De invloed van snelheid van stimulusaanbieding op de prestaties van kinderen met ADHD.

Transcriptie

1 ca Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste examenperiode De invloed van snelheid van stimulusaanbieding op de prestaties van kinderen met ADHD. Masterproef Neergelegd tot het behalen van de graad van master in de pedagogische wetenschappen, afstudeerrichting orthopedagogiek door Anke Pauwels Promotor: Prof. Dr. Herbert Roeyers Begeleiding: Roos Gasthuys, Baris Metin

2 Ondergetekende, Anke Pauwels geeft toelating tot het raadplegen van de masterproef door derden. Anke Pauwels 1

3 Dankwoord In eerste instantie wil ik mijn promotor Prof. Dr. Herbert Roeyers bedanken om me de kans te geven deze masterproef te maken en voor het kritisch evalueren ervan. Bijzondere dank gaat ook uit naar mijn begeleiders Roos Gasthuys en Baris Metin voor het verstrekken van constructieve feedback, het geven van gedetailleerde opmerkingen en het snel antwoorden op mijn vragen. Daarnaast wil ik iedereen bedanken die meewerkte aan dit onderzoek. Naast de medeonderzoekers denk ik in het bijzonder aan de kinderen en de ouders die bereidwillig deelnamen. Zonder hen kon deze masterproef niet verwezenlijkt worden. Tenslotte wil ik mijn vriend en mijn ouders bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun en voor het mogelijk maken van mijn studies. 2

4 Abstract In deze studie gingen we het effect na van de snelheid van prikkelaanbieding op de prestatie bij een groep kinderen met ADHD en een controlegroep. De prestatie werd gemeten door reactietijd, commissiefouten, omissiefouten en variabiliteit van de reactietijd. Er werd verwacht dat de ADHD-groep slechter zou presteren dan de controlegroep. Volgens het toestandsregulatiemodel werden zwakke prestaties verwacht in de trage en snelle condities en gemiddelde prestaties in de gemiddelde conditie. De delay aversion hypothese verwachtte zwakkere prestaties in de trage conditie en matig tot geen prestatietekorten in de gemiddelde en snelle conditie. De deelnemers waren kinderen van 8 tot en met 12 jaar. De experimentele computertaak was een go/no-go taak, waarbij de deelnemers zo snel en accuraat mogelijk dienden te reageren als een bepaald teken (go stimulus) op het scherm verscheen. Wanneer de no-go stimulus verscheen, mocht men niet reageren. De snelheid van prikkelaanbieding werd gemanipuleerd; er waren vier taakgedeelten met telkens een ander interstimulusinterval(1s, 2s, 4s, 8s). De resultaten kwamen gedeeltelijk tegemoet aan onze verwachtingen. Wat betreft de reactietijd en de variabiliteit van de reactietijd verschilden kinderen met ADHD significant van typisch ontwikkelde kinderen. Voor de commissie- en omissiefouten vinden we dit niet terug. Verder vonden we duidelijke effecten van de snelheid van prikkelaanbieding (ISI) op de reactietijd, variabiliteit van de reactietijd en omissiefouten. Voor de reactietijd en de variabiliteit van de reactietijd vonden we een lineaire functie die duidt dat kinderen met ADHD trager en meer variabel gaan reageren bij tragere prikkelaanbieding. Dit ligt in lijn met de voorspellingen van het delay aversion model. Wat betreft de commissie- en omissiefouten werd een omgekeerde U-functie gevonden, zoals voorspelt door het toestandsregulatiemodel. 3

5 Inhoudstafel INLEIDING ADHD... 6 Algemene begripsomschrijving Subtypes Prevalentie... 6 Etiologie Comorbiditeit Diagnostiek THEORIEËN OMTRENT HET CENTRALE DEFICIT VAN ADHD ADHD als een probleem met inhibitie ADHD als een probleem in de toestandsregulatie ADHD als een probleem van aversie ten aanzien van uitstel Het Dual Pathway Model VOORAFGAAND ONDERZOEK ONDERZOEKSVRAGEN METHODE DEELNEMERS APPARATUUR EN MATERIAAL VRAGENLIJSTEN VRAGENLIJST VOOR GEDRAGSPROBLEMEN BIJ KINDEREN (VVGK) VRAGENLIJST OVER GEDRAG EN SOCIALE COMMUNICATIE (SCQ) SOCIAL RESPONSIVENESS SCALE (SRS) ALGEMEEN FORMULIER WECHSLER INTELLIGENCE SCALE FOR CHILDREN - DERDE EDITIE NEDERLANDSE VERSIE (WISC-III-NL) DIAGNOSTIC INTERVIEW SCHEDULE FOR CHILDREN-IV (DISC-IV) EXPERIMENTELE TAAK ALGEMENE PROCEDURE STATISTISCHE ANALYSE RESULTATEN Onderzoeksvraag 1: Is er een verschil tussen de groep met ADHD en de controlegroep wat betreft de reactietijd, het percentage commissie- en omissiefouten en de variabiliteit van de reactietijd? Reactietijd Commissiefouten Omissiefouten Variabiliteit van de reactietijd Onderzoeksvraag 2: Is er een effect van conditie (ISI: 1s, 2s, 4s, 8s) op de reactietijd, het aantal commissie- en omissiefouten en de variabiliteit van de reactietijd? Reactietijd Commissiefouten Omissiefouten Variabiliteit van de reactietijd Onderzoeksvraag 3: Verschilt het effect van conditie (ISI: 1s, 2s, 4s, 8s) significant tussen de groepen wat betreft reactietijd, het aantal commissie- en omissiefouten en de variabiliteit van de reactietijd? Bijkomende onderzoeksvragen: Is er een verschil tussen de twee leeftijdsgroepen (8 10 jaar en jaar) of tussen de geslachten (jongens en meisjes) wat

6 betreft de reactietijd, het aantal commissie- en omissiefouten en de variabiliteit van de reactietijd? DISCUSSIE Bespreking en interpretatie van de onderzoeksresultaten Implicaties van de resultaten Sterkten en beperkingen van het huidige onderzoek Suggesties voor toekomstig onderzoek Besluit REFERENTIES BIJLAGE BIJLAGE

7 Inleiding ADHD Algemene begripsomschrijving. Zoals aangegeven in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders IV Text Revision [DSM-IV-TR] (American Psychiatric Association [APA], 2000) is de fundamentele eigenschap van Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD) een halsstarrig patroon van onoplettendheid, hyperactiviteit en/of impulsiviteit dat ontwikkeld is voor de leeftijd van 7 jaar. Deze symptomen zijn onaangepast aan het ontwikkelingsniveau van het kind en zijn gedurende minimum zes maanden aanwezig in ten minste twee settings (bijvoorbeeld thuis en op school of op het werk). Hiernaast zijn er significante beperkingen op sociaal, academisch of beroepsmatig vlak en zijn de symptomen niet toe te schrijven aan andere psychische stoornissen. Subtypes. ADHD wordt onderverdeeld in drie subtypes: het onoplettendheidstype, het hyperactief/impulsieve type en het gecombineerde type. Het subtype wordt aan de hand van de DSM-IV-TR criteria 1 gediagnosticeerd op basis van het dominante symptomenpatroon gedurende de laatste zes maanden (APA, 2000). Het onoplettendheidstype kenmerkt zich door ernstige en aanhoudende aandachtsproblemen, terwijl bij het tweede subtype symptomen van hyperactiviteit en impulsiviteit domineren. Bij het laatste subtype, ADHD van het gecombineerde type, is er sprake van zowel onoplettendheid als hyperactiviteit en impulsiviteit (DuPaul, 2007). Prevalentie. De gegevens in verband met de prevalentiecijfers van ADHD zijn niet eenduidig. Verschillende onderzoeken registreerden verschillende resultaten. In de DSM-IV-TR (APA, 2000) staat gegeven dat de prevalentie van ADHD bij schoolgaande kinderen geschat wordt op 3 tot 7%. Deze gegevens variëren volgens 1 Bijlage 1: DSM-IV-TR criteria (APA, 2000) 6

8 de APA (2000) afhankelijk van de aard van de populatie en de wijze van vaststelling. Polanczyk, de Lima, Horta, Biederman en Rohde (2007) maakten een uitgebreide review van de reeds uitgevoerde onderzoeken naar de prevalentie van ADHD en vonden dat de wereldwijde gepoolde prevalentie van ADHD 5,29% is. De grote variabiliteit van wereldwijde prevalentiecijfers met betrekking tot ADHD is volgens hen te wijten aan methodologische verschillen tussen de studies. Vanwege deze variabiliteit gevonden in de analyses, moeten de resultaten dus met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. In het artikel van Polanczyk et al. (2007) worden diagnostische criteria ook gezien als methodologische karakteristieken van de studie. De ICD-10 (World Health Organisation [WHO], 2004) en DSM-IV-TR leveren zeer vergelijkbare lijsten van symptomen, maar hanteren verschillende manieren om een diagnose te stellen. De prevalentiecijfers van ADHD gebaseerd op de DSM-IV-TR zijn naar verwachting hoger dan op basis van een strenger classificatiesysteem, zoals de ICD-10. Levy, Hay, Bennet, en Mc Stephen (2005) en Skounti, Philalithis, en Galanakis (2007) onderzochten de prevalentiecijfers per subtype van ADHD. Zij concludeerden dat het meest voorkomende subtype het onoplettendheidstype is, gevolgd door het gecombineerde type en het hyperactief/impulsief type. Ook op basis van geslacht is er een verschil in prevalentie. ADHD komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen, met verhoudingen die variëren van 2:1 tot 9:1, afhankelijk van het type en de setting (APA, 2000). Dit verschil in prevalentie tussen de geslachten kan te wijten zijn aan het feit dat meisjes met ADHD minder snel gediagnosticeerd worden. De assumptie dat meisjes minder observeerbaar storend gedrag vertonen in vergelijking met jongens ligt hier aan de basis (Gaub & Carlson, 1997; Abikoff et al., 2002). Etiologie. De etiologie van ADHD is multifactorieel bepaald. Hoewel een substantieel deel van de etiologie van ADHD te wijten is aan genetische factoren spelen ook biologische en omgevingsfactoren en de interacties tussen deze factoren een belangrijke rol (Das Banerjee, Middleton, & Faraone, 2007; Millichap, 2008). Verschillende onderzoeken naar genetische risicofactoren bij ADHD vonden evidentie voor erfelijkheid van deze aandoening. Ouders, broers en zussen van 7

9 kinderen met ADHD hebben twee tot acht maal meer risico op ADHD (Das Banerjee et al., 2007). Ook verscheidene tweelingen- en adoptiestudies wezen op de genetische aard van ADHD (Das Banerjee et al., 2007; Millichap, 2008). De gemiddelde erfelijkheid van ADHD is ongeveer 77%. Dit cijfer is vergelijkbaar met andere neuropsychiatrische aandoeningen zoals schizofrenie of een bipolaire stoornis (Das Banerjee et al., 2007). Bij onderzoek naar de neurologische tekorten die gerelateerd zouden zijn aan ADHD, werd gevonden dat er bij kinderen met ADHD sprake zou zijn van stoornissen in de neurotransmitters dopamine en noradrenaline (Faraone, 2004; Spencer, Biederman, & Mick, 2007). De gebrekkige regulatie van deze neurotransmitters heeft tot gevolg dat de frontale corticale hersendelen een minder remmend effect uitoefenen op de subcorticale structuren (Spencer, Biederman, & Mick, 2007). Hiernaast spelen ook omgevingsfactoren een rol. Blootstelling aan bepaalde toxines (bv. lood, kwik, polychloorbifenyl, ) (Das Banerjee et al., 2007), aan alcohol (Knopik et al., 2006; Das Banerjee et al., 2007; Millichap, 2008) of aan sigarettenrook (Das Banerjee et al., 2007; Millichap, 2008) zouden van belang kunnen zijn bij de etiologie van ADHD. Vooral prenatale blootstelling wordt beschouwd als een kritieke periode waarin het risico verhoogt. Prematuriteit en een laag geboortegewicht zijn eveneens belangrijke risicofactoren voor de ontwikkeling van ADHD (Millichap, 2008). Hiernaast worden complicaties tijdens de zwangerschap en de bevalling en psychosociale tegenslag (bv. relatieproblemen, lage sociaaleconomische status, ) in vele studies betrokken. Voor complicaties tijdens de zwangerschap en de bevalling en voor psychosociale tegenslag vond men echter nog geen significant bewijs dat ze samenhangen met ADHD (Das Banerjee et al., 2007). Wat voedingsfactoren en televisie kijken betreft, is niet aangetoond dat deze het risico op ADHD zouden verhogen. Comorbiditeit. Aangezien ADHD frequent voorkomt in combinatie met andere stoornissen en dit belangrijke implicaties kan hebben naar onder andere behandeling en diagnostiek (cfr. differentiaaldiagnose), is het nuttig om bij de comorbiditeit stil te staan. 8

10 ADHD bij kinderen en adolescenten blijkt in 54 tot 67% van de gevallen samen voor te komen met oppositioneel opstandige gedragsstoornis (oppositional defiant disorder, ODD) en in 44 tot 50% van de gevallen met antisociale gedragsstoornis (conduct disorder, CD) (Jain et al., 2007). Daarnaast hebben 12 tot 60% van de kinderen een comorbide leerstoornis (Green et al., 1999; Furman, 2005) en kampen respectievelijk 25 tot 30% en 18 tot 60% van de kinderen met ADHD met een angstof stemmingsstoornis (Furman, 2005). Verder zouden ticstoornissen bij ongeveer 30% van de kinderen met ADHD voorkomen (Gunning, 2000) en vertoont ongeveer 8 tot 11% van de kinderen een obsessief compulsieve stoornis (obsessive compulsive disorder, OCD) (Geller et al., 2000; Arnold, Ickowicz, Chen, & Schachar, 2005). Daarnaast vertoont ongeveer 35 procent van de kinderen met ADHD een motorische coördinatiestoornis (Gunning, 2000). Verder zou er sprake zijn van enige overlap tussen ADHD en Autisme Spectrum Stoornissen (ASS), waaronder pervasieve ontwikkelingsstoornis niet nader omschreven (PDD-NOS) (Gunning, 2003). Hiernaast kunnen kinderen met ADHD ook nog met verscheidene andere problemen kampen. Zo werd in onderzoek vastgesteld dat kinderen gediagnosticeerd met ADHD 7 tot 12 IQ-punten lager scoren in vergelijking met controlekinderen (Mariani & Barkley, 1997; Rucklidge & Tannock, 2001). Ook slaapproblemen komen bij kinderen met ADHD veel voor (Kooij, 2003). Onderzoek wees uit dat kinderen met ADHD vijf keer zoveel slaapstoornissen hebben als controlekinderen. Kinderen met ADHD zouden s nachts beweeglijker en onrustiger zijn dan andere kinderen (Corkum, Moldofsky, Hogg-Johnson, Hulphries, & Tannock, 1999). Verder zou bij kinderen met ADHD vaker een laag zelfbeeld en zwak sociaal functioneren voorkomen (Mannuzza, Klein, Bessler, Malloy, & La Padula, 1993). Diagnostiek. ADHD is een gedragsdiagnose wat impliceert dat er geen enkelvoudig objectief instrument is dat kan stellen of een kind al dan niet ADHD heeft. Om een diagnose van ADHD te stellen zijn meerdere informatiebronnen nodig. Naast het gebruik van diagnosecriteria uit de DSM-IV-TR (APA, 2000) of de ICD-10 (WHO, 2004), is ook nood aan observatie van het gedrag van het kind, het verkrijgen van subjectieve informatie van leerkrachten en ouders en het gebruik van schalen om het niveau van ontwikkelingsonaangepastheid van de ADHD symptomatologie te bekomen (APA, 2000). 9

11 Theorieën Omtrent het Centrale Deficit van ADHD In de loop der jaren zijn er verschillende theorieën ontwikkeld die betrekking hebben op het centrale deficit van ADHD maar vanuit verschillende invalshoeken vertrekken. Er blijkt geen eensgezindheid te zijn over een mogelijke oorzaak van ADHD wat doet vermoeden dat er niet één primair deficit is. In deze paragraaf worden de meest relevante modellen voor dit onderzoek besproken. Als eerste is er het model van Barkley (1997a/b) dat ADHD formuleert als een probleem met het inhibitiesysteem. Hiernaast is er een tweede theorie die uitgaat van ADHD als een probleem met energetische regulatie. Als derde wordt ADHD gelinkt aan een probleem van aversie ten aanzien van uitstel. Ten slotte is er ook nog het Dual Pathway Model waarin zowel cognitieve als motivationele problemen bij ADHD centraal staan. ADHD als een probleem met inhibitie. Het model uiteengezet door Barkley (1997a/b) (voorgesteld in Figuur 1) veronderstelt dat het primaire deficit bij ADHD betrekking heeft op het inhibitiesysteem. Inhibitie houdt het niet kunnen onderdrukken van gedrag in en verwijst naar drie onderling samenhangende processen: inhibitie van een automatische respons, inhibitie van een aan de gangzijnde actie en interferentie controle. Een goede ontwikkeling van dit inhibitiesysteem is essentieel voor de normale uitoefening van vijf andere neuropsychologische vaardigheden: het werkgeheugen, internalisatie van spraak, zelfregulatie van affect-motivatie-arousal, reconstitutie en motorische controlevloeiendheid-syntax. De eerste vier van deze vaardigheden worden gezien als executieve functies (Barkley, 1997a/b; Geurts, Verté, Oosterlaan, Roeyers, & Sergeant, 2004). De vorming van deze functies heeft als gevolg dat het gedrag intern gestuurd kan worden in plaats van louter via externe controle door de omgeving. Op die manier komt doelgericht gedrag tot stand. Het bovenstaande impliceert dat een deficit in het inhibitiesysteem een secundair effect heeft op de executieve functies. Deze secundaire stoornissen leiden op hun beurt dan tot een verminderde controle van de motoriek en minder doelgericht en toekomstgericht gedrag (Barkley, 1997a/b). Dit alles uit zich in het onmiddellijk willen bevredigen van de behoefte (Barkley, 1997a/b; Barkley, Edwards, Laneri, Fletcher, & Metevia, 2001). Bij kinderen met ADHD heeft dit onder andere tot gevolg dat hun gedrag gecontroleerd wordt door de directe context en de daarbij horende gevolgen. Door tekorten op gebied van 10

12 interne spraak slagen kinderen met ADHD er vaak onvoldoende in om hun gedrag te sturen om zo aan de regels gebonden gedrag te stellen. Kinderen met ADHD zullen ook meer gericht zijn op beloningen op korte termijn aangezien zij onvoldoende over interne cues beschikken waarmee ze de periode voorafgaand aan een beloning op lange termijn kunnen overbruggen. Dit impliceert dat taken waarbij zelfregulatie nodig is maar er uitstel van consequentie is, voor kinderen met ADHD niet eenvoudig zijn (Barkley et al., 2001). Uit onderzoek blijkt echter dat het model van Barkley (1997a/b), waarbij ADHD als executieve stoornis gezien wordt, niet volledig gesteund wordt. Vooral het feit dat tekorten in de executieve functies exclusief gerelateerd zouden zijn aan ADHD staat ter discussie (Scheres et al., 2004). Naast kinderen met ADHD zouden vooral kinderen met hoogfunctionerend autisme (HFA) kampen met tekorten in de executieve functies. Hiernaast zouden ook inhibitieproblemen bij kinderen met HFA voorkomen. Geurts (2003) stelt dan ook dat de visie van Barkley (1997a/b) te simplistisch is gezien de huidige stand van zaken. Figuur 1. Een schematische voorstelling van het inhibitiemodel (Barkley, 1997 a/b). 11

13 ADHD als een probleem in de toestandsregulatie. Een theorie die gebrekkige energetische regulatie als belangrijkste tekort ziet bij personen met ADHD is het toestandsregulatiemodel. Toestandsregulatie houdt de mogelijkheid in om je huidige energetische toestand aan te passen in functie van optimaal presteren (Sergeant, Oosterlaan, & van der Meere, 1999; Wiersema, van der Meere, Antrop, & Roeyers, 2006). Deze theorie is gebaseerd op het cognitiefenergetische model (CEM, Cognitive Energetic Model) van Sanders (1983) (voorgesteld in Figuur 2). Sergeant et al. (1999) stelden op basis van het CEM-model (Sanders, 1983) dat bepaalde deficiënte aspecten van inhibitie bij kinderen met ADHD verklaard kunnen worden door een gebrekkige toestandsregulatie. Het CEMmodel (Sanders, 1983) stelt dat de informatieverwerking bepaald wordt door procesen toestandsfactoren. De efficiëntie van informatieverwerking wordt bepaald door drie belangrijke niveaus: aandachtsprocessen, energetische toestandsfactoren en een evaluatiesysteem dat geassocieerd wordt met executieve functies. Het eerste niveau omvat het encoderen van informatie, de centrale verwerking ervan en responsorganisatie. Een defect op dit niveau zal, ongeacht de toestand van het subject, tot een defect tijdens het uitvoeren van bepaalde taken leiden. Op het tweede niveau kunnen we drie energetische factoren onderscheiden: inspanning, activatie en arousal. Onder inspanning verstaan we de energie nodig om een taak te voltooien. Met activatie wordt de motorische organisatie bedoeld die ervoor zorgt dat men klaar is om actie te ondernemen. Arousal is verantwoordelijk voor de input van informatieverwerking. Indien activatie en arousal verstoord zijn, kan door middel van inspanning alsnog de nodige energie opgebouwd worden voor het voltooien van een taak. Het derde niveau ten slotte omvat een controlerend executief systeem (Sergeant, 2000). Volgens het CEM-model (Sanders, 1983) stijgt het activatieniveau wanneer er een toename is in de snelheid waarmee de stimuli gepresenteerd worden, terwijl een lang inter-stimulus-interval (ISI) onderactivatie zou kunnen induceren. Dit impliceert dat wanneer personen geconfronteerd worden met snelle stimulusaanbiedingen, hun overgeactiveerde toestand moeten temperen, terwijl zij tijdens langzame stimulusaanbiedingen hun ondergeactiveerde toestand moeten opkrikken. In het algemeen presteren kinderen met ADHD zwakker (trager en meer variërend antwoorden) in condities met relatief trage snelheid in vergelijking met snelle en 12

14 gemiddelde aanbieding van stimuli. Kinderen met ADHD ondervinden moeilijkheden omwille van een stoornis in de energetische toestandsfactoren inspanning en activatie. Conform deze bevindingen, stelt de energetische regulatie hypothese van ADHD dat zwakke taakprestaties (met inbegrip van zwakke responsinhibitie) bij kinderen met ADHD gerelateerd is aan een zwakke energetische regulatie controle (Sergeant et al., 1999; Wiersema et al., 2006). Kinderen met ADHD lijken niet genoeg extra inspanningen te kunnen leveren om tijdens de trage conditie hun ondergeactiveerde toestand aan te passen aan de noden van de externe omgeving. Ze slagen er maar moeilijk in om hun energetische toestand te reguleren en hun inspanning te behouden over tijd (Sergeant, 2000; Wiersema et al., 2006). Figuur 2. Het Cognitief Energetisch Model van Sanders (Sergeant, 2000). ADHD als een probleem van aversie ten aanzien van uitstel. De delay aversion theorie (Sonuga-Barke, 1994) (voorgesteld in Figuur 3) stelt dat ADHD te verklaren valt in termen van fundamentele veranderingen in de motivationele context van kinderen met ADHD. Deze kinderen hebben niet te kampen met een tekort aan inhibitie maar hebben een motivationeel probleem. Kinderen met ADHD hebben een aversie voor uitstel wat tot gevolg heeft dat ze de subjectieve ervaring hiervan zo minimaal mogelijk willen maken. Dit heeft tot gevolg dat deze kinderen een kleinere, directe beloning verkiezen boven een uitgestelde, grotere beloning. Kinderen met ADHD zouden dus wel kunnen wachten en hun respons onderdrukken, maar kiezen ervoor om dit niet te doen (Sonuga-Barke, Wiersema, van der Meere, & Roeyers, 2010). Zo vonden Schweitzer en Sulzer- Azaroff (1995) in een onderzoek waarbij de volgende trial niet sneller volgde indien 13

15 men vroegtijdig reageerde en waarbij de beloning niet gemaximaliseerd kon worden door veelvuldig en snel te reageren, dat kinderen met ADHD toch voor de kleine beloning kozen en snel gingen reageren. Kinderen met ADHD gaan, in vergelijking met controlekinderen, vaak een hogere waarde toekennen aan onmiddellijke beloningen dan aan beloningen die in de toekomst plaatsvinden (Sonuga-Barke, 2002b). Figuur 3. Een schematische voorstelling van de delay aversion hypothese (Sonuga-Barke et al., 2010). Deze keuze van kleine, directe beloningen over grote, uitgestelde beloning kan begrepen worden vanuit twee processen. Enerzijds kampen kinderen met ADHD met tekorten in het signaleren van toekomstige beloningen waardoor ze een onvoorwaardelijke voorkeur hebben voor onmiddellijkheid. Anderzijds willen kinderen met ADHD ontsnappen aan de negatieve emotie die ze gekoppeld hebben aan uitstel (Sonuga-Barke et al. 2010). Wanneer kinderen met ADHD uitstel niet kunnen vermijden, gaan ze, in een poging om de effectieve duur van het wachten te verminderen, vaak impulsief reageren (Kuntsi, Oosterlaan, & Stevenson, 2001; Sonuga-Barke et al., 2010). Ook het zoeken van stimulatie in de omgeving (bv. rondrennen) als reactie om de subjectieve ervaring van uitstel en wachten te 14

16 veranderen is een gedrag dat kinderen met ADHD vaak stellen (Antrop, Roeyers, Van Oost, & Buysse, 2000; Kuntsi et al. 2001). Dit uit zich in verscheidene manifestaties die vaak gekenmerkt worden als onoplettendheid en impulsief gedrag (Tripp, & Alsop, 2001; Sonuga-Barke et al., 2010). Deze manifestaties hebben tot gevolg dat de kwaliteit van de prestaties van deze kinderen zal verminderen (Sonuga-Barke et al. 2010). Het Dual Pathway Model. Sonuga-Barke (2002b) formuleerde, in navolging van Barkley (1997a/b), de dual pathway theorie (schematisch voorgesteld in Figuur 4) waarin gesteld wordt dat symptomen van ADHD zich ontwikkelen via twee verschillende paden. Figuur 4. Een schematische weergave van het dual pathway Model van ADHD (Sonuga-Barke, 2002b). De volle lijn geeft het pad voor ADHD als een stoornis van de regulatie van denken en actie weer. De stippellijn representeert ADHD als een motivationele stijl. Enerzijds is er een cognitief pad waarbij ADHD aanzien wordt als een deficit in de regulatie van denken en actie ten gevolge van inhibitieproblemen. Anderzijds is er een motivationeel pad dat stelt dat kinderen met ADHD kampen met een deficit in de 15

17 motivatie dat zich kenmerkt als uitstelaversie waardoor ze een voorkeur voor onmiddellijke beloningen hebben. De ontwikkeling van deze theorie is grotendeels gebaseerd op een studie van Solanto et al. (2001) die het inhibitiemodel en de Delay Aversion theorie tegenover elkaar plaatste. Uit de resultaten van deze studie bleek dat er evidentie was voor het bestaan van deze twee onafhankelijke paden die aan de grondslag liggen van ADHD, wat overeenstemt met het dual pathway model. Ook Dalen et al. (2004) vonden resultaten in overeenstemming met het dual pathway model. Voorafgaand Onderzoek Veelvuldig onderzoek bracht aan het licht dat de snelheid waarmee prikkels worden aangeboden een invloed heeft op de prestaties van kinderen met ADHD. Zo werd gevonden dat kinderen met ADHD over het algemeen een tragere reactietijd hebben dan typisch ontwikkelde kinderen (Iaboni, Douglas, & Baker, 1995; Sergeant, Geurts, & Oosterlaan, 2002; Wiersema, van der Meere, & Roeyers, 2005). Ook werd reeds evidentie gevonden voor het toestandsregulatiemodel (Sergeant et al., 1999) dat stelt dat de energetische toestand varieert naargelang het interstimulusinterval (ISI). Ten gevolge van overactivatie is de reactietijd van kinderen met ADHD sneller en gaan ze meer fouten maken bij korte ISI s. Bij lange ISI s ontstaat er onderactivatie wat als gevolg heeft dat deze kinderen trage en meer inaccurate responsen geven (Sergeant et al., 1999). Bij gemiddelde snelheid blijken kinderen met ADHD over een optimale energetische toestand te beschikken waardoor ze even goed gaan presteren als controlekinderen (van der Meere, Stemerdink, & Gunning., 1995b, 1999; Sonuga- Barke 2002a). Kinderen met ADHD zouden volgens verschillende onderzoekers ook meer commissiefouten maken dan typisch ontwikkelde kinderen (Iaboni et al., 1995; Barkley, 1997b; Tamm, Menon, Ringel, & Reiss, 2004; Berwid et al. 2005; Happé, Booth, Charlton, & Hughes, 2006; Klein, Wendling, Huettner, Ruder, & Peper, 2006). Wiersema et al. (2005) vonden echter geen verschil tussen kinderen met ADHD en typisch ontwikkelde kinderen wat betreft het aantal commissiefouten. Wat betreft de omissiefouten vonden Rubia, Smith, Brammer, Toone en Taylor (2005) dat kinderen met ADHD meer omissiefouten maken. Verder werd ook nog gevonden dat de variabiliteit van de reactietijd bij kinderen met ADHD groter is. Dit impliceert dat 16

18 kinderen met ADHD meer variabel reageren dan typisch ontwikkelde kinderen (Rubia et al., 2005; Wiersema et al., 2005; Simmonds et al., 2007). Barkley (2005) geeft aan dat sommige kinderen met ADHD op latere leeftijd minder problemen ervaren met inhibitie. Door toename van inhibitorische controle en cognitieve flexibiliteit bij het ouder worden, zouden jongere kinderen meer fouten maken (Davidson, Amso, Anderson, & Diamond, 2006). Hiernaast blijkt de reactietijd bij jongere kinderen ook trager te zijn (van der Meere & Stemerdink, 1999; Berwid et al., 2005) en meer variabel (van der Meere & Stermerdink, 1999). Onderzoeksvragen De theorieën die hierboven beschreven werden, benadrukken verschillende oorzaken voor zwakkere prestaties en symptomen van ADHD zoals executieve functies, inhibitie, toestandsregulatie en motivationele processen (Nigg, 2005). De mate waarin aan elk van deze processen belang wordt toegekend, varieert bij de verschillende theorieën. De vraag heerst in welke mate deze theorieën dezelfde fenomenen beschrijven maar met een andere benaming (Johnson, Wiersema, & Kuntsi, 2009). Er is dan ook nood aan studies die deze theorieën tegenover elkaar plaatsen (Willcutt, Doyle, Nigg, Faraone, & Pennington, 2005; Nigg; 2005; Sonuga- Barke et al. 2010). Zoals hierboven reeds aangegeven, stelt het toestandsregulatiemodel dat kinderen met ADHD hun interne activatietoestand onvoldoende kunnen aanpassen aan de noden van de externe omgeving (Sergeant et al., 1999), terwijl de delay aversion theorie stelt dat kinderen met ADHD een aversie ten aanzien van uitstel hebben (Sonuga-Barke et al., 2010). Vanuit deze theorieën kunnen we begrijpen dat manipulatie van de snelheid van stimulusaanbieding (event rate) een effect heeft op de prestaties van kinderen met ADHD. Het toestandsregulatiemodel schrijft dit effect toe aan gebrekkige toestandsregulatie en het delay aversion model schrijft dit toe aan toenemende inattentiviteit en hyperactiviteit ten gevolge van een afkeer voor wachten. Deze twee theorieën voorspellen ook verschillende prestaties bij taken met verschillende snelheden van prikkelaanbieding. 17

19 Het toestandsregulatiemodel stelt dat de grafische voorstelling van activatie geïnduceerd door interstimulusinterval (ISI) en prestatie een omgekeerde U-functie zal zijn. Dit impliceert dat prestatievermindering verwacht wordt wanneer de energetische toestand niet efficiënt beheerd wordt. Kinderen met ADHD ondervinden moeite om een optimale energetische toestand te bereiken. Zo zou een snel ISI leiden tot overactivatie terwijl een traag ISI onderactivatie teweeg brengt. De voorspelling zou dan zijn dat kinderen met ADHD zowel bij trage als snelle prikkelaanbieding tekortkomingen in prestatie vertonen terwijl bij een gemiddelde snelheid goede prestaties verwacht worden (Sergeant et al., 1999). Het delay aversion model, dat een lineaire functie voorspelt, staat hiermee in contrast. Dit model stelt dat kinderen met ADHD kampen met een aversie voor uitstel waaraan ze trachten te ontsnappen. We zien bij deze kinderen symptomen van inattentiviteit en hyperactiviteit optreden om op die manier de subjectieve ervaring van het wachten te reduceren. Hier worden dus tekorten in prestatie verwacht bij trage prikkelaanbieding terwijl bij gemiddelde snelheid slechts matige en bij snelle prikkelaanbieding geen tekorten in prestatie verwacht wordt (Sonuga-Barke et al., 2010). Het opzet van dit onderzoek is om meer duidelijkheid te scheppen omtrent deze tekorten gerelateerd aan energetische regulatie en aversie ten aanzien van uitstel. Dit omdat er nog steeds onduidelijkheid heerst omtrent de theorievorming rond de tekorten bij ADHD en omdat er nog maar weinig studies werden uitgevoerd waarbij de predicties van beide modellen werden onderzocht. Het doel van deze studie is om de voorspellingen van deze twee modellen na te gaan. Hiervoor maken we gebruik van een go/no-go taak met een variërend interstimulusinterval. Aangezien er meer dan twee event rates noodzakelijk zijn om de predicties van beide theorieën na te gaan (Sonuga-Barke et al. 2010), gebruiken wij vier interstimulusintervallen. We analyseren hierbij de prestaties onder verschillende snelheden van prikkelaanbiedingen (1s, 2s, 4s, 8s) bij kinderen met en zonder ADHD en verkennen in welke mate deze kinderen verschillen in prestatie. De eerste onderzoeksvraag is: Is er een verschil tussen de groep met ADHD en de controlegroep wat betreft de reactietijd, het aantal commissie- en omissiefouten en 18

20 de variabiliteit van de reactietijd?. Op basis van vorig onderzoek wordt verwacht dat kinderen met ADHD slechtere prestaties vertonen dan de controlekinderen. Als tweede gaan we de volgende vraag na: Is er een effect van conditie op de reactietijd, het aantal commisie- en omissiefouten en de variabiliteit van de reactietijd? Volgens het toestandsregulatiemodel en de delay aversion hypothese wordt er een hoofdeffect van conditie verwacht met respectievelijk betere prestaties bij gemiddelde snelheid ten opzichte van tekorten in prestatie in trage en snelle conditie en tekorten in de trage conditie ten opzichte van betere prestaties in de snelle conditie. Ten derde onderzoeken we volgende vraag: Verschilt het effect van conditie significant tussen de groepen wat betreft reactietijd, het aantal commissie- en omissiefouten en de standaarddeviatie van de reactietijd?. Volgens het toestandsregulatiemodel wordt verwacht dat het effect van groep het grootst zal zijn in de trage en in de snelle conditie, in vergelijking met de gemiddelde condities. Volgens het delay aversion model wordt een groter effect van groep verwacht in de trage conditie tegenover in de snellere condities. Aan de hand van deze onderzoeksvragen trachten we meer duidelijkheid te creëren rond de verschillende theoretische modellen (nl. toestandsregulatie en delay aversion). Bijkomend wordt nagegaan of leeftijd en geslacht de prestaties beïnvloeden. Meer concreet wordt voor alle prestatiematen nagegaan of er een verschil in prestatie is tussen enerzijds jongere kinderen (8-10 jaar) en oudere kinderen (10-12 jaar) en anderzijds tussen jongens en meisjes. 19

21 Methode Deelnemers Twintig Nederlandstalige kinderen met ADHD (12 jongens, 8 meisjes), die gerekruteerd werden via brieven in zomerkampen en scholen in Vlaanderen en via deelname aan vorig onderzoek, namen deel aan het onderzoek. Al deze kinderen hadden een formele diagnose van ADHD. Door middel van afname van de Nederlandse versie van het Diagnostic Interview Schedule for Children-IV (DISC-IV; van der Ende & Ferdinand, 2000) werd nagegaan of deze kinderen naast ADHD ook comorbide stoornissen hadden, namelijk oppositioneel opstandige gedragsstoornis (ODD), antisociale gedragsstoornis (CD) of een ticstoornis (TS). In onze steekproef waren er 6 kinderen met ODD, 1 kind met CD en geen kinderen met een ticstoornis. Als exclusiecriteria werden comorbiditeit met autismespectrumstoornissen (ASS) of neurologische stoornissen (bv. epilepsie) gehanteerd. Alle kinderen hadden een totaal IQ (TIQ) dat minimum 80 bedraagt. De gemiddelde leeftijd van de totale groep kinderen met ADHD was 10,4 jaar (leeftijdsbereik: 8-12 jaar). Alle kinderen met ADHD hadden voorafgaand aan het onderzoek hun medicatie (methylphenidaat) stopgezet. Op die manier was er tijdens de testafname geen effect van medicatie waardoor we de zuivere kenmerken van ADHD in kaart konden brengen. In het totaal waren er 13 kinderen die medicatie namen. Naast de kinderen met ADHD was er in deze studie ook een controlegroep. Deze bestond uit 23 kinderen (10 jongens, 13 meisjes) met een gemiddelde leeftijd van 10,5 jaar (leeftijdsbereik: 8-12 jaar). Deze kinderen werden gerekruteerd via deelname aan vorige studies, via brieven in zomerkampen en scholen. Alle kinderen hadden een totaal IQ (TIQ) dat minimum 80 bedraagt. Algemene gegevens over de deelnemers zijn te vinden in Tabel 1. Er werd getracht om beide groepen (ADHD en controle) te matchen op basis van geslacht en leeftijd. We vonden geen significant verschil wat betreft de verhouding jongens en meisjes (χ² (1) = 1.17, p=.28), de gemiddelde leeftijd (F (1,41) =.01, p=.92) en het gemiddeld TIQ (F (1,41) = 1.52, p=.23). 20

22 Tabel 1 Algemene gegevens steekproef ADHD-groep (n = 20) Controle-groep (n = 23) Toetsstatistiek (ADHD versus controle) Geslachtsratio (jongens/meisjes) 12/8 10/13 χ² (1) = 1.17 p=.28 Gemiddelde leeftijd F (1,41) =.01 (in maanden) (SD: 19.60) (SD: 18.71) p=.92 Gemiddeld TIQ (SD: 14.16) (SD: 11.68) F (1,41) = 1.52 p=.23 n: aantal, SD: standaarddeviatie. Apparatuur en Materiaal Tijdens dit onderzoek werd gebruik gemaakt van verscheidene vragenlijsten, een verkorte intelligentietest en een ouderinterview. De vragenlijst voor gedragsproblemen bij kinderen (VvGK, Oosterlaan et al., 2008) werd gebruikt als screeningslijst voor ADHD en andere gedragsproblemen (oppositioneel opstandige gedragsstoornis en antisociale gedragsstoornis). Op die manier konden symptomen gerelateerd aan ADHD uitgesloten worden bij de controlekinderen. De vragenlijst over gedrag en sociale communicatie (SCQ, Warreyn, Raymaekers, & Roeyers, 2004; Rutter, Bailey, & Lord, 2003) en de social responsiveness scale (SRS, Constantine & Gruber, 2005; Roeyers, Thys, Druart, De Schryver, & Schittekatte, 2011) zijn screeningslijsten voor autismespectrumstoornissen die gebruikt werden om ASS uit te sluiten bij alle participanten. Een verkorte versie van de WISC-III-NL (Wechsler, 1992) werd gebruikt om een schatting van het totaal IQ (TIQ) te bekomen. Op die manier kon nagegaan worden of alle kinderen normaal begaafd zijn en of er significante groepsverschillen waren. De DISC-IV (Shaffer et al., 2000) werd enkel bij de ADHD-groep afgenomen. Dit ter bevestiging van de diagnose ADHD en om na te gaan of er andere gedragsproblemen of ticstoornissen aanwezig waren. 21

23 Vragenlijsten. Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen (VvGK). De Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen 6-16 jaar (VvGK 6-16; Oosterlaan et al., 2008) is de Nederlandse bewerking van de Disruptive Behavior Disorders rating scale van Pelham en collega s (1992/1998) en werd ingevuld door de ouders. De VvGK is een vragenlijst voor kinderen van 6 tot 16 jaar, gebaseerd op de DSM-IV-TR (APA, 2000), die nagaat welke symptomen van Attention- Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD), oppositioneel opstandige gedragsstoornis (oppositional defiant disorder, ODD) en antisociale gedragsstoornis (conduct disorder, CD) bij een kind aanwezig zijn en in welke mate deze voorkomen (Ferdinand et al., 2004; Pearson, 2011). Bij 42 items, opgedeeld in vier schalen: aandachtstekort (9 items), hyperactiviteit/impulsiviteit (9 items), ODD (8 items), CD (16 items), gaven de ouders aan in hoeverre een bepaald gedrag voorkwam bij hun kind gedurende de afgelopen zes maanden. Hierbij maakten ze bij elke vraag een keuze tussen de antwoordmogelijkheden 'helemaal niet' (score 0), 'een beetje' (score 1), 'tamelijk veel' (score 2) en 'heel veel' (Oosterlaan et al., 2008; Landelijk kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie, 2011). Het invullen van de vragenlijst duurde telkens ongeveer 10 minuten. Naast de ouderversie bestaat ook een leerkrachtversie maar die werd in dit onderzoek niet gebruikt. Voor de VvGK zijn zowel Nederlandse als Vlaamse normgegevens verzameld. Er zijn aparte normen per invuller (ouder of leerkracht) en voor leeftijd en geslacht van het kind (Oosterlaan et al., 2008). Oosterlaan et al. (2008) geven in de handleiding aan dat de interne consistentie van de ouderversie goed is: α =.92 voor de subschaal aandachtstekort, α =.90 voor de subschaal hyperactiviteit/impulsiviteit, α =.90 voor ODD en α =.72 voor CD. Bij de leerkrachtversie zijn er cijfers waarbij α >.81. Deze leerkrachtversie hebben wij niet gebruikt. De test-hertestbetrouwbaarheid ligt bij de ouderversie zowel voor de subschaal aandachtstekort als voor de schalen hyperactiviteit/impulsiviteit en ODD boven r =.80. Bij de CD-schaal is dit eerder laag, namelijk r =.50 (Oosterlaan et al., 2008). 22

24 Vragenlijst over Gedrag en Sociale Communicatie (SCQ). De Vragenlijst over Gedrag en Sociale Communicatie (Warreyn, Raymaekers, & Roeyers, 2004) werd ingevuld door de ouders. Dit is de Nederlandstalige versie van de Social Communication Questionnaire (SCQ) (Rutter, Bailey, & Lord, 2003), die oorspronkelijk Autism Screening Questionnaire (ASQ) genoemd werd (Berument, Rutter, Lord, Pickles, & Bailey., 1999). De Vragenlijst over Gedrag en Sociale Communicatie is een door ouders in te vullen vragenlijst die het sociaalcommunicatief gedrag bij kleuters ouder dan vier jaar (mentale leeftijd van minstens twee jaar) meet. Deze vragenlijst is gebaseerd op het Autism Diagnostic Interview- Revised (Lord, Rutter, & Le Couteur, 1994) en peilt naar symptomen die in verband gebracht worden met een autismespectrumstoornis (ASS), namelijk: kwaliteit van wederkerige sociale interacties, kwaliteit van de communicatie en taal en repetitieve, stereotiepe gedragingen. Er zijn twee versies van de SCQ beschikbaar: de versie levensloop en de versie huidige toestand. In de versie levensloop wordt de volledige ontwikkelingsgeschiedenis van het kind bevraagd. Op basis van de resultaten van deze versie kan men nagaan of een kind al dan niet moet worden doorverwezen voor volledig diagnostisch onderzoek. In de versie huidige toestand worden gedragingen uit de afgelopen drie maanden bevraagd. De resultaten van deze versie kunnen interessant zijn om eventuele verandering na te gaan. Tijdens dit onderzoek werd gebruik gemaakt van de versie levensloop. Deze versie bevat in het totaal 40 vragen en het invullen duurde telkens ongeveer 10 minuten. Berument et al. (1999) berekenden in het oorspronkelijke standaardiseringsonderzoek de interne consistentie van de SCQ. Ze geven aan dat alle correlaties tussen de individuele items en de totale score positief zijn en variëren tussen α =.26 en α =.73. Ook in Vlaanderen werd de interne consistentie van de SCQ berekend (Rutter, Bailey, & Lord, 2004). Uit de resultaten van het populatieonderzoek in Vlaanderen bleek dat de correlaties tussen alle individuele items en de totale score positief zijn en variëren tussen α =.17 en α =.44 voor de volledige steekproef en tussen de α =.10 en α =.63 voor de kinderen met een ASS. Verder werd in het oorspronkelijke standaardiseringsonderzoek van Berument et al. (1993) vastgesteld dat een afkappunt (cutt-off) van 15 het meest geschikt is bij het 23

25 onderscheiden van autisme van andere diagnoses. Dit afkappunt gaf een sensitiviteit (kans dat je terecht een positief resultaat screent) van.96 en een specificiteit (kans dat je terecht een negatief resultaat screent) van.80 voor autisme versus andere diagnoses (zonder mentale retardatie). Wat betreft ASS versus mentale retardatie werd een sensitiviteit van.96 en een specificiteit van.67 gevonden (NJI, s.d.). Social Responsiveness Scale (SRS). De Social Responsiveness Scale (SRS) (Constantino & Gruber, 2005) werd door de ouders ingevuld. De gepubliceerde Nederlandse bewerking van de Social Responsiveness Scale wordt de Screeningslijst voor Autismespectrumstoornissen (Roeyers, Thys, Druart, De Schryver, & Schittekatte, 2011) genoemd. De SRS is een vragenlijst voor kinderen en adolescenten van 4 tot en met 17 jaar die peilt naar verschillende dimensies van interpersoonlijk gedrag, communicatie en repetitief/stereotiep gedrag die typerend zijn voor autismespectrumstoornissen. De vragenlijst bevat in het totaal 65 vragen die gebaseerd zijn op de criteria voor autisme van de DSM-IV-TR. Naast de totaalscore die gebruikt wordt voor screening en diagnose kunnen ook de scores van verschillende subschalen (sociaal bewustzijn, sociale cognitie, sociale communicatie, sociale motivatie, autistische preoccupaties) berekend worden. De scores op deze subschalen zijn bedoeld om geïndividualiseerde behandeling te kunnen voorzien. Het invullen van de SRS duurde telkens ongeveer 15 à 20 minuten (Roeyers et al. 2011). Roeyers et al. (2011) berekenden de interne consistentie van de SRS. Uit de resultaten bleek dat alle scores zich ruim binnen de norm voor aanvaardbaarheid bevonden met α >.90. Verder werd vastgesteld dat een afkappunt (cutt-off) van 51 (voor ruwe totaalscore) een sensitiviteit gaf van.90 en een specificiteit van.88 (Roeyers et al. 2011). Algemeen formulier. Hiernaast werd er samen met de ouders steeds een algemeen formulier ingevuld waarop relevante gegevens stonden met betrekking tot het kind en het onderzoek. Het formulier omvat algemene informatie over het kind (zoals naam, geboortedatum en contactgegevens), informatie over de schoolgeschiedenis en informatie over 24

26 algemene medische informatie. Daarnaast werden ook de onderzoekskenmerken steeds genoteerd: datum/ uur van afname, aanwezigen en specifieke observaties. Wechsler Intelligence Scale for Children - derde editie Nederlandse versie (WISC-III-NL). We maakten gebruik van de Nederlandse vertaling van de WISC-III (Wechsler, 1992; Nederlands vertaling: Kort et al., 2005). Dit is een intelligentietest voor kinderen van 6 tot en met 16 jaar, die individueel afgenomen wordt (Kort et al., 2005; Pearson, 2011). De WISC-III-NL bestaat uit 13 subtests waarvan 6 testen betrekking hebben op de verbale mogelijkheden en 7 testen op de performale mogelijkheden. Er wordt een verbaal en performaal IQ (VIQ en PIQ) berekend, wat samen het totaal IQ (TIQ) vormt. Wat de betrouwbaarheid betreft vond de Commissie Testaangelegenheden Nederland (COTAN; 2010) dat de alpha coëfficiënt bij de subschalen varieert van α =.53 to α =.82. Bij de schaal- en factorscores varieert de alpha-coëfficiënt respectievelijk tussen α =.87 en α =.94 en tussen α =.85 en α =.91. De testhertestbetrouwbaarheid voor het totaal IQ is r =.92. Voor de verbale schaal bedraagt dit r =.91 en r = 0.86 voor de performale schaal. Hiernaast onderzochten zij ook de convergente en discriminante validiteit. Deze varieert, afhankelijk van de leeftijd, van r =.77 tot r =.80. Wij gebruikten de verkorte versie, zoals voorgesteld door Grégoire (2000). Dit impliceert dat we slechts vier subtests afnamen: overeenkomsten, plaatjes ordenen, blokpatronen en woordkennis. Deze verkorte afname geeft een betrouwbare schatting van het totaal IQ. Diagnostic Interview Schedule for Children-IV (DISC-IV). De geautoriseerde Nederlandse versie van het Diagnostic Interview Schedule for Children-IV (DISC-IV; Shaffer, Fisher, Lucas, Dulcan, & Schwab-Stone, 2000; Nederlandse vertaling: van der Ende & Ferdinand, 2000) werd afgenomen bij de ouders van de kinderen met ADHD. Dit is een interview in een gestructureerde vorm dat zes categorieën bevat: Angststoornissen, Stemmingsstoornissen, Gedragsstoornissen, Middelenmisbruik, Schizofrenie en een Gemengde categorie waarin onder andere eetstoornissen zijn opgenomen (van der Ende & Ferdinand, 2000; Landelijk kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie, 2011; Verhulst & Verheij, 2006). Het interview is een vertaling van het oorspronkelijke NIMH Diagnostic 25

27 Interview Schedule for Children, Version IV (NIMH DISC-IV; Shaffer et al., 2000). De DISC-IV is een diagnostisch instrument dat in twee versies bestaat: een versie die wordt afgenomen bij het kind (DISC-Y) en een versie die wordt afgenomen bij de ouders (DISC-P). Tijdens dit onderzoek werd gebruik gemaakt van de ouderversie waarbij enkel de hoofdcategorie gedragsstoornissen afgenomen werd. Het interview bevat enerzijds brede vragen die peilen naar de symptomen en vervolgvragen die nader ingaan op de duur, de frequentie, Hiernaast wordt er gevraagd naar de beginleeftijd, de mate van beperking en eventuele behandeling. Het interview is gebaseerd op de voorwaarden zoals beschreven in de DSM-IV-TR. De DISC-IV is ontwikkeld als instrument waarbij voorafgaand aan de afname een korte training van de onderzoeker vereist is (Landelijk kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie, 2011). Zoals aangegeven door Shaffer et al. (2000) heeft de ouderversie van de DISC-IV voor de diagnose ADHD een aanvaardbare test-hertest betrouwbaarheid (r =.79). Experimentele taak. Bij alle kinderen werd de computertaak afgenomen. Hiervoor werd gebruik gemaakt van een computer (Dell Optiplex 780) met apart beeldscherm (Phillips, 19 inch) en klavier (Dell). De taak die de kinderen moesten uitvoeren was een Go/no-go taak gemaakt met het programma E-Prime (Schneider, Eschman, & Zuccolotto, 2002). De computertaak begon met de instructies 2 die in de vorm van tekst aangevuld met een afbeelding van een driehoek, op het scherm verschenen. Na een twee minuten durende oefensessie bestond de taak uit vier subtaken met een interstimulusinterval van 1, 2, 4 of 8 seconden. Bij elke taak verscheen na respectievelijk 1, 2, 4 of 8 seconden een rechtopstaande of omgekeerde driehoek gedurende 300 milliseconden op een centraal geplaatst kruis 3 op het computerscherm. De rechtopstaande driehoek was de GO stimulus (Figuur 5). De kinderen kregen de instructie om op de spatiebalk te drukken wanneer deze driehoek op het scherm verscheen. Verscheen er echter een omgekeerde driehoek, de No-Go stimulus (Figuur 5), dan mocht het kind niet drukken. Er waren ongeveer 72% rechtopstaande driehoeken (Go stimuli) en 28% omgekeerde driehoeken (no-go stimuli). 2 Zie bijlage in lettertype Courier, Bold, grootte 18, zowel horizontaal als verticaal gecentreerd. 26

28 Alle subtaken duurden ongeveer 10 minuten. In deze subtaken zijn er respectievelijk 560 trials (1 sec conditie), 280 trials (2 sec conditie), 140 trials (4 sec conditie) en 70 trials (8 sec conditie). De volgorde van de condities was gerandomiseerd. De kinderen konden tussen de subtaken steeds even pauzeren. Figuur 5: Go Stimulus en No-Go Stimulus Algemene Procedure De ouders (en hun kind) kregen een brief toegestuurd waarop men, indien men interesse had om deel te nemen, kon reageren door te bellen of te mailen. Vervolgens werd in samenspraak met hen een afspraak gemaakt. Aan de ouders werd gevraagd de VvGK (Oosterlaan et al., 2008), de SCQ (Rutter, Bailey, & Lord, 2003; Warreyn Raymaekers, & Roeyers, 2004) en de SRS (Constantino & Gruber, 2005; Roeyers et al., 2011) in te vullen. Hierna werd bij de ouders de Nederlandse versie van de DISC-IV (van der Ende & Ferdinand, 1998) afgenomen. Verder vroegen we aan de ouders ook algemene informatie in verband met hun kind. Dit werd door de onderzoeker op een algemeen formulier ingevuld. Het invullen van de vragenlijsten en de afname van de DISC-IV gebeurden meestal terwijl de kinderen de computertaak en verkorte intelligentietest aan het maken waren. Bij het kind werd de verkorte versie van de WISC-III-NL (Kort et al., 2005) afgenomen. Meestal werd de WISC-III-NL afgenomen na de computertaak. Na een korte uitleg over de duur van het onderzoek, werd het kind begeleid naar het onderzoekslokaal, terwijl de ouders wachtten in een wachtzaal of gedurende een uur ergens anders naartoe gingen. De meeste kinderen werden, vergezeld door de ouder(s), ontvangen op de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de Universiteit Gent (Henri Dunantlaan 2, 9000 Gent). Omwille van praktische redenen werden enkele kinderen, vergezeld door hun ouder(s) ontvangen in een vergaderzaal van het jeugdcentrum Den Eglantier (Apostelstraat 13, 9100 Sint- 27

29 Niklaas). Voor de deelname aan het experiment werden steeds toestemmingsformulieren (informed consent) getekend door zowel de ouders als het kind. Nadat het kind dan werd gevraagd of het eerst nog iets wou drinken of naar het toilet wou gaan, begon het kind aan het uitvoeren van de taak. De afname hiervan ging door in een onderzoekslokaal of vergaderzaal waarin enkel een tafel met hierop een computer met apart beeldscherm, muis en toetsenbord en enkele stoelen aanwezig waren. Het lokaal zelf is wit (onderzoekslokaal Universiteit Gent) of beige (vergaderzaal JC Den Eglantier) geschilderd. Op die manier werd mogelijke afleiding geminimaliseerd. Het deelnemende kind zat voor het computerscherm op een afstand van ongeveer 80 cm van het scherm. De onderzoeker bevond zich niet in het gezichtsveld van het kind. Op het computerscherm verschenen de instructies. Wanneer het kind bevestigd had dat het de instructies begreep, startte de oefensessie. Na afloop van de oefensessie mocht het kind, indien gewenst, kort pauzeren. Hierna kwamen achtereenvolgens de vier computertaken. Na de afronding van een van de taken, kreeg het kind steeds de kans om kort te pauzeren. Het totale onderzoek duurde ongeveer 1 uur. Tijdens het experiment zat de onderzoeker niet in het gezichtsveld van het kind. Er was geen interactie tussen de onderzoeker en het kind tijdens de taken. Tussen de taken door kon dit wel. Na afloop van het onderzoek kreeg het kind een beloning voor deelname (15 euro) en ondertekende het kind een ontvangstbewijs. De ouders werden op de hoogte gebracht dat alle gegevens die verkregen werden tijdens het onderzoek anoniem verwerkt werden en uitsluitend gebruikt worden voor wetenschappelijk onderzoek. De ouders kregen na afloop van het onderzoek een verslag van de intelligentieresultaten van hun kind en een overzicht van de algemene testresultaten op groepsniveau. Het onderzoek werd goedgekeurd door het ethisch comité van de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen. Statistische Analyse Door middel van ANOVA s willen we nagaan of er een significant effect is van groep (controle versus ADHD) op de prestaties (reactietijd, variabiliteit van de reactietijd en percentage commissie en omissiefouten). Hiernaast willen we nagaan of er een significant hoofdeffect is van conditie (ISI: 1 seconde, 2 seconden, 4 seconden, 8 28

30 seconden) op de prestaties en of het effect van de conditie (ISI) op de prestaties significant verschilt tussen de groepen (interactie-effect). Verder willen we nagaan of er een significant hoofdeffect is van leeftijdsgroep (8 tot en met 10 jaar versus 10 tot en met 12 jaar) en van geslacht (jongens versus meisjes). De afhankelijke variabelen zijn dus de gemiddelde reactietijd (RT), het percentage commissie- en omissiefouten en de variabiliteit van de reactietijd (SD-RT). De gemiddelde reactietijd werd gemeten bij correcte responsen. We beschouwen een respons als correct indien de proefpersoon bij de rechtopstaande driehoek (gostimulus) had ingedrukt. Het percentage commissiefouten omvat de incorrecte responsen op het totaal aantal no-go stimuli. Er is met andere woorden sprake van een commissiefout wanneer men wel reageerde op een omgekeerde driehoek. Het percentage omissiefouten omvat de non-responsen op het totaal aantal go stimuli. Onder een omissiefout verstaan we dus het niet reageren op een rechtopstaande driehoek (go-stimulus). De variabiliteit van de reactietijd is gebaseerd op de standaarddeviatie van de reactietijd. Alle verzamelde data werden geanalyseerd met behulp van het statistische verwerkingsprogramma SPSS Statistics Voor de verschillende analyses werd telkens een tweezijdig significantieniveau van p<.05 vooropgesteld. 29

31 Resultaten Onderzoeksvraag 1: Is er een verschil tussen de groep met ADHD en de controlegroep wat betreft de reactietijd, het percentage commissie- en omissiefouten en de variabiliteit van de reactietijd? Reactietijd. Een analyse op basis van herhaalde metingen ANOVA met als afhankelijke variabele Reactietijd, tussensubjectfactor Groep en binnensubjectfactor Conditie werd uitgevoerd. We maakten hierbij gebruik van een repeated measures 2 ( Groep : ADHD versus controle) x 4 ( Conditie : 1s, 2s, 4s, 8s) design. De gemiddelde reactietijden en de standaarddeviaties voor de verschillende groepen bij de verschillende aanbiedingssnelheden worden weergegeven in Tabel 2. Tabel 2 Geobserveerde celgemiddelden (met standaarddeviaties) van reactietijd (uitgedrukt in milliseconden) voor de verschillende condities. ISI 1s 2s 4s 8s Reactietijd Totaal Reactietijd ADHD Reactietijd controlegroep (91.09) (109.77) (160.68) (172.97) (83.57) (106.54) (182.38) (199.67) (92.26) (105.28) (111.31) (108.83) ISI: Interstimulusinterval, s: seconden. Wat betreft de reactietijd werd een significant effect van groep gevonden (F(1,41) = 7.88, p =.01). Dit impliceert dat de reactietijd in de 2 groepen (ADHD en controle) significant van elkaar verschilt. De kinderen uit de controlegroep reageerden sneller dan de kinderen met ADHD (zie Figuur 6). 30

32 Figuur 6. Gemiddelde reactietijd (uitgedrukt in milliseconden) van de twee groepen (ADHD en controle) over de verschillende condities (ISI:1,2,4,8). Commissiefouten. Een analyse op basis van herhaalde metingen ANOVA met als afhankelijke variabele Commissiefouten (accuraatheid), tussensubjectfactor Groep en binnensubjectfactor Conditie werd uitgevoerd. We maakten hierbij gebruik van een repeated measures 2 ( Groep : ADHD versus controle) x 4 ( Conditie : 1s, 2s, 4s, 8s) design. Het gemiddelde percentage commissiefouten en de standaarddeviaties voor de verschillende groepen bij de verschillende aanbiedingssnelheden worden weergegeven in Tabel 3. 31

33 Tabel 3 Geobserveerde commissiefouten (met standaarddeviaties) uitgedrukt in percentages voor de verschillende condities. ISI 1s 2s 4s 8s Percentage commissiefouten totaal Percentage commissiefouten ADHD Percentage commissiefouten controlegroep 41,28 (17,27) 37,00 (19,30) 35,37 (22,34) 36,40 (24,98) 44,65 (18,70) 40,40 (19,27) 38,60 (23,52) 39,50 (25,44) 38,35 (15,75) 34,04 (19,26) 33,57 (21,39) 33,70 (24,83) ISI: Interstimulusinterval, s: seconden. Figuur 7. Gemiddelde commissiefouten (in procent) van de twee groepen (ADHD en controle) over de verschillende condities (ISI:1,2,4,8). 32

34 Er werd geen significant effect van groep gevonden (F(1,41) = 1.18, p =.28). Dit impliceert dat het percentage commissiefouten in de 2 groepen (ADHD en controle) niet significant van elkaar verschilt (zie Figuur 7). Omissiefouten. Een analyse op basis van herhaalde metingen ANOVA met als afhankelijke variabele Omissiefouten, tussensubjectfactor Groep en binnensubjectfactor Conditie werd uitgevoerd. We maakten hierbij gebruik van een repeated measures 2 ( Groep : ADHD versus controle) x 4 ( Conditie : 1s, 2s, 4s, 8s) design. De gemiddelde percentages omissiefouten en de standaarddeviaties voor de verschillende groepen bij de verschillende aanbiedingssnelheden worden weergegeven in Tabel 4. Tabel 4 Geobserveerde omissiefouten in procent (met standaarddeviaties in procent) voor de verschillende condities. ISI 1s 2s 4s 8s Percentage omissiefouten totaal Percentage omissiefouten ADHD Percentage omissiefouten controlegroep 9,16 (7,36) 4,70 (5,39) 4,21 (6,55) 5,53 (5,59) 11,00 (5,87) 5,50 (6,71) 5,80 (8,08) 7,30 (6,06) 7,57 (8,23) 4,00 (3,93) 2,83 (4,60) 4,00 (4,75) ISI: Interstimulusinterval, s: seconden. Er is geen significant effect van groep (F(1,41) = 3.38, p =.07). Dit impliceert dat het percentage omissiefouten in de 2 groepen (ADHD en controle) niet significant van elkaar verschilt (zie Figuur 8). 33

35 Figuur 8. Gemiddelde omissiefouten (in procent) van de twee groepen (ADHD en controle) over de verschillende condities (ISI:1,2,4,8). Variabiliteit van de reactietijd. Een analyse op basis van herhaalde metingen ANOVA met als afhankelijke variabele variabiliteit van reactietijd, tussensubjectfactor Groep en binnensubjectfactor Conditie werd uitgevoerd. We maakten hierbij gebruik van een repeated measures 2 ( Groep : ADHD versus controle) x 4 ( Conditie : 1s, 2s, 4s, 8s) design. De gemiddelde variabiliteit van de reactietijd en de standaarddeviaties voor de verschillende groepen bij de verschillende aanbiedingssnelheden worden weergegeven in Tabel 5. 34

36 Tabel 5 Geobserveerde variabiliteit van de reactietijd voor de verschillende condities. ISI 1s 2s 4s 8s Variabiliteit reactietijd totaal Variabiliteit reactietijd ADHD Variabiliteit reactietijd controlegroep (53.11) (78.48) (90.52) (94.95) (49.58) (90.99) (102.79) (103.33) (42.77) (50.94) (53.14) (58.39) ISI: Interstimulusinterval, s: seconden. Figuur 9. Gemiddelde variabiliteit van de reactietijd (in milliseconden) van de twee groepen (ADHD en controle) over de verschillende condities (ISI:1,2,4,8). 35