Werkblad beschrijving interventie

Transcriptie

1 Lang leve de liefde MBO Werkblad beschrijving interventie Gebruik de handleiding bij dit werkblad Voor meer informatie

2 Colofon Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam Anita Watzeels en Mireille Wolfers Adres Schiedamsedijk 95 Postcode 3000 LP Plaats Rotterdam Jcm.watzeels@rotterdam.nl, meg.wolfers@rotterdam.nl Telefoon / Website van interventie Contactpersoon Vul hier de contactpersoon voor de interventie in, wanneer deze afwijkt van de ontwikkelaar of licentiehouder. Naam Adres Postcode Plaats Telefoon Website van interventie Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Referentie Naam auteur Titel interventie Databank Plaats, instituut Datum Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Het Werkblad moet een samenvatting van de beschikbare schriftelijke informatie zijn en geeft informatie over de interventie die van belang is voor de beoordeling van de kwaliteit, effectiviteit en randvoorwaarden van de interventie. Daarnaast is de informatie bedoeld voor bezoekers van de databank(en) van de samenwerkende organisaties. Het Werkblad is een invulformulier, geordend naar onderwerp (doelgroep, doel enzovoort). De onderwerpen volgen de criteria voor beoordeling. Kijk in de handleiding die bij dit werkblad hoort ter ondersteuning bij het invullen van dit werkblad. Dit is een gezamenlijk werkblad van de volgende organisaties: 2

3 Inhoud Samenvatting Uitgebreide beschrijving Probleemomschrijving Beschrijving interventie Onderbouwing Uitvoering Onderzoek naar praktijkervaringen Onderzoek naar de effectiviteit Aangehaalde literatuur

4 Samenvatting Eén A-4tje, maximaal woorden Doelgroep De interventie is gericht op alle mbo-studenten in Nederland Doel Het hoofddoel van het lesprogramma is: Jongeren ondersteunen in het maken van gezonde en verantwoorde keuzes met betrekking tot liefde, relaties en seks. De subdoelen zijn: 1. Jongeren hebben prettige en gewenste relaties en seksuele contacten. 2. Jongeren voorkomen (verspreiding van) infectie met soa en hiv. 3. Jongeren voorkomen onbedoelde zwangerschap 4. Jongeren maken (t.z.t.) gezonde en verantwoorde keuzes m.b.t. zwanger worden en zwangerschap 5. Jongeren accepteren seksuele diversiteit en handelen ernaar. 6. Jongeren zoeken hulp en ondersteuning als ze vragen en/of problemen hebben m.b.t. hun seksuele gezondheid. Aanpak De interventie maakt deel uit van een gezamenlijke website met de lesprogramma s Seksuele gezondheid voor praktijkonderwijs+onderbouw vmbo/havo/vwo (ontwikkeld door Soa Aids Nederland) en voor bovenbouw havo/vwo (ontwikkeld door Universiteit Maastricht). In het mbo-deel van deze website bevindt zich een online doe-het-zelf shop voor mbo-docenten met: 20 lessen over allerlei thema s met betrekking tot seksuele gezondheid: o.a. over liefde en relaties, soa s, veilig vrijen, anticonceptie, onbedoelde zwangerschap, gezonde zwangerschap, seksuele diversiteit en diverse lessen over wensen & grenzen en seksueel grensoverschrijdend gedrag. 5 workshops (veilig vrijen, je lijf en beeldvorming, wensen en grenzen,seksuele diversiteit en soa. Divers beeldmateriaal: o.a. animaties en (interactieve) filmpjes Online docentenhandleiding met o.a. didactische tips, achtergrondinformatie, een keuzehulp en praktische video s voor docenten (waarin docenten laten zien hoe ze met werkvormen uit het lesprogramma werken in de klas). Materiaal Lesbrieven, PowerPoints, animaties, filmpjes en de digitale docentenhandleiding zijn gratis te gebruiken via het MBO-deel van Onderbouwing Het lesprogramma is ontwikkeld met behulp van het Intervention Mapping protocol dat uit 6 stappen bestaat. Op basis van de needs assessment (stap 1) zijn programmadoelen geformuleerd (b.v. jongeren voorkomen (verspreiding van) infectie met soa en hiv.. Deze zijn uitgewerkt in gedragsdoelen (jongeren besluiten veilig te vrijen) die in matrices zijn gekruist met determinanten ( b.v. kennis over soa en hiv) om tot veranderdoelen te komen (stap 2:bv:; veranderdoel: Leggen uit dat je soa kunt overdragen aan je partner(s), ook al heb je op dat moment zelf geen klachten Vervolgens is in stap 3 gezocht naar (potentieel) effectieve methoden en strategieën, zoals active learning (kennisquiz en bespreken van vragen) en anticipated regret (filmpje over testen op soa: opdracht 6 in de les Soa ). Deze zijn in stap 4 uitgewerkt in lessen (les Soa) en workshops (Soa). In stap 5 is het lesprogramma op proef geïmplementeerd en in stap 6 geëvalueerd. 4

5 Het lesprogramma richt zich op kennis, risicoperceptie, attitude, sociale norm, vaardigheden en eigeneffectiviteit; hóe precies, dat varieert per thema. Methoden en technieken die uit onderzoek specifiek geschikt bleken te zijn voor het onderwerp seksuele gezondheid en deze doelgroep, zijn Filmpjes met rolmodellen, b.v. opdracht 6 in de les Soa is een filmpje over testen op soa (methode: modeling). Animaties, b.v. opdracht 6 in de les Soa is een animatie over Chlamydia en onvruchtbaarheid (methode: gebruik van Beeldmateriaal). Kennisquiz over soa, opdracht 2 in de soa les (methode: actief leren) Onderzoek Resultaten procesevaluatie: Tijdens het pretesten van onderdelen en lessen en in de procesevaluatie gedurende het eerste implementatiejaar hebben we minimaal één van deze evaluatiemethoden gebruikt: vragenlijst/kennisquiz/scenario s met vragen, observatie, groepsgesprek met de klas en interview met de docent of vragenlijst per . Deze mix van evaluatiemethoden heeft veel waardevolle informatie opgeleverd. Op basis hiervan zijn de lessen, lesbrieven en digitale docentenhandleiding aangepast. Resultaten effectonderzoek: Er is alleen een effectmeting uitgevoerd voor de les seksuele diversiteit, door middel van een voor- en nameting, met een interventie en een controlegroep. Een week voor en een week na de les seksuele diversiteit vulden alle studenten uit de deelnemende klassen een vragenlijst in over seksuele diversiteit. (op papier of digitaal via Internet). De nameting werd door 88 studenten uit de interventiegroep en 57 studenten uit de controlegroep ingevuld. De belangrijkste uitkomstmaten waren attitude, emotie en vooroordelen. Er is op geen van de uitkomstmaten een verschil tussen de voor- en nameting gevonden. Er is dus geen positief, maar ook geen averechts effect van de les op de mening van de studenten vastgesteld. Door allerlei problemen in de uitvoering van het onderzoek waren helaas minder data beschikbaar dan verwacht. Hoewel in alle klassen met een voormeting ook een nameting is uitgevoerd, waren niet alle studenten op beide momenten aanwezig Bij de nameting waren 15% minder studenten betrokken dan bij de voormeting en dit waren niet altijd dezelfde personen als bij de voormeting. Verder waren vanwege logistieke/ organisatorische problemen op de scholen ook niet alle papieren vragenlijsten beschikbaar voor de analyses. 5

6 Uitgebreide beschrijving 1. Probleemomschrijving Probleem Voor welk probleem of risico is de interventie ontwikkeld? Omschrijf aard en ernst van het probleem. Uit de studies Seks onder je 25 e (Graaf, Kruijer, Acker, & Meijer, 2012; Graaf, Meijer, Poelman, & Vanwesenbeeck, 2005) blijkt dat laagopgeleide jongeren (vmbo en mbo) op allerlei aspecten van seksuele gezondheid meer risico lopen dan hoger opgeleide jongeren. Zij doen op jongere leeftijd seksuele ervaring op, maar hebben minder kennis van seksualiteit, voortplanting, anticonceptie en soa s dan hun hoger opgeleide leeftijdsgenoten. Ze hebben meer ervaring met (gewenste en ongewenste) zwangerschap en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Homonegativiteit is bij laagopgeleide heterojongeren sterker. Bovendien blijkt dat interne homonegativiteit onder holebi jongeren relatief hoog is, jongens hebben meer moeite met hun seksuele oriëntatie dan meisjes (Graaf et al., 2012). Onder mbo jongeren is sprake van een hogere prevalentie van soa dan gemiddeld onder jongeren (Götz et al., 2005; Van Bergen et al., 2005) De meeste jongeren hebben op school enige informatie over seksualiteit en relaties gekregen (Graaf et al., 2012). Meestal was dit over anticonceptie, soa en voorplanting, 73-84% van de jongeren heeft hier op school informatie over gekregen. Over verliefdheid en relaties heeft 50%, over homoseksualiteit 40%, over het aangeven van wensen en grenzen 31% en over seks op televisie of internet heeft 20% van jongeren informatie op school gekregen. Aan ongeveer een derde van de jongeren is op school verteld waar ze terecht kunnen met vragen of problemen over seksualiteit. Lang Leve de Liefde is in 1993 planmatig ontwikkeld voor het vmbo en wordt sindsdien ingezet in klas 2 en 3 van het vmbo. Op het mbo is er echter geen structurele aandacht voor seksuele gezondheid. Binnen het vak Burgerschap is er de mogelijkheid aandacht te besteden aan gezondheid, en daarbinnen aan seksuele gezondheid (Vitaal burgerschap, bevorderen van gezonde burger c.q. werknemer). Geschikte lesmaterialen op het brede terrein van seksuele gezondheid, afgestemd op de doelgroep en rekening houdend met de diversiteit van het mbo, bestonden echter nauwelijks tot niet. Voor jongeren op het mbo was school de belangrijkste bron van informatie over seksualiteit; 70 % van de jongeren heeft veel informatie op school gekregen, 43% beoordeelt deze informatie als goed. De school werd hiermee het positiefste gewaardeerd door de jongeren, beter dan de informatie van de huisarts, schoolarts of GGD (Graaf et al., 2005). De school kan daarom nog steeds als een belangrijke informatiebron over seksualiteit gezien worden. Spreiding Hoe vaak komt het probleem voor en bij wie (demografische en geografische spreiding)? Seksueel grensoverschrijdend gedrag Twintig procent van de laagopgeleide meisjes (=vmbo of mbo volgend) is wel eens gedwongen iets te doen of toe te laten op seksueel gebied (versus 13% bij hoger opgeleiden=minstens havo volgend), bij jongens is dit 6%, dit kan variëren van ongewenste aanraking tot 6

7 geslachtsgemeenschap. Vierenveertig procent van de laagopgeleide meisjes en 23% van de jongens heeft ervaring met ongewilde seksuele handelingen (Graaf et al., 2012). 19% van de laagopgeleide meisjes en 9% van de laagopgeleide jongens heeft wel eens spijt gehad van geslachtsgemeenschap (Graaf et al., 2012) Adolescenten die een verhoogd niveau van online seksueel risicogedrag vertonen zijn minder tevreden met hun leven, hebben een hoger niveau van sensatiezucht, komen uit minder hechte families en zijn lager opgeleid (Baumgartner, 2012). Seksuele diversiteit: interne en externe homonegativiteit Externe homonegativiteit is hoger bij jongeren op het vmbo en mbo, vergeleken met jongeren op havo/vwo. Zevenenvijftig procent van de jongens vindt het niet goed als twee jongens met elkaar vrijen, even als 31% van de meisjes. Gaat het om twee meisjes die met elkaar vrijen, dan keurt 24% van de jongens en 30% van de meisjes dit af (Graaf et al., 2012). Vergeleken met hoger opgeleide jongeren rapporteren jongeren met een vmbo en mbo -niveau vaker dat zij ooit te maken hebben gehad met homonegativiteit. Uit onderzoek van het CPB blijkt dat 62% van de homoseksuele mbo jongeren ooit een negatieve ervaring heeft gehad. Het vmbo en het mbo zijn minder homo-vriendelijk dan hogere schooltypen. Onder degenen met vmbo- en mbo niveau komt het bedreigen ook vaker voor, evenals ongewenste seks hebben gehad vanwege hun voorkeur (Keuzenkamp, 2010). Interne homonegativiteit is vrij hoog bij holebi jongeren. 81% van de lesbische meisjes en 64% procent van de homo jongens zou liever niet lesbo of homo zijn. Slechts 8% van de jongens en 22% van de meisjes vindt dat anderen best mogen weten dat zij homoseksueel zijn. (Graaf et al., 2012). Ongeplande tienerzwangerschap In 2011 was het aantal geboorten onder meisjes jonger dan 20 jaar in Nederland 4,8/1000. (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2012). Er zijn grote verschillen tussen herkomstgroepen. Onder autochtone meisjes was het geboortecijfer 3,5/1000; Onder niet-westers allochtone meisjes was het geboortecijfer 10/1000; het hoogste aantal geboortes was bij Antilliaanse meisjes met 28,4/1000. Er was overigens een groot verschil tussen meisjes die in Nederland of de Antillen geboren zijn (21,4 versus 39,0 / 1000) (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2012) Jongeren op het vmbo en mbo hebben vaker te maken met ongeplande en geplande zwangerschap en abortus dan jongeren op het havo/vwo; 2,6% van de laagopgeleide meisjes versus 0,6 van de hoog opgeleide meisjes had te maken met ongeplande zwangerschap in het afgelopen jaar (Graaf et al., 2012). Anticonceptie falen: 42% van de jongens sprak met zijn laatste partner vooraf niet over bescherming om zwangerschap te voorkomen, en 55% niet over bescherming tegen soa. Van de meisjes heeft 35% niet gesproken over het voorkomen van zwangerschap en 51% niet over het voorkomen van soa (Graaf et al., 2012). 25% van de laagopgeleide jongens en 23% van de laagopgeleide meisjes heeft met de laatste sekspartner niet consequent anticonceptie gebruikt. Dit is vaker dan jongeren met minimaal havo niveau (respectievelijk 16% en 12%) (Graaf et al., 2012) 11% van de seksueel laagopgeleide actieve meisje gebruikte in het afgelopen jaar de morningafter pil. (Graaf et al., 2012) Seksueel overdraagbare aandoeningen Uit gegevens van de diverse soa-test centra in Nederland blijkt dat in 2011 bij 22% van de geteste heteroseksuele mannen tussen de 15 en 19 jaar één of meer soa is gevonden, bij jonge vrouwen was dit 19%. Ook bij de groep jarigen werden veel soa gevonden: 16% van de heteroseksuele mannen en 14% van de vrouwen testte positief voor minimaal één soa. Chlamydia is de meest voorkomende soa. De meeste chlamydia komt voor bij jongeren tussen de 15 en 19 jaar: van de jongeren getest in de soa-centra had in % van de meisjes en 18% van heteroseksuele jongens een chlamydia (Trienekens et al., 2011) 7

8 Gevolgen Wat zijn de mogelijke gevolgen (immaterieel en materieel) als er nu niet wordt ingegrepen (zowel voor de doelgroep als in maatschappelijke zin)? Algemeen: Indien er geen passend lesaanbod is voor het mbo zullen veel docenten het onderwerp seksuele gezondheid binnen hun burgerschap lessen blijven mijden. Uit een interview met een docent uit Utrecht, opleiding Sociaal maatschappelijke dienstverlening, niveau 4: Zonder de lesbrief hadden we deze les nooit gegeven, alle info is er duidelijk te vinden. Super uitgebreid! Je kunt verschillende keuzes maken. Het is een goede ondersteuning. Indien LLL MBO niet beschikbaar is zijn docenten aangewezen op de bestaande burgerschapsmethoden die het onderwerp seksuele gezondheid niet of slechts summier behandelen. Jongeren op het mbo wordt dan goede informatie en vorming onthouden over gezonde seksuele gezondheid. Juist omdat veel problemen op het terrein van seksuele gezondheid voorkomen bij mbo-jongeren kan dat leiden tot: Tienerzwangerschap Sociale gevolgen: het kan leiden tot schooluitval en het niet behalen van een startkwalificatie: 5,3% van de studenten op niveau 1 en 2 die vroegtijdig stoppen met school doen dit omdat ze zwanger zijn, voor niveau 3 en 4 is dit percentage 2,6% (Allen & Meng, 2010). Medische gevolgen: Bij tienerzwangerschap is er een verhoogd risico op zowel sterfte in de baarmoeder als sterfte rondom of in de eerste week na de geboorte. Bij tienermoeders wordt een hoger percentage kinderen met een laag geboortegewicht geboren. Dit komt onder andere omdat tienermoeders vaak een slechte leefgewoonte hebben, minder op gezonde voeding letten, roken tijdens de zwangerschap en ook alcoholgebruik komt vaker voor in deze leeftijd (13-17 jaar). Agressie en uitsluiting van mensen met een andere seksuele oriëntatie/ homonegativiteit Homonegativiteit kan leiden tot meer depressie en zelfs tot suïcidaliteit onder homojongeren. Negatieve bejegening vanwege de seksuele voorkeur kan leiden tot depressieve klachten (Keuzenkamp, 2010). Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat op scholen waar een positief klimaat heerst ten aanzien van homoseksualiteit, minder vaak suïcide voorkomt onder homojongeren (Keuzenkamp, 2010). Onder homonegativiteit wordt soms een breder scala aan negatieve uitingen ten opzichte van homoseksuele mannen en vrouwen verstaan. Dan vallen ook antihomoseksuele gedragingen (zoals geweld) en emoties onder de definitie. Seksueel overdraagbare aandoeningen Gevolgen van soa: Onbehandelde chlamydia (de meest voorkomende soa) kan ernstige gevolgen hebben, zoals ontstekingen van bijbal en prostaat bij mannen en van de eileiders en in het bekkengebied bij vrouwen, dit kan leiden tot blijvende onvruchtbaarheid en buitenbaarmoederlijke zwangerschappen. Gonorroe bij de zwangere vrouw kan een infectie bij de pasgeborene veroorzaken. Herpes genitalis blijft altijd in het lichaam en kan periodieke aanvallen van klachten geven. Niet iedereen ervaart klachten bij een soa, het kan dus ongemerkt overgedragen worden aan anderen. Met een soa is er hogere kans op hiv overdracht. Seksueel grens overschrijdend gedag Nadelige gevolgen van het ervaren grensoverschrijdende gedrag kunnen zijn: gevoelens van verdriet (15 45%), ongelukkig voelen (31 48%), kwaad worden op zichzelf (29 47%), schaamte (24 49%) en het zich niet meer goed bij seks voelen (19 38%). Vrouwen en lager opgeleiden ervaren meer negatieve consequenties (Kuyper, de Wit, Adam, Woertman, & van Berlo, 2009). Seks onder dwang, soms uitmondend in jeugdprostitutie onder dwang (bv. pooierboy/loverboy problematiek), heeft ernstige psychische en sociale gevolgen voor de jongere in kwestie (Cense & van Dijk, 2010). Grensoverschrijdend gedrag voortkomend uit Internet bezoek of anonieme contacten op 8

9 andere sociale media kan leiden tot misbruik en manipulatie van kwetsbare jongeren, bijvoorbeeld grooming. 2. Beschrijving interventie Het werkblad is ook geschikt voor een samenvattende beschrijving van complexe of samengestelde interventies. Dit zijn interventies die uit twee of meer afzonderlijke onderdelen bestaan. Denk aan interventies met aparte onderdelen voor verschillende doelgroepen, zoals een leefstijlinterventie die zowel gericht is op de community als de school als de individuele docent. Of aan interventies met verschillende modules die bij een doelgroep op maat worden toegepast. Naarmate er meer onderdelen zijn is het aan te bevelen de structuur visueel weer te geven in een schema. Dit geldt met name voor de subdoelen en voor de aanpak van de interventie. Zie verder bij de betreffende paragrafen hieronder. 2.1 Doelgroep Uiteindelijke doelgroep Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? De interventie is gericht op studenten van alle mbo opleidingen in Nederland. In Nederland volgen zo n personen (Statistics Netherlands, 2010), waarvan naar schatting zo n jongeren tussen de 16 en 25 jaar, mbo-onderwijs op Regionale Onderwijs Centra (ROC) of vakscholen (b.v. Grafisch Lyceum, Scheepvaart- en Transport College, Groen). In 2011 was 28% van de mbo studenten jonger dan 18 jaar (MBO Raad, 2013). Verdeling over de verschillende opleidingsrichtingen: 25% in de sector gezondheid en welzijn, 20% in persoonlijke dienstverlening, 19% in handel, administratie en juridische ondersteuning, 19% in techniek, industrie en bouw, 5% landbouw en dieren, 5% vormgeving en audiovisuele productie, 4% ICT, en 2% onderwijsondersteuning. Van de MBO studenten is 26% van allochtone afkomst, 4% Turks, 3,9% Marokkaans, 3,6% Surinaams, 2,1% Antilliaans, 5,9% overig niet-westers (Statistics Netherlands, 2010). Op alle mbo s is het vak Loopbaan en Burgerschap verplicht, binnen de burgerschaplessen past de les over seksuele gezondheid binnen het gebied aandacht voor gezondheid ; seksualiteit wordt als onderdeel genoemd. Bij zorg en welzijn opleidingen past het thema seksuele gezondheid binnen meer lessen. Intermediaire doelgroep Zijn er intermediaire doelgroepen? Zo ja, welke? De intermediaire doelgroep voor de uitvoering De intermediaire doelgroep voor de uitvoering van het lespakket zijn docenten op het mbo. In principe zijn dit alle docenten werkzaam aan mbo-opleidingen in Nederland. Vooral docenten die het vak Burgerschap geven vormen de doelgroep van het lespakket. Burgerschap is een verplicht vak binnen het mbo om te voldoen aan de kwalificatie-eisen voor Loopbaan en Burgerschap Enkele van de doelen van het vak Burgerschap is dat studenten zich bewust zijn van de eigen leefstijl, gezondheidsrisico s van leefstijl en werk in kunnen schatten en op basis daarvan verantwoorde 9

10 keuzes kunnen maken en activiteiten ondernemen die bijdragen aan een gezonde leefstijl. Het gaat naast bewegen en sport ook om aspecten als voeding, roken, alcohol, drugs en seksualiteit. In veel gevallen zijn het maatschappijleerdocenten die Burgerschap geven, maar er zijn ook scholen waar alle vakdocenten Burgerschap geven. Behalve binnen het vak Burgerschap wordt ook wel aandacht aan seksualiteit besteed bij de vakken die over sociale en communicatieve vaardigheden gaan, bij verzorging of verpleegkunde of bij studieloopbaanbegeleiding. Andere potentiële doelgroepen zijn studenten aan lerarenopleidingen, bijvoorbeeld de lerarenopleiding Biologie en Maatschappijleer. Intermediaire doelgroepen voor implementatie De intermediaire doelgroepen voor implementatie van het lespakket zijn het mbo management/coordinator van de vakgroep Burgerschap en zorgcoördinatoren op het mbo, Sense verpleegkundigen, GGD gezondheidsbevorderaars op het terrein van seksualiteit, Mbo Raad, Nederlandse Vereniging voor Leraren Maatschappijleer, uitgevers van Burgerschap leermiddelen, Soa Aids Nederland/Rutgers WPF en het Consortium voor Beroepsonderwijs. Selectie van doelgroepen Hoe wordt de doelgroep en - indien van toepassing - de (intermediaire) doelgroep(en) geselecteerd? Zijn er contra-indicaties? Zo ja, welke? Doelgroep selectie: Docenten die op het mbo het vak Burgerschap geven, of een ander relevant vak waar het thema seksualiteit in past, bepalen zelf of zij het lespakket gebruiken. Er is geen selectie, in principe is elke bevoegde docent in staat de lessen te gebruiken. In de handleiding en lesbrieven staan uitgebreide instructies en het geheel is in overleg met ervaren docenten zo gebruiksvriendelijk mogelijk gemaakt. Per les en per thema zijn in principe alle materialen en alle informatie beschikbaar die nodig zijn voor het uitvoeren van de les. Er zijn geen contra-indicaties voor gebruik van het lespakket. 2.2 Doel Hoofddoel Wat is het hoofddoel van de interventie Het hoofddoel van het lesprogramma is: Jongeren maken gezonde en verantwoorde keuzes met betrekking tot liefde, relaties en seks. Doel intermediairs: Mbo-docenten besteden aandacht aan seksuele gezondheid door minimaal één les te selecteren die bij de behoefte van de klas aansluit en die volgens de richtlijnen in de lesbrief te geven. NB Indien een docent ervoor kiest slechts één les uit te voeren dan worden alleen de doelen van die les bereikt. In elke lesbrief staan per opdracht de lesdoelen vermeld, mocht een docent er bijvoorbeeld voor kiezen om een opdracht te laten vervallen, dan weet de docent welke doelen in dat geval niet of onvoldoende behaald kunnen worden. Toelichting op de doelstelling van het gebruik van minimaal 1 les: Er is in het mbo weinig éénduidigheid in (de mogelijkheden tot) het aanbieden van lessen over seksualiteit. Als ze al gegeven worden, is dit meestal bij het vak Burgerschap. Voor het vak Burgerschap gelden echter geen inhoudelijk eisen, ook niet met betrekking tot het thema seksualiteit. Docenten Burgerschap zijn vrij in hun invulling van het vak Burgerschap en kiezen dus zelf welke thema s zij behandelen en op welke wijze. Op sommige mbo s, zoals in de groensector, de grafische sector, de transportsector en binnen technische en economische richtingen op de roc s wordt er geen 10

11 of nauwelijks aandacht aan het thema seksualiteit besteed. Bij deze opleidingen is het al een vooruitgang als er binnen het vak Burgerschap één van de lessen uit Lang Leve de Liefde gebruikt wordt. Bij Zorg en welzijn opleidingen is meer tijd en gelegenheid voor lessen die te maken hebben met de eigen gezondheid en leefstijl en zal het mogelijk zijn om meer dan één les uit het lespakket te gebruiken. Uit het vooronderzoek onder docenten bleek dat docenten een flexibel pakket willen met een breed aanbod van materialen en werkvormen, waarbij zowel de onderwerpen als het aantal lessen door docenten zelf te selecteren zijn. Bovendien geven docenten aan dat de lessen inzetbaar moeten zijn als afzonderlijke modules, zodat ze ook ad hoc ingezet kunnen worden als de situatie daarom vraagt (bv. bij een incident mbt homonegativiteit of loverboyproblematiek). Subdoelen Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: koppel de subdoelen aan de betreffende (intermediaire) doelgroepen, bijvoorbeeld in een schema De subdoelen voor de studenten zijn: 1. Jongeren hebben prettige en gewenste relaties en seksuele contacten. 2. Jongeren voorkomen onbedoelde zwangerschap 3. Jongeren voorkomen (verspreiding van) infectie met soa en hiv. 4. Jongeren maken (ter zijner tijd) gezonde en verantwoorde keuzes m.b.t. zwanger worden en zwangerschap 5. Jongeren accepteren seksuele diversiteit en handelen ernaar. 6. Jongeren zoeken hulp en ondersteuning als ze vragen en/of problemen hebben met betrekking tot hun seksuele gezondheid. Elk subdoel voor de studenten is een Intervention Mapping matrix uitgewerkt in nog specifiekere doelen, de zogenaamde change objectives (veranderdoelen). Zie als voorbeeld bijlage 1 IM_Matrix Stap_2_ Leerdoel _3_ LLL MBO CGL.pdf 2.3 Aanpak Opzet van de interventie Hoe is de opzet van de interventie? Denk aan volgorde, frequentie, intensiteit en duur - indien van toepassing. Voeg hier eventueel een schema in. Verspreiding van lespakket /werving zie onderdeel implementatie Flexibel lespakket Uit het implementatieonderzoek onder docenten bleek dat docenten een flexibel lesprogramma willen, waarbij ze zelf thema s, aantal lessen en werkvormen kunnen kiezen die passen bij hun klas. Daarom is gekozen voor een online doe-het-zelf shop,waarin docenten zelf hun lesaanbod kunnen samenstellen: en zelf kunnen kiezen hoeveel en welke lessen ze geven en in welke volgorde. 20 lessen, 5 workshops Het totale lesprogramma bestaat uit 20 lessen, vijf workshops, en een overzicht met los beeldmateriaal. De lessen kunnen los van elkaar gegeven worden. Elke les bevat verschillende opdrachten. Per opdracht kan de docent kiezen uit meerdere werkvormen, van individueel tot klassikaal, wat het beste bij de betreffende klas past (wat betreft niveau, opleiding, veiligheid etc.). Voor een overzicht van alle lesbrieven zie bijlage 2 Handboek LLL MBO.pdf De 20 lessen zijn allen bedoeld voor een dubbel lesuur (totaal 90 of 100 minuten): 11

12 1. Alcohol en seksuele gezondheid 2. Alcohol en grenzen 3. Anticonceptie 4. Beeldvorming 5. Gezonde zwangerschap 6. Internet en grenzen 7. Internet en seks 8. Je lijf en zo 9. Jongeren en seks 10. Liefde en relaties 11. Loverboys (les voor meisjes) 12. Loverboys (les voor jongens) 13. Onbedoelde zwangerschap 14. Partnerkeuze en maagdelijkheid 15. Grensoverschrijdend gedrag (les voor meisjes) 16. Grensoverschrijdend gedrag (les voor jongens) 17. Seksuele diversiteit 18. Soa 19. Veilig vrijen 20. Voor wat hoort wat Er zijn ook drie standaard lespakketten: 1. veilig vrijen/anticonceptie en soa (drie lessen, 15 oefeningen) 2. relaties, grensoverschrijdend gedrag en loverboys (meisjes); (drie lessen, 11 oefeningen) 3. relaties, grensoverschrijdend gedrag en loverboys (jongens); (drie lessen, 11 oefeningen) Docentenhandleiding Voor de docent is er een docentenhandleiding met onder andere beeldmateriaal van docenten die gefilmd zijn in de klas terwijl zij werkvormen uit het lesprogramma gebruiken en interviews met docenten over hun ervaringen met lesgeven over seksuele gezondheid. De uitgebreide handleiding bevat uitgebreide lesbrieven met feedback en praktische tips (zie bijlage 3 Didactische_tips_verzameldocument.pdf) en de praktische video s voor docenten (zie bijlage 4 Video's_docentenhandl.pdf). Hierdoor is het pakket ook goed te gebruiken door onervaren docenten. Uit de pretest blijkt dat een dubbellesuur wenselijk is voor de meeste lessen om uitgebreid de tijd te hebben voor alle opdrachten en in te kunnen gaan op signalen, vragen en reacties. De lessen maken vaak veel los bij de studenten, hiervoor is tijd nodig om het binnen de les goed af te ronden. Voor docenten die maar een enkel lesuur kunnen besteden wordt aangegeven hoe ze het programma kunnen inkorten. Per opdracht staan de doelen vermeld, zodat de docent weet welke doelen vervallen als een opdracht vervalt. Ook wordt er geadviseerd over het combineren van lessen voor een lessenreeks. De lessen zijn bedoeld voor álle niveaus van het mbo, omdat de thema s en problematiek met betrekking tot seksuele gezondheid relevant zijn voor studenten van alle leerniveaus. Binnen het gevarieerde aanbod van thema s en werkvormen kunnen docenten zelf datgene kiezen wat het beste aansluit bij de behoefte en het niveau van hun klas. Opzet per les Elke les bestaat uit een introductie, opwarmopdracht, vervolgopdrachten, afronding en eventuele toets of portfolio opdracht. Alle lessen bevatten de volgende onderdelen: Lesbrief met het programma van de les, specifieke lesinstructie, benodigdheden en per opdracht het doel van de opdracht, de verschillende stappen, keuze uit werkvormen, uitleg, mogelijke feedback bij de opdracht en achtergrondinformatie voor de docent. De lesbrief eindigt met suggesties voor een toets of portfolio-opdracht. Als bijlage zijn alle materialen opgenomen die door de docent geprint kunnen worden voor gebruik in de klas. PowerPoint presentatie voor gebruik tijdens de les. In zowel de lesbrief als de PowerPoint presentatie staan de links naar de beeldmaterialen die nodig zijn voor de les, bijvoorbeeld animaties of filmpjes. 12

13 Workshops De tijdsduur voor alle workshops is 90 minuten. Workshop Veilig vrijen en anticonceptie : het programma van de workshop bestaat uit vier opdrachten waarbij punten gewonnen kunnen worden: 1. Opdracht met vragen en animatie over vruchtbaarheid 2. Groepsopdracht (in kleine groepjes) waarbij studenten zelf bedenken wat veilig/onveilige manieren van vrijen voor het voorkomen van zwangerschap. 3. Grabbelzak anticonceptie en animatie over hormonale anticonceptie 4. Keuze uit condoomdemonstratie, condoomrace of een smoezenspel Workshop Je lijf en beeldvorming: het programma van de workshop bestaat uit drie opdrachten 1. Studenten tekenen zelf de geslachtsorganen, volgens worden animaties van het vrouwelijk en het mannelijk geslachtsorgaan bekeken en de tekeningen besproken. 2. Bekijken van filmpje over fotoshoppen, vervolgens in groepjes bespreken van beelden in de media bijvoorbeeld aan de hand van door studenten gemaakte collages, mindmap 3. Bespreken van de invloed van plastische chirurgie op het zelfbeeld en zelfvertrouwen, a.h.v. voorbeeldsituaties, een krantenartikel of fragmenten uit een tv documentaire. Workshop Soa: het programma van de workshop bestaat uit vijf opdrachten. 1. Kennisquiz 2. Studenten zoeken zelf het antwoord op vragen over soa, zoals: wat zijn belangrijkste soa, wat zij de gevolgen, klachten en hoe kan je ze voorkomen. 3. Bespreken van digitale poster over de invloed van ex-en op het risico op soa. 4. Smoezenspel: smoezen en reacties bedenken om geen soatest te doen: hoe overtuig je je partner. Mogelijkheid tot verschillende spelvormen Workshop Wensen en grenzen: het programma van de workshop bestaat uit vier opdrachten. 1. Oefenen met hun grens aangeven, zowel verbaal als non-verbaal. Actieve spelvorm. 2. Signalen leren herkennen. Door studenten ja en nee signalen laten bedenken en bespreken in de klas. 3. Oefenen met rollenspellen of scenario s: reageren op veelvoorkomende situaties. (situaties voortgekomen uit RWPF onderzoek Laat je nu horen ) Oefenen van zowel de slachtoffer als dader rol. 4. Debat over wensen en grenzen a.h.v. stellingen (zelf bedacht, of keuze uit voorbeelden) Workshop Seksuele diversiteit: het programma van de workshop bestaat uit vijf opdrachten. 1. Woordspin 2. Cirkeloefening om stereotypering te doorbreken 3. Stellingen: waar of niet waar? Over feiten en vooroordelen over seksuele diversiteit. 4. Coming out. Keuze uit een aflevering van de serie Uit de kast bekijken of een homovoorlichter in de klas uitnodigen. 5. Debat: Uit de kast komen op school Keuzehulp: Om docenten te helpen met hun keuze uit het aanbod van lessen is er een keuzehulp ontwikkeld. Hierbij kan men gebruik maken van drie opties A. Vragendoos B. Studenten kiezen zelf C. Vragenlijsten m.b.t. verschillende thema s (voor details, zie hiervoor de onderdelen van de docentenhandleiding in de afzonderlijke bijlagen: Bjilage 5 Keuzehulp_vragendoos.pdf, Bjilage 6 Keuzehulp_studenten_kiezen_zelf.pdf en Bjilage 7 Keuzehulp_vragenlijsten.pdf.) Locatie en uitvoerders 13

14 Waar wordt de interventie uitgevoerd en door wie? Indien van toepassing per onderdeel beschrijven. De lessen worden gegeven door de mbo docenten zelf in reguliere leslokalen op reguliere lestijden, eventueel met ondersteuning of gastles door Sense verpleegkundige of een ervaren docent uit een docentenpool die hiervoor beschikbaar is. Subdoelen intermediairs: 1. Docenten bepalen hoeveel tijd zij beschikbaar hebben voor het thema seksuele gezondheid 2. Docenten bepalen welke thema s en werkvormen voor hun klas geschikt zijn. 3. Docenten bereiden de les voor. 4. Docenten geven de les volgens de aanwijzingen in de lesbrief. 5. Docenten evalueren de les Inhoud van de interventie Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd? Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe. Mbo-docenten geven lessen of workshops aan studenten. Er zijn lessen over liefde en relaties, maagdelijkheid en partnerkeuze, beeldvorming, anticonceptie, soa en testen op soa, onbedoelde zwangerschap, gezonde zwangerschap, seksuele diversiteit, seksueel grensoverschrijdend gedrag, loverboys en verschillende lessen over wensen & grenzen (o.a. met betrekking tot alcohol en internet). De lessen bestaan uit een mix van (interactieve) opdrachten zoals een woordspin, mindmap, interactieve filmpjes met discussievragen, stellingen, condoomdemonstratie, anticonceptiegrabbelzak, rollenspel, kaartspel, animaties et cetera. Deze werkvormen zijn gekozen omdat ze uitwerkingen zijn van de theoretische methodieken waarvan uit de theorie bekend is dat ze de determinanten in de gewenste richting kunnen beïnvloeden. Juist deze werkvormen zijn gekozen omdat ze aansluiten bij de capaciteiten en beleving van de doelgroep (veel visualiseren, veel zelf ontdekken, discussie, speelse werkvormen, afwisseling, interactie). Bijvoorbeeld de anticonceptiegrabbelzak is een voorbeeld van actief leren in de anticonceptieles om de determinant kennis te beïnvloeden die erg geschikt is voor de meeste klassen, zo is uit de pretest gebleken. De condoomdemonstratie is een praktische techniek gebaseerd op de theoretische methode oefenen onder begeleiding met feedback ( guided practice ) die de eigen effectiviteit en vaardigheden bij condoomgebruik versterkt. Dit blijkt ook in de mbo klassen een erg geschikte werkvorm die enthousiaste reacties oproept en studenten de kans geeft zowel actief mee te doen als in een meer passieve rol de observantenrol te spelen. Hieronder hebben we per doel de verschillende lessen die daarbij horen beschreven. Een uitgebreide beschrijving van de inhoud van alle lessen en de opdrachten staat op de website (mbo en docentendeel) en in de handleiding voor docenten. Vervolgens geven we een uitgebreide beschrijving van de les Loverboys. Subdoel 1 (jongeren hebben prettige en gewenste relaties en seksuele contacten) wordt behandeld in de lessen: Liefde & relaties: wat vinden studenten zelf belangrijk in een relatie; man-vrouw rollen en verwachtingen vanuit de omgeving; wanneer is een relatie goed en wat kun je doen bij problemen (in je eigen relatie of bij iemand in je omgeving). Partnerkeuze & maagdelijkheid: invloed van sociale omgeving op relaties en seksualiteit; maagdelijkheid; partnerkeuze en de rol van ouders. Jongeren & seks: wat vinden studenten zelf belangrijk of positief aan seks; feiten over jongeren en seksualiteit (gebruik makend van gegevens uit Seks onder je 25 e ); seksueel verlangen bij mannen en vrouwen en hoe kan je een fijne seksuele beleving hebben. 14

15 Je lijf en zo: kennis over geslachtsorganen, menstruatiecyclus en vruchtbaarheid. Beeldvorming: manvrouw beelden in de media, fotoshoppen, plastische chirurgie, zelfbeeld en zelfvertrouwen. Voor wat hoort wat? Is er recht op seks? Is er recht op seks als tegenprestatie voor een gift? Eigen grenzen aangeven; herkennen van ja en nee signalen. Internet en grenzen: eigen risicogedrag op Internet, Internet en sociale druk; hoe kun je zelf je grenzen, en die van een ander, bewaken. Internet en seksuele gezondheid: voordelen en risico s van seks en Internet; hoe houd je Internet leuk. Alcohol & grenzen: alcohol en sociale druk; weigeren van alcohol en omgaan met sociale druk. Alcohol en seks: invloed van alcohol op seksuele gezondheid; het voorkomen van onveilige en/of ongewenste seks onder invloed van alcohol Grensoverschrijdend gedrag: wat is grensoverschrijdend gedrag, wanneer overschrijdt het de grens; wat kun je doen als het je overkomt. Loverboys: het risico om slachtoffer te worden; hoe gaan loverboys te werk; wat kun je doen als je zelf of een ander slachtoffer wordt Subdoel 2 (Jongeren voorkomen onbedoelde zwangerschap) wordt behandeld in de lessen: Anticonceptie: redenen voor anticonceptiegebruik, verschillende vormen van anticonceptie; juist gebruik van anticonceptie; de werking van anticonceptie met hormonen, wiens verantwoordelijkheid is anticonceptie. Onbedoelde zwangerschap: oorzaken van onbedoelde zwangerschap; wat kun je doen als jezelf of je vriendin onbedoeld zwanger is/denkt te zijn; hoe maak je een weloverwogen keuze, hoe verandert je leven als je nu een kind zou krijgen. Veilig vrijen: wat is veilig vrijen (voor zwangerschap en voor soa); hoe maak je duidelijk dat je veilig wilt vrijen; hoe kun je druk weerstaan om onveilig te vrijen Subdoel 3 (Jongeren voorkomen (verspreiding van) infectie met soa en hiv) wordt behandeld in de lessen: Veilig vrijen: wat is veilig vrijen (voor zwangerschap en voor soa); hoe maak je duidelijk dat je veilig wilt vrijen; hoe kun je druk weerstaan om onveilig te vrijen Soa's: kennis over soa en veilig vrijen; onvruchtbaarheid door Chlamydia; risico in het verleden (invloed van exen); hoe gaat de soatest, voor- en nadelen. Anticonceptie: redenen voor anticonceptiegebruik, verschillende vormen van anticonceptie; juist gebruik van anticonceptie; de werking van anticonceptie met hormonen, wiens verantwoordelijkheid is anticonceptie Subdoel 4 (Jongeren maken (ter zijner tijd) gezonde en verantwoorde keuzes m.b.t. zwanger worden en zwangerschap) wordt behandeld in de lessen: Anticonceptie: redenen voor anticonceptiegebruik, verschillende vormen van anticonceptie; juist gebruik van anticonceptie; de werking van anticonceptie met hormonen, wiens verantwoordelijkheid is anticonceptie. Onbedoelde zwangerschap: Onbedoelde zwangerschap: oorzaken van onbedoelde zwangerschap; wat kun je doen als jezelf of je vriendin onbedoeld zwanger is/denkt te zijn; hoe maak je een weloverwogen keuze, hoe verandert je leven als je nu een kind zou krijgen. Gezonde zwangerschap: wat zijn belangrijke voorwaarden als je en kind wilt; hoe vergroot je de kans op zwangerschap; hoe kan je zwangerschap gezond laten verlopen, welke invloeden ondergaat de foetus in de baarmoeder. Subdoel 5 (Jongeren accepteren seksuele diversiteit en handelen ernaar) wordt specifiek behandeld in de lessen: Liefde & relaties: wat vinden studenten zelf belangrijk in een relatie; man-vrouw rollen en verwachtingen vanuit de omgeving; wanneer is een relatie goed en wat kun je doen bij problemen (in je eigen relatie of bij iemand in je omgeving). Seksuele diversiteit: wat is seksuele diversiteit; wat komt er kijken bij coming-out; wat zijn gevolgen; is de school veilig om uit de kast te komen. Wat kun je zelf doen tegen pesten en hoe kun je iemand steunen in coming-out proces. 15

16 Overigens wordt in alle lessen waar dit van toepassing is zoveel mogelijk gesproken over zowel hetero- als homo- seksualiteit en relaties en ook in voorbeelden en materialen is seksuele diversiteit terug te vinden. Subdoel 6 (Jongeren zoeken hulp en ondersteuning als ze vragen en/of problemen hebben met betrekking tot hun seksuele gezondheid). Dit komt terug in elke les. Zowel in de inleiding van de lesbrief, als in (de feedback bij) de opdrachten en de afronding van de les wordt er aandacht besteed aan studenten die mogelijk hulp en ondersteuning behoeven: Docenten worden in de lesbrief gewaarschuwd dat er mogelijk studenten in de klas zitten die vervelende ervaringen hebben met het thema van de les. De docent wordt geadviseerd om van te voren aan te kondigen dat hij/zij deze les gaat geven, zodat studenten niet overvallen worden door het onderwerp op de dag van de les. Ook wordt de docent geadviseerd in de les te benoemen dat sommigen misschien zelf ervaring hebben met het thema en uit te leggen dat er tijdens de les niet over persoonlijke ervaringen gepraat hoeft te worden. De docent kan studenten die hierover willen praten uit te nodigen voor een persoonlijk gesprek of doorverwijzen naar de mentor of schoolmaatschappelijk werk/zorgcoördinator. Elke les wordt afgerond met de volgende standaardonderdelen: - Zijn er nog vragen? Probeer die samen te beantwoorden (zo nodig online opzoeken) of verwijs ze naar (of een andere relevante website). - U kunt het overzicht uitdelen met relevante organisaties en websites met betrekking tot seksuele gezondheid (zie bijlage). Er wordt tijdens de lessen en in verschillende beeldmaterialen vaak verwezen naar Sense.info, omdat dit dé website voor jongeren is als het gaat om seksuele gezondheid, en er zijn ook mogelijkheden tot chatten, en, bellen en afspraak maken met Sense verpleegkundigen. Aan het einde van elk filmpje en elke animatie wordt bv.naar Sense.info verwezen voor meer informatie. Deze algemene informatie wordt aangevuld met specifieke informatie per les: bv. Ga voor een persoonlijk advies naar: naar een Sense spreekuur of de huisarts. De docent kan ook samen met de klas de genoemde websites bezoeken om te laten zien hoe je informatie kunt vinden en welke mogelijkheden er zijn om vragen te stellen of laagdrempelig hulp te vinden (bv. en, chatten of bellen met een hulplijn). In de lesbrief van de les Anticonceptie wordt bv. de tip gegeven dat de docent samen met de klas de vragenlijst op kan invullen, om te laten zien hoe het werkt. In verschillende lessen (bv. Liefde en relaties, Partnerkeuze en maagdelijkheid, Anticonceptie, Ongeplande zwangerschap, Soa, Seksueel grensoverschrijdend gedrag, Loverboys) wordt uitgebreid gesproken over hoe je hulp kunt vragen, bij wie je daarvoor terecht kunt (bv. bij vriend/vriendin, vertrouwenspersoon op school, huisarts en andere organisaties, online of telefonisch), en hoe je daarbij ondersteuning kunt regelen (bv. door samen met vriend/vriendin of zus naar de huisarts of soa-poli te gaan). NB Indien een docent ervoor kiest slechts één les uit te voeren dan worden alleen de doelen van die les bereikt. In elke lesbrief staan per opdracht de lesdoelen vermeld, mocht een docent er bijvoorbeeld voor kiezen om een opdracht te laten vervallen, dan weet de docent welke doelen in dat geval niet of onvoldoende behaald kunnen worden. Voorbeeld van de les Loverboys: Er zijn verschillende lessen voor jongens en meisjes klassen. Bij de jongens wordt met de tweede opdracht gestart. Deze les is bedoeld voor een dubbel lesuur van 90 of 100 minuten. Deze les bevat vijf opdrachten: 16

17 Opdracht 1: In de eerste opdracht laat u de studenten hun eigen risico schatten om slachtoffer te worden van een loverboy. Stappen 1. Leg de studenten uit: In deze opdracht gaan jullie schatten hoe groot het risico is dat je zelf slachtoffer wordt van een loverboy. 2. De ene muur is 100% kans om slachtoffer te worden en de andere muur 0%. Vraag de studenten in de ruimte te gaan staan tussen deze twee muren. Vraag de studenten toe te lichten waarom ze op die plek staan. 3. Bespreek kort na. We zullen in de volgende opdrachten zien hoe loverboys te werk gaan en hoe meisjes slachtoffer kunnen worden. Misschien dat jullie dan nog van mening veranderen over je eigen risico. ` Tip: Deze opdracht kunt u aan het einde van de les herhalen om te zien of deze les iets heeft veranderd. Opdracht 2: In de tweede opdracht laat u de studenten door middel van een woordspin of mindmap associëren op het woord loverboys. Stappen: 1. Leg uit: Deze opdracht is bedoeld als warming up: Waar denken jullie aan bij het woord loverboy? 2. Kies een werkvorm: U kunt de studenten om de beurt wat laten zeggen of spontaan laten roepen. Schrijf de antwoorden op bord of flap rond het woord loverboy. U kunt de studenten via post-its 5 dingen laten opschrijven en die vervolgens groeperen op het bord of op een flap. U kunt de studenten in tweetallen of groepjes een mindmap laten maken en deze klassikaal nabespreken. 3. Vraag zo nodig verduidelijking. Laat de studenten op elkaar reageren. Probeer studenten die niet mee doen erbij te betrekken door naar hun mening te vragen. 4. Nabespreking: We zullen aan het eind van de les bespreken of alles uit de woordspin/mindmap aan de orde is geweest. Opmerking: U kunt tijdens de les teruggrijpen naar de woordspin/mindmap, bv. om te checken of een onderwerp aan de orde is geweest in een opdracht. Opdracht 3: In deze opdracht gaat u bekijken hoe loverboys te werk gaan en bespreekt u dat met de klas. Stappen: 1. Leg uit: We gaan nu kijken op welke manieren loverboys te werk gaan. Hiervoor bekijken we een stukje uit een thema-avond over Loverboys en internet. Deskundigen zitten aan tafel met meisjes die zelf slachtoffer zijn geweest. 2. Laat nu het volgende fragment zien: Thema-avond Loverboys en internet van min.: - via de link in de PowerPoint presentatie bij de les 3. Nabespreking van fragment: eerste reacties peilen, check of de studenten alles hebben begrepen (leg zo nodig de betekenis van de moeilijke woorden uit), koppel terug naar wat genoemd is in de woordspin (klopt dit met wat in het filmpje wordt gezegd?) 4. Laat nu het volgende fragment zien: Thema-avond Loverboys en internet : van min. (via de link in de PowerPoint presentatie bij de les) 5. Nabespreking: (hiervoor worden in de lesbrief tips en mogelijke feedback gegeven) 6. Tot slot: vraag de klas: Wat vinden jullie van de naam loverboy? 7. Rond deze opdracht af. Zijn er nog vragen? Opdracht 4: In deze opdracht gaat u kijken naar het verhaal van een meisje dat slachtoffer werd van een loverboy en bespreekt u dat na met de klas. 17

18 Stappen 1. Leg uit: In deze opdracht gaan we kijken naar het verhaal van een meisje dat slachtoffer werd van een loverboy. 2. Laat het volgende fragment zien: uit de Thema-avond Loverboys en internet van min. (via de link in de PowerPoint presentatie bij de les) 3. Bespreken: Eerste reacties peilen; past dit verhaal bij wat jullie in de woordspin genoemd hebben? Vervolgens worden verschillende citaten uit het fragment aan de studenten voorgelegd. 4. Rond deze opdracht af. Zijn er nog vragen? Opdracht 5: In deze opdracht beantwoorden de studenten vragen en stellingen op kaartjes. Stappen 1. Leg uit: In deze opdracht gaan we aan de hand van kaartjes stellingen en vragen bespreken. (Zie bijlage 1 van de lesbrief voor de kaartjes.) 2. Om de beurt trekken de studenten een kaartje uit de stapel. De vraag die op het kaartje staat wordt hardop voorgelezen. De student probeert zelf een antwoord te geven op de vraag. In de groep wordt gevraagd wie het met het antwoord eens is en wie niet. Of de groep wordt gevraagd om aan te vullen of een voorbeeld te geven. Na iedere vraag is er ruimte voor korte discussie over de verschillende meningen (Zie bijlage 2 van de lesbrief voor de discussievragen en mogelijke feedback bij ieder kaartje). Als een kaartje voldoende besproken is, mag de volgende student een kaartje pakken en voorlezen. 3. Rond de opdracht af. Zijn er nog vragen? 2.4 Ontwikkelgeschiedenis Betrokkenheid doelgroep Was de doelgroep betrokken bij de ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Betrokkenheid studenten Voor de evaluatie van ROSafe, de voorloper van dit project, zijn groepsgesprekken gehouden met roc-studenten over de evaluatie van de ROsafe lessen en hun behoeftes en ideeën betreffende de thema s binnen seksuele gezondheid. De uitkomsten van deze evaluatie zijn gelijk meegenomen in de ontwikkeling van LLL-mbo. In de needs assessment fase zijn focusgroep discussies gehouden voor én door jongeren van verschillende culturele achtergronden over culturele factoren die een rol spelen in seksuele gezondheid. Studenten waren op verschillende manieren betrokken bij het produceren en beoordelen van diverse beeldmaterialen en werkvormen, o.a. een studentenpanel van roc Zadkine te Rotterdam, het Grafisch Lyceum in Rotterdam, mbo stagiaires van de GGD Rotterdam-Rijnmond, mbo klassen in Gouda, Amersfoort en Rotterdam. Daarnaast hebben studenten door middel van procesevaluatievragenlijsten en groepsgesprekken feedback gegeven op lessen, werkvormen en beeldmaterialen. Betrokkenheid docenten Er zijn twee regionale adviesgroepen georganiseerd met docenten (in Amsterdam en Rotterdam) en één landelijke adviesgroep met betrokkenen van het mbo over wensen en behoeften m.b.t. het lesprogramma. Er zijn klankbordbijeenkomsten georganiseerd voor docenten uit het hele land en andere betrokkenen op het mbo (o.a. Mbo-raad, Nederlandse Vereniging Leraren Maatschappijleer (NVLM), Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs (JOB) In twee online surveys binnen het implementatieonderzoek zijn docenten onder andere bevraagd over wensen en behoeften met betrekking tot een lespakket seksuele gezondheid en implementatiefactoren. Er zijn aanvullende interviews gehouden met sleutelfiguren op roc s en andere 18

19 mbo s. Ervaren docenten van diverse opleidingen, opleidingsniveaus en klassamenstellingen verspreid in het land hebben meegelezen met de concept lesbrieven en hebben materialen en lessen gepretest. 2.5 Vergelijkbare interventies In Nederland uitgevoerd Worden in Nederland vergelijkbare interventies uitgevoerd, zo ver bekend? Welke? Zijn deze opgenomen in één van de databanken met (potentieel) effectieve interventies? Ja, maar voor andere doelgroepen: Lang Leve de Liefde 4 voor de onderbouw (LLL-OB) Lang Leve de Liefde Bovenbouw (LLL-BB) Het lesprogramma LLL-OB is ontwikkeld door Soa Aids Nederland (SAN), in nauwe samenwerking met de GGD Rotterdam-Rijnmond, Universiteit Maastricht, TNO Kwaliteit van Leven en verschillende docenten en leerlingen uit de onderbouw van het voortgezet onderwijs (havo/vwo/vmbo/praktijkonderwijs). Het lesprogramma LLL-BB is ontwikkeld door de Universiteit Maastricht, in nauwe samenwerking met de GGD Rotterdam-Rijnmond, Soa Aids Nederland, TNO Kwaliteit van Leven en verschillende docenten en leerlingen uit de bovenbouw van het voortgezet onderwijs (havo/vwo). Door deze intensieve samenwerking tussen GGD Rotterdam-Rijnmond, SAN en Universiteit Maastricht is nu een doorlopende leerlijn seksuele gezondheid ontstaan met drie lesprogramma s afgestemd op verschillende onderwijsniveaus (onderbouw havo/vwo/vmbo en praktijkonderwijs, bovenbouw havo/vwo, en mbo) met als overkoepelende naam Lang Leve de Liefde. Zowel Lang Leve de Liefde OB als BB zijn opgenomen in de I-database en doorlopen momenteel het erkenningstraject van het Centrum Gezond Leven. Overeenkomsten en verschillen Wat zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen (puntsgewijs)? Er zijn grote verschillen met betrekking tot de seksuele ervaring en het leer- en denkniveau tussen jongeren van verschillende leeftijden en van verschillende opleidingsniveaus. Daarom zijn er naast het al jaren bestaande Lang Leve de Liefde programma voor de onderbouw vmbo/havo/vwo (LLL) nu ook seksuele voorlichtingsprogramma s ontwikkeld voor de bovenbouw havo/vwo (LLL-Bovenbouw / LLL- BB) en voor het mbo (LLL-mbo). De verschillen kunnen als volgt worden gespecificeerd: - Mbo-studenten hebben relatief meer sekservaring dan Bovenbouw (BB) leerlingen en onderbouw (OB) leerlingen - Mbo-studenten die in leeftijd vergelijkbaar zijn met BB leerlingen hebben een lager denkniveau, minder abstractieniveau, zijn visueler ingesteld en hebben doorgaans een lagere spanningsboog dan BB leerlingen. - Binnen het mbo zijn grote verschillen in leerniveaus (leerniveau 1-4) en opleidingen. Bijvoorbeeld van zorghulp of bouw op niveau 1 tot en met elektrotechniek, boekhouden of verpleging op niveau 4. - Binnen het mbo is er sprake van opleidingen waarbij de klassen zeer homogeen kunnen zijn qua geslacht, bijvoorbeeld zorgopleidingen met vrijwel uitsluitend meisjes, of techniekklassen met uitsluitend jongens, maar ook opleidingen met heterogene klassen qua geslacht. Dit uit zich in de verschillende lesprogramma s als volgt: - LLL-BB en LLL-mbo gaan meer in op seks en op homoseksualiteit t.o.v. LLL-OB. - LLL-mbo gaat uitgebreider in op het belang van testen op soa en op de voorwaarden voor het veilig kunnen weglaten van condooms binnen een vaste relatie, dan LLL-OB en LLL-BB, omdat mbo studenten vaak al wat ouder zijn en vaker vaste relaties hebben. - LLL-mbo gaat ook dieper in op gezonde zwangerschap en jong ouderschap aangezien dit voor een groot deel van de mbo studenten reeds relevant is. 19

20 - LLL-mbo maakt gebruik van meer visuele en interactieve werkvormen; filmmateriaal en animaties in plaats van veel tekst, veel afwisseling in passieve en actieve werkvormen. - LLL-mbo kent geen vaste lesopbouw en vastgesteld aantal lessen zoals LLL-OB en LLL-BB. Docenten kiezen zelf hoeveel lessen en welke thema s zij gebruiken. - LLL-mbo biedt vaak verschillende werkvormen binnen één opdracht, zodat docenten zelf kunnen kiezen wat voor hun studenten (hoog/laag niveau, jongens/meisjes klassen) het meest geschikt is. - LLL-BB maakt gebruik van methoden die beter aansluiten op de hogere mentale capaciteiten van BB leerlingen tov mbo en OB leerlingen. Love & sex Voor het mbo bestaat Love & sex. De module is opgenomen in Connect, een digitaal lespakket voor het vak burgerschap. Love & Sex zet jongeren aan het denken over hun liefdesleven en wil bewuste(re) keuzes bevorderen, waardoor jongeren gelijkwaardige relaties en veilige seks hebben. De lesmodule bevat veel informatie, opdrachten en filmpjes waarin ROC leerlingen vertellen over hun keuzes. Leerlingen werken negen weken aan een thema. Ze worden geprikkeld eigen kennis, ervaring en standpunten in te brengen en daarop te reflecteren. Thema s zijn onder andere: (1) Zelfvertrouwen en zelfbeeld (2) Relaties: aangaan, leuk houden en uitmaken (3) Verantwoordelijkheid rond anticonceptie (4) Grenzen en weerbaarheid. Love & Seks is een volledig digitaal pakket, LLL-mbo is een niet-digitaal pakket. Love & Seks is alleen toegankelijk voor scholen die een abonnement hebben op het digitaal pakket Connect van uitgeverij Noordhoff. LLL-mbo is gratis beschikbaar voor alle mbo-docenten in Nederland. Love&Seks is een standaardpakket van negen lessen die alle negen doorlopen moeten worden. LLL-mbo biedt docenten die niet in de gelegenheid zijn om negen weken les te geven over seksuele gezondheid (de meerderheid) de mogelijkheid om één of meerdere lessen te kiezen uit de verschillende thema s. Toegevoegde waarde Wat is de toegevoegde waarde van deze interventie ten opzichte van hierboven genoemde vergelijkbare interventies in één van de databanken met (potentieel) effectieve interventies? Er is nog geen mbo lesprogramma over seksuele gezondheid opgenomen in de CGL database met zo n ruim aanbod aan lessen en workshops voor klassikaal gebruik, dat gratis toegankelijk en bruikbaar is zonder abonnement op een bepaald pakket van een uitgever. Het mbo is dé plaats om verschillende risicogroepen met betrekking tot seksuele gezondheid te bereiken: jongeren, laagopgeleiden en allochtonen. Bovendien maakt dit lesprogramma onderdeel uit van het Lang leve de liefde programma, en vormt het samen met de LLL-OB en LLL-BB een doorlopende leerlijn Seksuele gezondheid. Buitenlandse interventie Is de interventie buiten Nederland ontwikkeld en wat is aangepast met het oog op de uitvoering in Nederland? Nee, niet van toepassing 3. Onderbouwing Oorzaken 20