkelingen in s Hertogenbosch tussen 1996 en 2003 weer. De ontwikkelingen worden zoveel mogelijk afgezet tegen de ontwikkelingen in de vier andere grote Brabantse steden (Breda, Eindhoven, Helmond en Tilburg), de provincie NoordBrabant en Nederland. De informatie in deze rapportage kan gebruikt worden om te bepalen in hoeverre bepaalde economische beleidsdoelstellingen gehaald zijn, om zodoende beleid te kunnen bijsturen of wijzigen. De werkgelegenheid in shertogenbosch heeft zich de afgelopen jaren zeer voorspoedig ontwikkeld. Tussen 1996 en 2002 is de werkgelegenheid met 25% gegroeid naar arbeidsplaatsen. Het aantal vestigingen is in dezelfde periode met 35% gegroeid naar bedrijven en instellingen. Zowel het aantal werkzame personen als het aantal bedrijfsvestigingen is hiermee veel sterker gegroeid dan in de vijf grote Brabantse steden of de provincie gemiddeld. Ondanks deze voorspoedige groei is ook in shertogenbosch tussen 2001 en 2002 de groei absoluut gezien minder groot geweest. Voorlopige cijfers laten verder zien dat er tussen 2002 en 2003 zelfs sprake is van een afname van de werkgelegenheid met ruim 1000 banen. De recente economische ontwikkelingen zijn shertogenbosch dus niet ongemerkt voorbij gegaan. Wat betreft de werkgelegenheid blijken vier wijken in de stad een belangrijke rol te spelen: in West, Noord, de Binnenstad en Zuidoost bevindt zich bijna driekwart van de totale werkgelegenheid in de stad. Het is niet verrassend dat er in deze vier wijken ook veel werklocaties zijn: bedrijventerreinen, kantoorlocaties en winkelcentra. Ruim de helft van de werkgelegenheid in de stad blijkt zich op deze werklocaties te bevinden. Achttien procent van de werkgelegenheid bevindt zich in de binnenstad, wat inhoudt dat bijna éénderde van de werkgelegenheid zich elders in de stad bevindt. De verdeling van het aantal bedrijfsvestigingen over de stad laat een iets ander beeld zien: meer dan de helft van het aantal bedrijfsvestigingen bevindt zich níet op één van de werklocaties of in de Binnenstad. Buiten de werklocaties en de binnenstad neemt zowel het aantal vestigingen als het aantal werkzame personen tussen 1996 en 2002 ook toe. Handel en reparatie en zakelijke dienstverlening zijn zowel wat betreft het aantal bedrijfsvestigingen als wat betreft het aantal werkzame personen de grootste sectoren in de stad. Ongeveer veertig procent van de werkzame personen in shertogenbosch werkt in één van deze twee sectoren, en meer dan de helft van het totaal aantal vestigingen behoort hiertoe. Vergeleken met de andere vier grote Brabantse steden is de groei tussen 1996 en 2002 aanzienlijk. Daarnaast is de toename in de sector financiële instellingen met bijna een verdubbeling ten opzichte van 1996 opmerkelijk hoog. Minder goed gaat het met de industrie in shertogenbosch. Sinds 1996 is er sprake van een afname van het aantal werkzame personen met 8%. Hiermee is het de enige sector in shertogenbosch waarin in deze periode het aantal banen afneemt. Ook vergeleken met andere steden is de afname opvallend. De speerpuntsectoren laten een wisselend beeld zien. Zoals zojuist al verteld is groeit de financiële en zakelijke dienstverlening veel beter dan gemiddeld. De 3

6 kennisintensieve sector (met als verbijzondering de ICTsector) en de (groot)handel groeien gemiddeld. De dynamiek van het bedrijfsleven neemt de laatste jaren in shertogenbosch af. Zowel het aantal nieuwe als het aantal vertrokken bedrijven daalt licht. Ook het aantal binnenverhuizingen neemt af. Van de nieuwe bedrijven blijkt ruim driekwart uit shertogenbosch afkomstig te zijn (gestart of opgericht). Bijna de helft van het aantal verhuizingen binnen de gemeente vindt plaats binnen de eigen wijk. Het aantal allochtone starters in shertogenbosch is laag, maar groeit wel snel. Desondanks is het aantal allochtone bedrijven in 2000 met 213 vrij laag. Gerelateerd aan de allochtone beroepsbevolking heeft shertogenbosch hiermee ook het laagste percentage allochtone bedrijven. Het startersbeleid van de gemeente wordt door de Bossche ondernemers in 2002 met het cijfer 5,8 beoordeeld. Hiermee heeft de stad bijna de laagste score van alle dertig onderzochte gemeenten. Het acquisitie en promotiebeleid scoort gemiddeld een 6,2. In shertogenbosch is zowel de voorraad aan hectare bedrijventerrein (in 2002 netto 500 hectare), als de hoeveelheid (direct) uitgeefbaar laag. Vergeleken met de andere vier grote Brabantse steden heeft shertogenbosch hiermee zowel de kleinste voorraad als de kleinste hoeveelheid (direct) uitgeefbaar bedrijventerrein. De uitgifte aan hectare bedrijventerrein is de laatste jaren navenant laag. Overigens vinden ook de Bossche ondernemers de (fysieke) beschikbaarheid van bedrijventerrein een probleem: met een rapportcijfer van 5,6 krijgt de stad één van de laagste rapportcijfers van de 30 onderzochte steden. Het aantal vierkante meters kantoorruimte in shertogenbosch is hoog, en blijkt ook gestaag te groeien. De totale voorraad in 2003 bedraagt m 2 bruto vloeroppervlak. Ten opzichte van 1996 betekent dit een groei van 30%. Door het omslaan van een aanbiedersmarkt (tekort aan kantoorruimte) naar een vragersmarkt (overaanbod van kantoorruimte) is het aanbod in 2003 drie keer zo hoog als in Het aanbodspercentage neemt dan ook toe. Het detailhandelsaanbod in shertogenbosch is met m 2 verkoopvloeroppervlak in 1997 ruim te noemen. Vooral de nietdagelijkse sector is sterk vertegenwoordigd. Tussen 1997 en nu zijn er overigens enkele tienduizenden m 2 verkoopvloeroppervlak in bijvoorbeeld de Arena/Stoa en de woonboulevard bijgekomen. De totale detailhandelsomzet van de Bossche binnenstad is tussen 1997 en 1999 flink gestegen. Het grote winkelaanbod blijkt ook een belangrijke reden te zijn om s Hertogenbosch te bezoeken. Ruim 68% van de bezoekers aan de stad gaat voor zijn of haar plezier winkelen. En dit blijken behoorlijk veel bezoekers te zijn: in 2002 staat shertogenbosch met 1,8 miljoen bezoekers en bijna 5 miljoen bezoeken op de 6 e plaats van meest bezochte steden achter de vier grote steden (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht) en Groningen. Wél lijkt de frequentie (het aantal keer dat een bezoeker een stad bezoekt) de laatste jaren af te nemen. Het aantal hotelovernachtingen is de afgelopen twee jaar redelijk constant gebleven. 4

7 De keerzijde van de hiervoor beschreven werkgelegenheid bij bedrijven is het arbeidsaanbod. Dit aanbod blijkt in shertogenbosch behoorlijk groot te zijn. Het aandeel van de totale beroepsbevolking dat ook daadwerkelijk deelneemt aan het arbeidsproces is met 69% relatief hoog, en is de afgelopen jaren ook gestegen. Het opleidingsniveau van de Bossche beroepsbevolking is ongeveer gelijk aan dat van de vier andere grote Brabantse steden, maar beduidend hoger dan dat van de Nederlandse beroepsbevolking. Het aantal niet werkende werkzoekenden is, na een jarenlange gestage daling, met personen begin 2003 weer ongeveer op hetzelfde niveau als in Deze groep bestaat voor het grootste deel uit kortdurig werklozen. Ook in de andere Brabantse steden is dit het geval. Dit is logischerwijs het gevolg van de recente slechtere economische situatie op de arbeidsmarkt. Overigens betekent dit, vanuit een economisch oogpunt geredeneerd, een vermindering van de krapte op de arbeidsmarkt. De werkgelegenheidsfunctie van shertogenbosch blijkt erg hoog te zijn. Zo werkt 69% van de Bossche beroepsbevolking in de periode binnen de eigen gemeente, terwijl ruim de helft (55%) van het totaal aantal banen vervuld wordt door personen van buiten de eigen gemeente. Vergeleken met de andere vier grote Brabantse steden blijkt shertogenbosch hiermee erg hoog te scoren. Ondanks dit hoge percentage van 69% heeft shertogenbosch een groot pendeloverschot van ruim pendelaars. Dit betekent dat er meer mensen van buiten de gemeente naar de stad komen om er te werken (44.000) dan er uit shertogenbosch vertrekken om elders te gaan werken (23.000). Het overgrote deel van de pendelaars blijkt uit de direct omliggende gemeenten of de regio te komen. Ongeveer driekwart van de pendelaars gebruikt voor het woonwerkverkeer de auto. Eveneens driekwart van de pendelaars heeft een middelbare of hogere opleiding. Een belangrijk deel van de uitgaande pendelaars is hoger opgeleid. De belangrijke functie van shertogenbosch voor de regio blijkt niet alleen uit de pendelcijfers. shertogenbosch heeft in de Stedelijke Regio Waalboss ook een belangrijke functie als centrumstad. Vooral in de dienstverlening blijkt s Hertogenbosch een belangrijke rol te spelen. Vergeleken met de andere gemeenten uit deze regio is vooral de werkgelegenheid in de financiële en zakelijke dienstverlening, openbaar bestuur en overheid en gezondheids en welzijnszorg opvallend hoog. 5

8

9 1. Inleiding 1.1 Aanleiding Binnen de gemeente shertogenbosch was om diverse redenen behoefte aan een economische monitor. Zo was er allereerst behoefte aan een actueel en volledig overzicht van de economische stand van zaken en recente ontwikkelingen. Op diverse plaatsen binnen en buiten de gemeente is informatie beschikbaar. Zo zijn er allerlei gegevensbestanden voorradig, laat de afdeling economische zaken jaarlijks verschillende onderzoeken verrichten en hebben ook bijvoorbeeld de provincie NoordBrabant en het ETIN relevante informatie. Echter, wat ontbreekt is eenduidigheid, samenhang en overzichtelijkheid. Daarnaast is er de gemeente overstijgende trend naar het steeds meetbaarder maken van beleid en beleidsdoelstellingen en het kwantificeren van de resultaten daarvan. Voor diverse producten, zoals bijvoorbeeld de actualisering van het Grote Steden Beleid en de begroting is inzicht nodig in de gewenste maatschappelijke effecten (= outcome) en in prestaties (= output). Ook hierin kan de economische monitor een belangrijke rol spelen. De voorliggende monitor is de eerste economische monitor die in de gemeente shertogenbosch wordt uitgebracht. Naar verwachting zal de economische monitor eens in de twee jaar uitgebracht gaan worden. In het tussenliggende jaar zal worden volstaan met een beknopte actualisering van de belangrijkste cijfers. 1.2 Doelstelling Het doel is tweeledig: Het inventariseren en verzamelen van beschikbare informatie en gegevens over economische ontwikkelingen in de gemeente. Het op basis van deze informatie en gegevens vervaardigen van een overzichtelijke rapportage waarin de ontwikkelingen in de Bossche economie in kaart worden gebracht. Met behulp van de rapportage moet het mogelijk zijn economisch beleid te maken, evalueren en eventueel bij te sturen. Inhoudelijk gezien moet de monitor dan ook aansluiten op de doelstellingen uit het economisch actieprogramma, de programmabegroting en diverse beleidsnota s. 7

10 1.3 Opzet en methodiek In de rapportage is gebruik gemaakt van diverse soorten gegevens en onderzoeken. Deze komen zowel van binnen als van buiten de gemeente. Er is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande gegevens en onderzoeken. Voor enkele onderwerpen zijn zélf nieuwe onderzoeken verricht, of kon gebruik gemaakt worden van gegevens die voor werkgroepen verzameld werden. Een aantal relevante onderzoeken en werkgroepen zijn net gestart of starten nog dit jaar. Deze gegevens konden helaas niet meer in deze economische monitor opgenomen worden. Dit zijn bijvoorbeeld de Toerismemonitor, de Binnenstadsmonitor en de nieuwe bedrijventerreinenvisie. Belangrijk in een monitor is de vergelijking in de tijd; daarom is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de tijdsperiode Daarnaast is bij alle indicatoren een vergelijking gemaakt met (het gemiddelde van) de vijf grote Brabantse steden, de provincie NoordBrabant en/of Nederland gemiddeld. 1.4 Leeswijzer Na deze inleiding wordt in hoofdstuk 2 ingegaan op de economische structuur van de stad. Hierin wordt aandacht geschonken aan de bedrijvigheid in de stad, de speerpuntsectoren, toerisme en allochtoon ondernemerschap. In hoofdstuk 3 staat de Bossche arbeidsmarkt centraal. Onderwerpen die hierin aan de orde komen zijn de grootte en samenstelling van de beroepsbevolking, niet werkende werkzoekenden, uitkeringen, vacatures en de omvang van het woon/werkverkeer (de pendel). Hoofdstuk 4 gaat in op de ruimte voor economische activiteiten. Allereerst wordt beschreven hoe de werkgelegenheid zich over de verschillende werklocaties binnen de gemeente verdeeld heeft, vervolgens worden diverse gegevens over de Bossche bedrijventerreinen, kantoorlocaties en winkelcentra gepresenteerd. Tot slot wordt de aantrekkelijkheid van het Bossche vestigingsklimaat behandeld. Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met samenvattende conclusies. Helemaal voorin de rapportage is een samenvatting van de rapportage te vinden, terwijl helemaal achterin een drietal bijlagen zijn opgenomen. De eerste bijlage bevat een literatuurlijst, de tweede bijlage een kaart met de verschillende wijken van shertogenbosch en de derde bijlage een kaart met de werklocaties. 8

11 2. Economische structuur 2.1 Inleiding De provincie NoordBrabant is een belangrijke pijler onder de Nederlandse economie. De provincie is goed voor 15% van de nationale werkgelegenheid en er wordt eveneens 15% van het totale BBP gegenereerd 1. shertogenbosch neemt binnen de provincie een belangrijke positie in als één van de vijf grote steden. Niet alleen wat betreft het inwonertal, maar ook wat betreft de economische structuur en werkgelegenheid. In dit hoofdstuk zal ingegaan worden op de bedrijvigheid in de stad en de bedrijfsmigratie: het aantal bedrijven in de stad, het aantal werkzame personen in de stad en in de verschillende wijken, de belangrijkste sectoren en een meer gedetailleerde beschrijving van de ontwikkeling van het aantal bedrijven in de stad. Vervolgens worden de in het economisch beleid benoemde speerpunten onderzocht. Dit zijn de kennisintensieve sector (met als verbijzondering de ICTsector), financiële en zakelijke dienstverlening en (groot)handel. Daarnaast zijn ook het toerisme en het allochtone ondernemerschap aandachtspunten; ook hier zal in dit hoofdstuk aandacht aan besteed worden. Tot slot zal het hoofdstuk besloten worden met enkele conclusies. 2.2 Bedrijvigheid Groei werkgelegenheid en aantal vestigingen De afgelopen jaren is de werkgelegenheid in shertogenbosch jaarlijks met zo n twee á drieduizend banen toegenomen. Tussen mei 2001 en mei 2002 is de werkgelegenheid in shertogenbosch echter slechts met 351 banen (0,4%) toegenomen, tot arbeidsplaatsen. Deze arbeidsplaatsen zijn verdeeld over bedrijven en instellingen. Het aantal bedrijven en instellingen is hiermee 3,5% (317 bedrijven) gegroeid ten opzichte van Voorlopige cijfers laten verder zien dat de recente economische ontwikkelingen shertogenbosch niet ongemerkt voorbij zijn gegaan. Tussen 2002 en 2003 is er voor het eerst in jaren zelfs sprake van een afname van de werkgelegenheid, met ruim 1000 banen. Afbeelding 1 De ontwikkeling van de werkgelegenheid en het aantal bedrijfsvestigingen in 'shertogenbosch mei Bron: ETIN Werkzame personen Bedrijven Exclusief delfstoffenwinning. 2 Exclusief uitzendkrachten. 9

12 Meer dan gemiddelde groei werkgelegenheid In de periode is de werkgelegenheid in shertogenbosch toegenomen met arbeidsplaatsen, een toename van 25%. In dezelfde periode is de werkgelegenheid in de vijf grote Brabantse steden gemiddeld met 20% toegenomen, in de provincie NoordBrabant gemiddeld met 19%. De werkgelegenheid heeft zich in shertogenbosch de laatste jaren dus voorspoedig ontwikkeld. Het laatste jaar is de toename van het aantal arbeidsplaatsen aanmerkelijk lager geweest dan de jaren daarvoor: desondanks is er nog steeds sprake van een toename. In andere Brabantse steden als Eindhoven en Breda nam het aantal arbeidsplaatsen tussen 2001 en 2002 bijvoorbeeld af. Afbeelding 2 De ontwikkeling van de werkgelegenheid in 'shertogenbosch, de B5 en NoordBrabant, geïndexeerd ten opzichte van Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch shertogenbosch B5 NoordBrabant Meer dan gemiddelde groei bedrijfsvestigingen Ook het aantal bedrijfsvestigingen is sinds 1996 meer dan gemiddeld gegroeid. De toename van bijna bedrijven betekent een groei van 35%. In dezelfde periode is het aantal bedrijfsvestigingen in de vijf grote Brabantse steden gemiddeld met 23% toegenomen, in de provincie NoordBrabant gemiddeld met 18%. Afbeelding 3 De ontwikkeling van het aantal bedrijfsvestigingen in 'shertogenbosch, de B5 en NoordBrabant, geïndexeerd ten opzichte van Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch shertogenbosch B5 NoordBrabant

13 Bijna driekwart werkgelegenheid in vier wijken De werkgelegenheid ligt in vier wijken ruim boven de tienduizend werknemers. In deze wijken bevindt zich in totaal bijna driekwart van de werkgelegenheid in shertogenbosch. Dit zijn West (18.000), Noord en de Binnenstad (beiden ) en Zuidoost (14.000). In slechts twee wijken werken minder dan 1000 personen, dit zijn De Groote Wielen (885) en Empel (587). In de overige wijken werken ongeveer drie tot zesduizend personen. Vergeleken met 1996 blijkt de werkgelegenheid in drie wijken te zijn afgenomen, in vijf wijken met maximaal 50% te zijn toegenomen en in vier wijken met 50% of meer te zijn toegenomen. De afname bedraagt maximaal 10%. In de toename is meer differentiatie zichtbaar; de kleinste groei treedt op in West (14%), de twee sterkste groeiers zijn Zuidoost met meer dan een verdubbeling ten opzichte van 1996 en de Groote Wielen waar het aantal werkzame personen bijna anderhalf keer zo groot is 3. Afbeelding 4 Werkgelegenheid in werkzame personen per wijk in 2002 in aantallen, en de ontwikkeling tussen 1996 en 2002 in kleur. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente shertogenbosch Afname Tot 50% toename 50% of meer toename Bijna helft van de werknemers werkt bij een grootbedrijf In de vestigingen met 100 en meer arbeidsplaatsen (het grootbedrijf) is 46% van de werkgelegenheid geconcentreerd. In totaal zijn dit 156 bedrijven en instellingen, met als grootste drie het Bosch Medicentrum (2.500 personen 4 ), Stichting thuiszorg regio shertogenbosch (1.650 personen) en de Provincie NoordBrabant (1.500 personen). Bedrijven met werknemers (middelgrootbedrijf) zorgen voor 34% van de werkgelegenheid in De rest (21%) komt voor rekening van het kleinbedrijf. Hoewel het kleinbedrijf slechts een klein deel van de werkgelegenheid huisvest, is het aandeel kleine bedrijven in het totaal aantal bedrijven 86%. Het aandeel grote bedrijven slechts 2%. Sinds 1996 is vooral het aantal kleine en grote bedrijven toegenomen. 3 Dit is het gevolg van de komst van een groot ITbedrijf. 4 Fulltime én parttime. 11

14 Afbeelding 5 De ontwikkeling van het aantal kleine, midden en grootbedrijven in 'shertogenbosch. Geïndexeerd ten opzichte van Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Kleinbedrijf Middenbedrijf Grootbedrijf Gemiddelde grootte bedrijven licht gedaald De gemiddelde grootte van een bedrijf in shertogenbosch blijkt tussen 1996 en 2002 licht gedaald te zijn van 10,8 werkzame personen naar 10. Deze schaalverkleining is vooral goed zichtbaar bij de sectoren industrie, bouwnijverheid en vervoer en communicatie. In de sector openbaar bestuur en overheid is sprake van een flinke schaalvergroting. Het gemiddelde bedrijf in deze sector groeit van 72 naar 112 werknemers. Afbeelding 6 De gemiddelde grootte van een bedrijf naar aantal werkzame personen per sector en gemiddeld voor 'shertogenbosch. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch. Agrarische sector Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer & communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur & overheid Onderwijs Gezondheids en welzijnszorg Overige diensten Gemiddeld ,6 25,3 13,6 6,8 6,5 25,0 9,9 7,5 72,4 19,1 21,6 4,9 10, ,7 17,5 8,2 7,6 6,8 21,6 12,1 6,6 112,4 21,3 22,1 4,2 10,0 12

15 Meer fulltime werkende vrouwen Het aantal fulltime werkende vrouwen blijkt de laatste jaren flink te zijn toegenomen. Het aantal fulltime werkende mannen neemt minder snel toe, en is het afgelopen jaar zelfs iets afgenomen. De toename van fulltime werkende vrouwen treedt sinds 1996 relatief gezien vooral op in de financiële dienstverlening (meer dan een verdubbeling van het aantal banen), absoluut gezien vooral in de gezondheids en welzijnszorg (2.597 personen), zakelijke dienstverlening (2.183) en handel en reparatie (1.356). Afbeelding 7 Ontwikkeling van het aantal werkzame personen, mannelijke en vrouwelijke fullen parttimers. Geïndexeerd ten opzichte van Bron: ETIN. Bewerking Gemeente 'shertogenbosch Mannen fulltime Vrouwen fulltime Mannen parttime Vrouwen parttime Totaal Afname uitzendkrachten Sinds 1999 blijkt het aantal uitzendkrachten af te nemen van bijna in 1999 naar in Deze bijna halvering is zowel het resultaat van een afname van het aantal mannelijke (600), als het aantal vrouwelijke (700) uitzendkrachten. Omdat de afname van het aantal vrouwelijke uitzendkrachten iets sneller is gegaan, zijn er in 2002 meer mannelijke uitzendkrachten dan vrouwelijke. In 1999 was dit nog ongeveer fiftyfifty. Afbeelding 8 De ontwikkeling van het aantal uitzendkrachten, mannen, vrouwen en totaal tussen 1998 en Bron: ETIN vrouwen mannen

16 Handel en reparatie en zakelijke dienstverlening grootste sectoren Zowel wat betreft het aantal bedrijfsvestigingen als het aantal banen blijken twee sectoren van grote betekenis te zijn voor de stad: de handel en reparatie en de zakelijke dienstverlening. Beide kennen ook een meer dan gemiddelde groei van het aantal banen tussen 1996 en De sterkste absolute groei blijkt tussen 2001 en 2002 op te treden in de sectoren overheid en openbaar bestuur (360 banen) en in handel en reparatie (338 banen). In de sectoren industrie en bouwnijverheid verdwijnen de meeste banen, respectievelijk 888 en 371. Relatief gezien groeien de sectoren financiële instellingen (5,6%) en overheid en openbaar bestuur (5,5%) het sterkst. Over een langere periode bekeken ( ) blijkt vooral de sector financiële instellingen een forse groei te laten zien. Jaarlijks neemt het aantal werknemers in deze sector toe. De werkgelegenheid in de industrie daarentegen neemt af. Afbeelding 9 Aantal bedrijven en werkzame personen per sector in 2002 en de groei tussen en Bron: ETIN Agrarische sector Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer, opslag en communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur en overheid Onderwijs Gezondheids en welzijnszorg Overige diensten Totaal Vestigingen Werkzame personen Groei wp in % ,1 8,2 5,7 1,8 0,0 0,8 5,6 1,6 5,5 4,3 1,9 0,5 0,4 Groei wp in % ,1 7,5 8,3 26,5 13,4 22,4 90,8 47,9 26,3 24,5 26,6 19,9 24,6 Lichte verschuiving in de productiestructuur De productiestructuur blijkt een herkenbaar beeld op te leveren: het aandeel werkzame personen in de financiële en zakelijke dienstverlening neemt tussen 1996 en 2002 relatief toe, terwijl het aantal werkzame personen in de industrie en ook in de bouwnijverheid relatief gezien afneemt. De overige sectoren blijven tamelijk constant. Afbeelding 10 Aandeel werkzame personen per sector in de totale werkgelegenheid, Bron: ETIN. Agrarische sector Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer & communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur & overheid Onderwijs Gezondheids en welzijnszorg Overige diensten Totaal ,7 14,1 7,5 19,9 3,5 6,0 3,1 16,1 7,2 5,6 12,8 3,6 100, ,6 13,7 7,7 20,2 3,5 5,7 3,4 16,9 6,8 5,5 12,4 3,6 100, ,6 13,7 7,0 19,9 3,2 5,7 3,3 17,0 6,6 5,4 13,9 3,6 100, ,6 12,5 6,9 19,9 3,2 5,9 4,2 17,5 6,6 5,1 13,9 3,6 100, ,6 12,2 6,9 20,3 3,3 5,9 4,3 18,4 6,6 5,3 12,9 3,5 100, ,5 11,5 6,9 19,9 3,2 6,0 4,5 18,9 6,9 5,4 12,8 3,5 100, ,6 10,5 6,5 20,2 3,2 5,9 4,7 19,1 7,3 5,6 13,0 3,5 100,0 14

17 Centrumstad met veel dienstverlening Binnen de Stedelijke Regio (SR) Waalboss 5 heeft 'shertogenbosch de functie van centrumstad. Het is daarom interessant om de productiestructuur in 'shertogenbosch te vergelijken met die van de andere gemeenten uit Waalboss. Opvallend hoog is de werkgelegenheid in de financiële en zakelijke dienstverlening, openbaar bestuur en overheid en gezondheids en welzijnszorg. In Vught zijn deze aandelen overigens ook relatief hoog. Sectoren waarin 'shertogenbosch beduidend minder werkgelegenheid heeft zijn de industrie (zeker vergeleken met Oss, Waalwijk en Heusden) en de agrarische sector. Vooral in Bernheze, Maasdonk en Heusden blijkt relatief veel werkgelegenheid in de agrarische sector te zijn. Afbeelding 11 Het aandeel werkzame personen in de totale werkgelegenheid per sector in de Waalboss gemeenten, per 1 mei Bron: provincie NoordBrabant. sher 6 Oss Waal Heus Bern Maas Vught Loon SR Agrarische sector Industrie Bouwnijverheid Handel Horeca Vervoer & communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur & overheid Onderwijs Gezondheids en welzijnszorg Overige dienstverlening 0,5 12,0 6,9 20,1 3,1 5,7 4,4 19,0 6,5 5,2 13,1 3,4 1,7 29,6 7,4 18,7 2,9 6,6 2,2 9,5 2,9 5,4 10,3 2,8 2,1 26,0 5,7 26,1 2,9 5,0 2,2 9,5 1,9 4,2 12,1 2,4 7,4 27,6 10,3 20,7 4,9 5,7 1,9 7,7 2,2 3,7 3,6 4,0 14,8 9,6 15,5 22,9 6,4 4,8 3,0 6,1 1,6 4,6 7,2 3,7 10,9 6,0 34,3 14,4 9,0 4,7 2,5 7,6 1,2 1,8 5,3 2,3 2,7 3,2 9,1 14,9 6,6 1,8 2,9 15,1 12,1 6,9 20,5 4,3 5,5 11,2 4,6 26,1 4,2 3,6 1,9 6,4 2,2 3,2 5,9 25,1 2,7 17,0 8,2 20,6 3,7 5,4 3,3 13,8 4,8 4,9 11,5 4,1 Totaal 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Sterke groei financiële en zakelijke dienstverlening Zoals eerder al werd geconstateerd is de werkgelegenheid in 's Hertogenbosch tussen 1996 en 2002 meer dan gemiddeld gegroeid. Vergeleken met de vijf andere grote Brabantse steden en de provincie blijken relatief gezien vooral de financiële en zakelijke dienstverlening, handel en reparatie en openbaar bestuur en overheid het goed gedaan te hebben. De ontwikkeling van de werkgelegenheid in de industrie en gezondheids en welzijnszorg blijft echter achter. Afbeelding 12 De ontwikkeling (%) in de werkgelegenheid per sector voor de vijf grote Brabantse gemeenten en de provincie tussen 1996 en Bron: ETIN. Agrarische sector Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer & communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur & overheid Onderwijs Gezondheids en welzijnszorg Overige diensten Totaal Breda Eindhoven Helmond Tilburg 'shertogenbosch Noord Brabant Waalboss staat voor: Waalwijk 'shertogenbosch Oss. Deze stedelijke regio bestaat uit de gemeenten 'shertogenbosch, Oss, Waalwijk, Heusden, Bernheze, Maasdonk, Vught en Loon op Zand. 6 De in deze kolom gepresenteerde cijfers wijken iets af van eerder gepresenteerde cijfers voor de productiestructuur van 'shertogenbosch. De eerder gepresenteerde cijfers zijn actueler en daarmee betrouwbaarder. Het ETIN actualiseert namelijk jaarlijks de werkgelegenheidscijfers met terugwerkende kracht voor vijf jaar. 15

18 2.3 Dynamiek bedrijfsleven Dynamiek neemt laatste jaren licht af Uit de cijfers van het ETIN blijkt dat er sinds 1996 ieder jaar meer 'nieuwe' bedrijven zijn gekomen dan er geëindigd zijn. Dit is niet verwonderlijk, aangezien eerder al geconstateerd werd dat het aantal vestigingen in 'shertogenbosch sinds 1996 een stijgende lijn laat zien. De laatste paar jaar daalt zowel het aantal nieuwe als vertrokken bedrijven echter wel licht. Het hoogste aantal nieuwe werd in 1998 gehaald (1.257), het hoogste aantal vertrokken bedrijven in 2000; 807 bedrijven. Nieuwe bedrijven kunnen zowel startende bedrijven (dus een nieuwe economische activiteit) als opgerichte (nieuwe economische activiteit door een bestaande onderneming) als ingekomen (naar 'shertogenbosch verhuisde) bedrijven zijn. Vertrokken bedrijven kunnen zowel opgeheven als verhuisd zijn. Op basis van de gegevens van het ETIN kan dit onderscheid niet gemaakt worden. Afbeelding 13 De ontwikkeling van het aantal nieuwe en vertrokken bedrijven, Bron: ETIN. Bewerking Gemeente 'shertogenbosch nieuw vertrokken Bijna helft bedrijven verhuist in 2002 binnen eigen wijk Het aantal bedrijven dat binnen de gemeente verhuist (de zogenaamde binnenverhuizingen) schommelt tussen de 200 (1996) en de 550 (2000) per jaar. Ook hier blijken de cijfers de laatste jaren iets lager te liggen, tussen 2000 en 2001 zijn er 309 bedrijven binnen de gemeente verhuisd, tussen 2001 en bedrijven. Van deze 347 bedrijven zijn 156 bedrijven (45%) binnen de eigen wijk verhuisd. Verder blijken vooral wijk 1 (de Binnenstad) en wijk 11 (West) een hoge dynamiek te hebben. Bínnen deze wijken zijn respectievelijk 44 en 33 bedrijven verhuisd, er zijn 34 (Binnenstad) en 26 (West) bedrijven verhuist náár een andere wijk binnen de gemeente en 25 (Binnenstad) en 26 (West) bedrijven naar tóe verhuisd vanuit een andere wijk. 16

19 Afbeelding 14 Het aantal binnen de gemeente van wijk naar wijk verhuisde bedrijven, tussen 2001 en Bron: ETIN. Bewerking Gemeente 'shertogenbosch. Oude wijk (2001) Nieuwe wijk (2002) Totaal Totaal Een andere bron voor cijfers over bedrijfsmigratie zijn de mutatiebalansen van de Kamer van Koophandel. Omdat hierin niet gecorrigeerd wordt voor lege BV s, liggen de absolute cijfers hoger dan de cijfers van het ETIN. Met de gegevens van de Kamer van Koophandel is het echter wél mogelijk om onderscheid te maken tussen gestarte, opgerichte, ingekomen, opgeheven en verplaatste bedrijven. Veel nieuwe bedrijven uit shertogenbosch afkomstig Uit deze gegevens blijkt dat van alle nieuwe bedrijven het aandeel starters in de loop der jaren flink is toegenomen. In 1997 was dit 16%, in 2002 is dit aandeel gestegen naar 38%. Het aandeel ingekomen (dus naar s Hertogenbosch verhuisde) bedrijven neemt relatief af. In 1997 was dit nog 34%, in %. Het aandeel opgerichte 7 bedrijven neemt het laatste jaar ook weer licht toe naar 41%. In totaal komt dus bijna 80% van de nieuwe bedrijven uit s Hertogenbosch zélf (gestart of opgericht). Inzoomend op de sectoren 8 dan blijken er een aantal sectoren te zijn waar in 2002 relatief gezien een behoorlijk aantal bedrijven is gestart of opgericht: de bouw, groothandel, vervoer en advies, facilitaire, persoonlijke en algemene diensten. Het hoogste aandeel ingekomen bedrijven valt onder de sector financiën en diverse diensten sectoren. 7 Het beginnen van een nieuwe economische activiteit door een bestaande onderneming. Dit zijn voornamelijk nevenvestigingen en dochterondernemingen. 8 Indeling in 14 sectoren van de Kamer van Koophandel, wijkt iets af van de SBI 93 indeling in sectoren. Zie bijlage definities. 17

20 Afbeelding 15 Het aandeel gestarte, opgerichte en ingekomen bedrijven tussen 1997 en Bron: Kamer van Koophandel. Bewerking Gemeente 'shertogenbosch. 100% 80% 60% 40% Ingekomen Opgericht Gestart 20% 0% Meer opgeheven dan vertrokken bedrijven Uit onderstaande afbeelding blijkt dat in 1997 en 1998 de verdeling tussen het aantal vertrokken en opgeheven bedrijven ongeveer fiftyfifty was. De laatste jaren neemt het aandeel opgeheven bedrijven echter toe ten opzichte van het aandeel vertrokken bedrijven. Het aandeel opgeheven bedrijven is vooral hoog in de sectoren landbouw en visserij, groothandel en vervoer. Relatief de meeste vertrokken bedrijven zijn in 2002 afkomstig uit de dienstensectoren, maar ook uit de bouw en groothandel. Afbeelding 16 Het aandeel vertrokken en opgeheven bedrijven tussen 1997 en Bron: Kamer van Koophandel. Bewerking Gemeente 'shertogenbosch. 100% 80% 60% 40% Vertrokken Opgeheven 20% 0%

21 2.4 Speerpuntsectoren Groei van de speerpuntsectoren 'shertogenbosch richt zich in haar economisch beleid op een aantal speerpunten: de kennisintensieve bedrijvigheid (met als verbijzondering de ICTsector), de financiële en zakelijke dienstverlening en (groot)handel. Dit zijn de sectoren waarmee de stad 'shertogenbosch zich profileert, of in de toekomst wil profileren. De afgelopen periode ( ) is bij alle vier de sectoren sprake van een groei van zowel het aantal banen als het aantal vestigingen. Het laatste jaar blijkt alleen het aantal werkzame personen in de financiële en zakelijke dienstverlening toe te nemen; in de overige drie sectoren neemt het aantal banen met ongeveer 2% af. Overigens neemt het aantal vestigingen het afgelopen jaar in alle vier de sectoren wél toe. Afbeelding 17 De ontwikkeling van de werkgelegenheid in de speerpuntsectoren en in 'shertogenbosch totaal, geïndexeerd ten opzicht van Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Kennisintensief ICT Financiële en zakelijke dienstverlening (Groot)handel Totale werkgelegenheid Kennisintensieve sector groeit gemiddeld De kennisintensieve sector 9 beslaat in 2002 met banen zo n 17% van de totale werkgelegenheid. Sinds 1996 is het aantal banen in de kennisintensieve sector toegenomen, maar omdat deze groei ongeveer gelijke tred heeft gehouden met de totale groei van de werkgelegenheid blijft het aandeel rond de 17% liggen. Het aantal vestigingen blijkt wel meer dan gemiddeld te stijgen: in 1996 bedroeg het aandeel ongeveer 18%, in 2002 was dit gestegen naar 21% (1.955 vestigingen). 9 Voor de definitie van kennisintensieve sector is aansluiting gezocht bij de indeling zoals die onder andere door de gemeente Delft wordt gehanteerd (zie bijlage definities). 19

22 Afbeelding 18 De ontwikkeling van het aantal werkzame personen en vestigingen in de kennisintensieve sector tussen 1996 en Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Vestigingen Werkzame personen Grootste concentratie kennisintensieve bedrijven in de Binnenstad Het aantal bedrijven in de kennisintensieve sector blijkt vooral geconcentreerd te zijn in de Binnenstad (Het Zand en Binnenstad Centrum), Zuid, Bedrijventerrein de Herven, De Overlaet West en Molenhoek. In elk van deze gebieden bevinden zich meer dan 60 kennisintensieve bedrijven. Afbeelding 19 Het aantal vestigingen in de kennisintensieve sector in 2002 per buurt. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch

23 Kennisintensieve werkgelegenheid in Binnenstad en op bedrijventerreinen De werkgelegenheid in de kennisintensieve sector blijkt iets anders verdeeld te zijn dan het aantal vestigingen: naast de Binnenstad werken er ook veel mensen op de bedrijventerreinen de Herven en De Rietvelden. Maar ook op bedrijventerreinen Maaspoort en De Brand zijn relatief veel grote kennisintensieve bedrijven aanwezig. Afbeelding 20 Het aantal werkzame personen in de kennisintensieve sector in 2002 per buurt. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Gemiddelde groei ICTsector De ICT sector is een verbijzondering van de kennisintensieve sector. De ICTsector is nader onder te verdelen in de ICTindustriesector en de ICTdienstensector 10. Tot de eerste sector wordt de vervaardiging van computers e.d. gerekend, de ICTdienstensector is (zoals de naam al zegt) meer gericht op het verlenen van diensten. In de hele ICT sector zijn in shertogenbosch in personen werkzaam, verdeeld over 488 bedrijven. Ten opzichte van 1996 betekent dit meer dan een verdubbeling van het aantal bedrijven, terwijl het aantal banen met 23% is toegenomen. Het overgrote deel blijkt werkzaam te zijn in de ICTdienstensector: ruim personen in 469 bedrijven. De ICTindustriesector blijkt in shertogenbosch slechts een klein deel van de ICTsector te beslaan. In totaal beslaat de ICTsector in % van de werkgelegenheid in s Hertogenbosch, een aandeel wat door de jaren heen tamelijk constant blijft. Het aandeel vestigingen is in 2002 ongeveer 5%. Mede door de meer dan gemiddelde stijging van het aantal ICT bedrijven is dit aandeel in de loop der jaren gestegen; in 1996 was het nog 3,5%. 10 Gebaseerd op de indeling van het CBS. 21

24 Afbeelding 21 De ontwikkeling van het aantal werkzame personen in de ICTsector tussen 1996 en Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Dienstensector Industriesector Paar concentraties vestigingen ICTsector Binnen shertogenbosch zijn drie locaties waar het aantal ICTbedrijven beduidend hoger ligt dan elders. Dit zijn de Binnenstad (Binnenstad Centrum), bedrijventerrein De Herven en de Overlaet West. Ook blijken op bedrijventerrein De Brand en in het Zand (Binnenstad) veel bedrijven werkzaam te zijn in de ICTsector. Dit zijn er wel minder dan in de drie eerder genoemde gebieden. Afbeelding 22 Het aantal vestigingen in de ICTsector in 2002 per buurt. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch

25 ICT werkgelegenheid vooral op de Herven, de Brand en in Soetelieve Noord In drie buurten in 'shertogenbosch werken in personen of meer in de ICTsector. Dit zijn bedrijventerrein de Herven (inclusief de kantoorlocaties Bolduc en Hoog Heinis), de Brand en de buurt de Reit. In deze laatste buurt ligt de kantoorlocatie Soetelieve Noord. Afbeelding 23 Het aantal werkzame personen in ICTsector in 2002 per buurt. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Meer dan gemiddelde groei financiële en zakelijke dienstverlening Ongeveer eenderde (3.093) van het aantal bedrijfsvestigingen bevindt zich in de financiële 11 en zakelijke dienstverlening 12. Ongeveer een kwart van het totale aantal werkzame personen (22.506) in shertogenbosch is werkzaam in deze sectoren. Beide aandelen zijn sinds 1996 met ruim 5% gestegen. Binnen het speerpunt zakelijke en financiële dienstverlening neemt de zakelijke dienstverlening het grootste deel van de werkgelegenheid voor haar rekening. In 1996 was dit 84%, in 2002 is dit gedaald naar 80%. Dit is niet het gevolg van een afname van de werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening, maar het gevolg van een meer dan gemiddelde toename van de werkgelegenheid in de financiële dienstverlening. 11 Onder financiële dienstverlening worden financiële instellingen, verzekeringswezen en pensioenfondsen verstaan. 12 Bij zakelijke dienstverlening moet gedacht worden aan verhuur van en handel in onroerend goed, transportmiddelen e.d. (zonder personeel), computerservice en informatietechnologiebureaus en speur en ontwikkelingswerk. 23

26 Afbeelding 24 De ontwikkeling van het aantal werkzame personen in de financiële en zakelijke dienstverlening tussen 1996 en Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Zakelijk Financieel Binnenstad en de Herven meeste bedrijven in financiële en zakelijke dienstverlening De financiële en zakelijke dienstverlening blijkt vooral aanwezig in de Binnenstad en op bedrijventerrein de Herven. Zoals eerder al aangegeven bevinden zich in deze laatste buurt niet alleen het bedrijventerrein de Herven, maar ook de kantoorlocaties Hoog Heinis en Bolduc. Daarnaast zijn veel bedrijven in deze sectoren te vinden in Zuid, op de bedrijventerreinen De Rietvelden en De Vutter en in Rosmalen Zuid (Sparrenburg en Molenhoek) en Noord (de Overlaet West). Afbeelding 25 Het aantal vestigingen in de zakelijke en financiële dienstverlening in 2002 per buurt. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch

27 Afbeelding 26 Meeste werkgelegenheid in de dienstverlening in Binnenstad, de Herven en Pettelaarpark In vier buurten in de stad zijn meer dan 700 personen werkzaam in de financiële of zakelijke dienstverlening. Dit zijn Binnenstad Centrum, het Zand, de Herven en Pettelaarpark. De eerste drie buurten vielen ook op qua aantal vestigingen. Op Pettelaarpark zijn enkele grote bedrijven werkzaam in de dienstverlening. Het aantal werkzame personen in de financiële en zakelijke dienstverlening in 2002 per buurt. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Afvlakking groei (groot)handel Tot het speerpunt (groot)handel wordt zowel de groothandel als de tussenhandel gerekend. Detailhandel wordt buiten beschouwing gelaten. In 2002 zijn er bedrijven die zich bezig houden met (groot)handel. Hier werken in totaal personen. Hiermee bedraagt het aandeel (groot)handel in de totale werkgelegenheid in shertogenbosch 11%. Het aandeel (groot)handelsvestigingen in het totaal aantal vestigingen is iets hoger: 12%. Sinds 1996 is het aantal vestigingen met 22% toegenomen (204 bedrijven), het aantal werkzame personen met 30% (2.447 personen). De laatste jaren is er sprake van een afvlakking van de groei, tot zelfs een kleine afname van het aantal werkzame personen tussen 2001 en Overigens ligt de toename van het aantal (groot)handelsvestigingen beduidend lager dan gemiddeld (37%), de toename van de werkgelegenheid iets hoger dan gemiddeld (25%). 25

28 Afbeelding 27 De ontwikkeling van het aantal werkzame personen en vestigingen in de (groot)handel tussen 1996 en Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Vestigingen Werkzame personen (Groot)handelsvestigingen vooral op bedrijventerreinen Twee buurten met relatief veel (groot)handelsvestigingen zijn de Rietvelden West en Bedrijventerrein de Herven. Hier bevinden zich meer dan 60 (groot)handelsvestigingen. Daarnaast zijn ook op bedrijventerrein de Maaspoort en de Brand en in de Binnenstad tussen de 40 en 60 (groot)handelsvestigingen aanwezig. Afbeelding 28 Het aantal vestigingen in de (groot)handel in 2002 per buurt. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch

29 Ook werkgelegenheid in de (groot)handel voornamelijk op bedrijventerreinen De meeste werkgelegenheid (> personen) bevindt zich in de buurten de Herven en de Brand. Het beeld is verder ongeveer vergelijkbaar met het beeld van het aantal vestigingen in de (groot)handel, op één uitzondering na. Pettelaarpark blijkt weinig (groot)handelsvestigingen te hebben, maar wel relatief veel werkzame personen. Afbeelding 29 Het aantal werkzame personen in de (groot)handel in 2002 per buurt. Bron: ETIN. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch

30 2.5 Toerisme Veel bezoekers shertogenbosch is een gemeente die veel bezoekers trekt. In 2002 trekken alleen de vier grote steden en Groningen meer bezoekers. Ook wat betreft het aantal bezoeken staat shertogenbosch op de zesde plaats. De gemiddelde bezoeker heeft in ,7 keer shertogenbosch bezocht. Afbeelding 30 Het aantal (toeristische) bezoekers en bezoeken aan enkele grote steden, Bron: CVO. Positie Aantal bezoekers Aantal Frequentie bezoeken Amsterdam ,9 Rotterdam ,6 Den haag ,7 Utrecht ,7 Groningen ,7 shertogenbosch ,7 Breda ,3 Maastricht ,3 Haarlem ,9 Tilburg ,0 Frequentie lijkt af te nemen Het stedenbezoek is een onderdeel van het ContinuVakantieOnderzoek (CVO). Met ingang van 2002 wordt het CVO op een nieuwe manier uitgevoerd 13, waardoor er sprake is van een trendbreuk met voorgaande jaren. Het maken van een vergelijking in de tijd is voor het aantal bezoekers en bezoeken dus niet mogelijk. De frequentie is echter (met enige voorzichtigheid) wel in de tijd te vergelijken. Op basis van onderstaande gegevens kan dus gezegd worden dat de frequentie van het aantal bezoeken aan shertogenbosch af lijkt te nemen. De gemiddelde bezoeker kwam in ,3 keer naar shertogenbosch, in 2002 was dit 2,7 keer. Afbeelding 31 Het aantal (toeristische) bezoekers en bezoeken aan 'shertogenbosch, Bron: CVO Bezoekers Bezoeken Frequentie 3,3 3,2 2,8 2,7 Funshoppen populair Uit het CVO blijkt dat het overgrote deel van de bezoekers in 2002 met de auto komt (68%). Bijna een kwart (22%) komt met de trein. De bezoekers blijken vooral in het voorjaar (27%) en de zomer (31%) te komen. Het najaar blijkt het 13 Voorgaande jaren is het CVO schriftelijk uitgevoerd, met ingang van 2002 gebeurt dit via Internet. 14 Het aantal bezoekers en bezoeken mag vanwege een trendbreuk in de dataverzameling niet met voorgaande jaren vergeleken worden. 28

31 minst populaire seizoen te zijn om shertogenbosch te bezoeken. Tijdens het bezoek aan shertogenbosch blijkt 43% een terrasje te pikken, terwijl één op de vijf bezoekers een stadswandeling maakt. Funshoppen blijkt het populairst van alle ondernomen activiteiten: 68% van de bezoekers gaat voor zijn of haar plezier winkelen. Aantal bezoekers Binnenstad vrij constant In een onderzoek dat specifiek gericht is op het winkelen in de Binnenstad 15 is berekend dat het aantal passanten per week in 1999 te schatten is op circa Dit komt redelijk overeen met 1994 (circa ). Als rekening wordt gehouden met dubbelgetelden dan ligt het aantal bezoekers in 1999 op ongeveer en in 1994 op ongeveer Het bezoekersaantal aan het centrum ligt dus op ongeveer hetzelfde niveau als in Onderzoek in Groningen en Breda liet eveneens een stabilisatie (Groningen) of zelfs terugloop (Breda) van het aantal bezoekers zien. Ruim de helft van de ondervraagde bezoekers in de Bossche binnenstad komt uit shertogenbosch zelf, terwijl ongeveer 16% uit de regio 16 komt. De overige 30% komt van buiten de regio. Ten opzichte van 1994 komen er iets meer lokale bezoekers en bezoekers van buiten de regio. Het aandeel bezoekers uit de regio ligt iets lager. Afbeelding 32 Aantal passanten op onderzoeksdagen in 1994 en Bron: BRO Donderdag Koopavond Vrijdag Zaterdag Totaal Aantal hotelovernachtingen vrij constant De afgelopen twee jaar schommelt het aantal hotelovernachtingen 17 in s Hertogenbosch rond de overnachtingen per kwartaal. In 2001 zijn er bijna overnachtingen geweest, in 2002 ongeveer Hoewel een meerjaren overzicht ontbreekt, kan op basis van de nu ter beschikking staande gegevens geconcludeerd worden dat shertogenbosch vooral het tweede kwartaal (april, mei en juni) veel hotelgasten trekt. Het werkelijke aantal overnachtingen kan overigens iets afwijken van deze cijfers Binnenstadsmonitor BRO. 16 De gemeenten Vught, Boxtel, Liempde, Haaren, Helvoirt, Vlijmen, Ammerzoden, Hedel, Maasdriel, Schijndel, Den Dungen, Berlicum, Esch en Sint Michielsgestel. 17 Dit zijn zowel de zakelijke overnachtingen als de overnachtingen met een toeristisch motief. 18 De gegevens over het aantal hotelovernachtingen zijn niet compleet. Om toch een tijdreeks te kunnen maken is van ontbrekende cijfers op basis van eerdere of latere kwartaalcijfers een schatting gemaakt. 29

32 Afbeelding 33 Aantal hotelovernachtingen per kwartaal in 'shertogenbosch, 2001 en Bron: Gemeente 'shertogenbosch/belastingen. Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch Allochtone ondernemers en bedrijven Weinig allochtone ondernemers in shertogenbosch Medio 2000 zijn er economisch actieve allochtone bedrijven in Nederland, dit is meer dan een verdubbeling ten opzichte van Het aandeel van de 4 grote steden in de allochtone bedrijvigheid in ons land is bijna 42%. Een flink deel hiervan is gevestigd in Amsterdam. De 25 (middel) grote steden nemen tezamen bijna 58% van de allochtone bedrijvigheid voor hun rekening. In shertogenbosch bevindt zich slechts een klein deel van deze bedrijvigheid. In de B5 scoort alleen Helmond lager. Wanneer het aantal allochtone bedrijven gerelateerd wordt aan de omvang van de allochtone beroepsbevolking dan blijkt shertogenbosch in de B5 met 4,3% relatief het laagst te scoren. Afbeelding 34 Ontwikkeling aantal allochtone bedrijven (in relatie tot allochtone beroepsbevolking). Bron: Monitor etnisch ondernemerschap Bewerking: Gemeente 'shertogenbosch. Allochtone bedrijven 1990 Allochtone bedrijven 2000 Groei Bedrijven 2000 t.o.v. allochtone beroepsbevolking Amsterdam % 8,9% Den Haag % 8,1% Rotterdam % 7,7% Utrecht % 6,9% Gemiddelde G % 7,9% Breda % 6,2% Tilburg % 5,6% Eindhoven % 5,5% Helmond % 4,6% shertogenbosch % 4,3% Gemiddelde B % 5,4% Nederland % 30