De instroom van Cluster 4-leerlingen in het Amsterdamse praktijkonderwijs in schooljaar

Transcriptie

1 De Bascule Cluster Speciaal Onderwijs en Zorg IJsbaanpad CV Amsterdam De instroom van Cluster 4-leerlingen in het Amsterdamse praktijkonderwijs in schooljaar Amsterdam, april 2006 H.J.M. van der Lee D.M.L. Lennertz S.W.M. Zijlmans

2 INHOUD 1. Inleiding 3 2. Cluster 4-leerlingen in de instroom van schooljaar Procedure Resultaten 6 3. Gesprekken met schooldirecties Verwijzen en indiceren Verwachtingen ten aanzien van Ambulante Begeleiding Wensen ten aanzien van de inzet van de rugzak Toelatingsbeleid, verdunnen of verdichten? Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 16 2

3 1. Inleiding Achtergrond Het praktijkonderwijs in Amsterdam wordt al jaren geconfronteerd met aanmeldingen van gedragsproblematische leerlingen. Deze leerlingen hebben een specifieke aanpak nodig en zijn gebaat bij een kleinere groepsgrootte. De Amsterdamse VO-samenwerkingsverbanden 28.1 en 28.2 willen daarom weten hoeveel leerlingen jaarlijks bij het Amsterdamse praktijkonderwijs instromen die ook voldoen aan de criteria voor toelating tot cluster 4 (in bijzonder voor het ZMOK-onderwijs). In het voorjaar van 2005 is in opdracht van de Amsterdamse VO-samenwerkingsverbanden 28.1 en 28.2 door het Gemeentelijk Pedologisch Instituut (GPI) een eerste verkennend onderzoek uitgevoerd op de negen praktijkscholen en afdelingen 1. In dat onderzoek is de praktijkscholen gevraagd uit de eerste twee leerjaren vijf leerlingen te selecteren die in aanmerking zouden kunnen komen voor een indicatie voor REC Cluster 4. De dossiers van deze steekproef leerlingen zijn vervolgens bestudeerd door twee psychodiagnosten die ervaren zijn in indicatiestelling voor Cluster 4. Uit de analyse van de dossiers bleek dat een grote meerderheid van deze steekproef leerlingen voldoet aan de criteria voor Cluster 4, ZMOK. Vervolgonderzoek Door het Samenwerkend Praktijkonderwijs Amsterdam (SPA) en de VOsamenwerkingsverbanden is in 2005 een werkgroep opgericht die advies gaat uitbrengen over een wenselijke meso-zorgstructuur voor het Praktijkonderwijs. Belangrijk thema voor de werkgroep vormen de voor REC Cluster 4 te indiceren leerlingen, met name de vragen naar de omvang van de groep en de overwegingen van de scholen bij toelating, indicering en verwijzing naar het voortgezet speciaal onderwijs. Eind 2005 hebben de samenwerkingsverbanden aan het cluster Speciaal Onderwijs en Zorg van De Bascule (dat met ingang van 1 januari 2006 de taken van het GPI heeft overgenomen) de opdracht gegeven voor een aanvullend onderzoek. Doel van dit onderzoek is: na te gaan hoeveel leerlingen met cluster 4-problematiek in schooljaar het praktijkonderwijs zijn ingestroomd, het beleid van de negen scholen met betrekking tot de instroom, opvang en verwijzing van leerlingen met cluster 4-problematiek te beschrijven. Voor de eerste vraag van het onderzoek is een nieuwe dossierstudie uitgevoerd. In hoofdstuk 2 worden de procedure en resultaten beschreven. Voor de tweede vraag zijn korte interviews gehouden met de directeuren van de negen scholen, in hoofdstuk 3 worden de gesprekken samengevat. Dit verslag wordt in hoofdstuk 4 afgesloten met enkele aanbevelingen. 1 Van der Lee, H.J.M., Lennertz, D.M.L. & Zijlmans, S.W.M. (2005). Cluster 4- leerlingen in het praktijkonderwijs. Amsterdam: GPI. 3

4 2. Cluster 4-leerlingen in de instroom van schooljaar Procedure De directeuren van de negen scholen hebben binnen hun school een zorgcoördinator of psycholoog gevraagd mee te werken aan het project. Deze contactpersonen zijn tijdens het eerste onderzoek in 2005 door het GPI al geïnformeerd over de cluster 4-criteria en over de informatie die commissies voor indicatie nodig hebben om te kunnen indiceren. Cluster 4 - indicatie Commissies voor de indicatiestelling (CvI s) krijgen, om te kunnen indiceren voor REC Cluster 4, minimaal de volgende informatie aangereikt: - een rapportage van psychodiagnostisch, orthopedagogisch en/of psychiatrisch onderzoek; - een rapportage van onderzoek door een maatschappelijk deskundige; - rapportage over de hulpverlening die heeft plaatsgevonden; - een onderwijskundig rapport of, indien het kind nog geen onderwijs volgt, gegevens van zorginstanties. Op basis van deze informatie indiceert de CvI een leerling voor een schoolsoort van cluster 4 indien: - er sprake is van ontwikkelingspsychopathologie die betrekking heeft op emotionele stoornissen en/of gedragsstoornissen en/of specifieke ontwikkelingsstoornissen en - de problemen zich voordoen in de schoolsituatie en thuis of bij vrijetijdsbesteding (integrale problematiek) en - er sprake is (of is geweest) van bemoeienis van de jeugdhulpverlening en/of een kinderpsychiatrische voorziening die niet toereikend blijkt of is gebleken en - door de sociaal-emotionele problematiek het kind niet kan profiteren van het onderwijs of het een bedreiging vormt voor zichzelf of voor anderen en de reguliere zorg van het onderwijs niet toereikend is of is gebleken. De dossiers De contactpersonen is gevraagd de dossiers te selecteren van alle in ingestroomde leerlingen die vermoedelijk zullen voldoen aan de criteria voor toelating tot cluster 4. De totale instroom omvat niet alleen de jonge leerlingen die in het eerste leerjaar instromen maar ook eventuele zij-instromers. Voor de selectie en de beoordeling van de leerlingendossiers is de contactpersonen een Stappenschema en een Kijkwijzer aangereikt die eveneens in het vorige onderzoek zijn gehanteerd: 4

5 Stappenschema dossieranalyse STAPPENSCHEMA Stap 1: Stap 2: Stap 3: Stap 4: Stap 5: de zorgcoördinator, psycholoog/orthopedagoog analyseert het huidige leerlingenbestand op basis van aanwezige voorkennis en ervaring. de zorgcoördinator bevraagt eventueel de groepsleerkrachten en/of de schoolpsycholoog uit het begeleidingsteam op leerlingen waarbij mogelijk sprake is van cluster 4 problematiek op basis van stap 1 en 2 worden 5 dossiers geselecteerd door de zorgcoordinator en m.b.v. de Kijkwijzer nader gescreend. tip: ga pragmatisch te werk; bij twijfel beter wel aanbieden aan het GPI voor nadere analyse. bepaal m.b.v. de Kijkwijzer welke gegevens uit het dossier van belang zijn om aan het GPI aan te bieden; let op: s.v.p. alleen de relevante bijlagen klaarleggen. Kijkwijzer dossieranalyse KIJKWIJZER Aankruisvak Criteria Welke gedragskenmerken vertoont het kind: Is er sprake van: emotionele c.q. internaliserende problemen: teruggetrokken gedrag/sociale inhibitie, angst, depressie, somatische klachten, laag zelfbeeld, lage zelfwaardering, faalangst? Relevante bijlagen Hieruit moet (zo mogelijk) blijken: wat de ernst is van de problematiek en/of van sociale problemen: sociale angst, gebrekkige sociale vaardigheden, zwak sociaal inzicht, interactieproblemen met derden? en van gedrags- c.q. externaliserende problemen: agressie, oppositioneel gedrag, delinquentie? Is er sprake van gerichte hulp vanuit de jeugdzorg, dan wel is deze hulp geïndiceerd? of de problematiek een integraal karakter heeft, d.w.z. naast herkenbaar in de schoolsituatie treedt de problematiek tevens op in de thuis- en/of vrijetijdssituatie. Indien er een diagnostisch verslag van een terzake deskundige (bijv. kinderpsychiater, psycholoog, orthopedagoog) aanwezig is, dit klaarleggen. Hieruit moet (zo mogelijk) blijken: wat er aan hulp geboden is hoe lang deze hulp geboden is 5

6 wat het effect van de geboden hulp is. Is er sprake van een extra onderwijsbeperking: Wat betreft het gedrag? Heeft de tot nu toe geboden hulp effect gehad? Waarom wel/niet? Relevante rapportage klaarleggen waaruit blijkt dat de leerling door gedragsproblemen een onderwijsbeperking heeft. Handelingsplannen over het laatste half jaar en/of verslagen van jeugdzorg klaarleggen. In de rapportage over het eerste onderzoek is al beschreven dat de dossiers van de negen scholen niet zijn samengesteld ten behoeve van de indicatiestelling voor schoolsoorten van cluster 4, zowel wat betreft de minimaal noodzakelijke informatie als wat betreft de inhoudelijke toepassing van de verschillende cluster 4-criteria. De twee GZ-psychologen, beiden zeer ervaren op het gebied van indicatiestelling, die ook het vorige onderzoek uitvoerden, hebben met inachtneming hiervan een oordeel gevormd over het van toepassing zijn van cluster 4-criteria met behulp van een voor REC Cluster 4 ontworpen analyseschema. 2.2 Resultaten De dossiervorming is op een aantal scholen in een overgangsfase. Er is niet altijd één centraal dossier. Delen van het dossier zijn soms al gedigitaliseerd. Ook zijn er scholen waar er voor gekozen is de orthopedagoog/psycholoog en de intern begeleider zelf hun aantekeningen en dossiers te laten beheren. De dossiers zijn niet zonder meer geschikt zijn om zonder toelichting gebruikt te kunnen worden voor de indicatiestelling. Op diverse scholen is veel informatie beschikbaar, niet in de vorm van verslagen van maatschappelijk werk, maar wel uitvoerig in logboeken etc. In een aantal gevallen bleken er geen of onvoldoende recente diagnostische onderzoeksverslagen beschikbaar. Aanvullend onderzoek zou dus gedaan moeten worden om te voldoen aan de in de Kijkwijzer beschreven criteria. In enkele gevallen liep dit onderzoek al. Daarom is ervoor gekozen om voor het betreffende criterium toch met een + te scoren indien daarvoor uit de wel beschikbare informatie (schriftelijk of mondeling) voldoende aanleiding was. Op basis van de door de scholen geselecteerde dossiers zijn de leerlingen in drie categorieën ondergebracht: 1. Leerlingen die wel voldoen aan de criteria: cluster 4, ZMOK op grond van de aanwezige gegevens kan worden vastgesteld dat de leerling voldoet (aan het grootste deel van) de cluster 4-criteria, met name ZMOK. 2. Leerlingen die wel voldoen aan de criteria: cluster 4, overig op grond van de aanwezige gegevens kan worden vastgesteld dat de leerling voldoet (aan het grootste deel van) de cluster 4-criteria, maar niet voor ZMOK. 3. Leerlingen die waarschijnlijk voldoen aan de criteria: twijfel 6

7 het dossier is dusdanig onvolledig dat niet met zekerheid kan worden vastgesteld of de leerling voldoet aan de cluster 4-criteria, maar op grond van de gegevens die wel aanwezig zijn (bijvoorbeeld recente schoolgegevens en/of anamnestische gegevens) is het aannemelijk dat, indien aanvullend onderzoek plaatsvindt, dit waarschijnlijk leidt tot het wel voldoen aan de cluster 4-criteria. Er waren in dit onderzoek geen leerlingen voor wie op grond van de aanwezige gegevens kan worden vastgesteld dat de leerling niet voldoet aan de wettelijk geformuleerde cluster criteria of voor wie het dossier zo goed als leeg is, waardoor geen uitspraak mogelijk is. De resultaten worden samengevat in onderstaande tabel. In totaal zijn door de scholen de dossiers van 55 leerlingen geselecteerd en voorgelegd aan de psychodiagnosten. In de tabel is tevens vermeld het totaal aantal nieuwe leerlingen en het aantal leerlingen dat met een indicatie voor cluster 4 indicatie is ingestroomd, de cluster 4-rugzakleerlingen. Aantal voor REC Cluster 4 te indiceren leerlingen per school instroom Totaal instroom schooljaar Aantal Cluster 4 rugzakleerlingen Aantal te indiceren leerlingen Cluster 4 School ZMOK Overig Twijfel De Atlant De Dreef Wellantcollege 24 Luca Parnassia NOVA College De Poort Het Plein ROC van Amsterdam Totaal Uit de tabel blijkt dat op basis van de 55 aangeleverde dossiers in totaal 37 leerlingen indiceerbaar zijn voor REC Cluster 4, 26 zijn te typeren als ZMOK-leerlingen en 11 als geïndiceerd voor overig Cluster 4. Voor 18 leerlingen is er twijfel of een indicering zal kunnen worden afgegeven, omdat er onvoldoende informatie is en er eerst aanvullend onderzoek gedaan zal moeten worden. Dit is een aanzienlijke groep leerlingen. Dit kan mogelijk samenhangen met het moment in het schooljaar waarop de dossiers bestudeerd zijn. Het vorige onderzoek vond plaats in mei, dit onderzoek in januari-februari. De leerlingen zitten dan nog niet zo lang op school en de zorgcoördinatoren zijn nog druk bezig met het aanvullen van de dossiers. Bovendien zijn op een aantal scholen nieuwe zorgcoördinatoren aangesteld die zich nog moeten inwerken. Daarnaast zijn er 6 leerlingen met een rugzak voor cluster 4 ingestroomd in het ROC van Amsterdam. Dit zijn ex-leerlingen van het Altracollege die ambulant begeleid worden. 7

8 In totaal zijn er in het schooljaar ( ) leerlingen met REC Cluster 4- problematiek ingestroomd. Ten opzicht van de totale instroom gaat het om 10 % van de leerlingen. Na aanvullend onderzoek kan het aantal REC Cluster 4-leerlingen mogelijk met 18 leerlingen groeien tot 61 leerlingen. Een aantal scholen geeft aan dat er ook binnen het tweede en hogere leerjaren leerlingen zijn die in aanmerking kunnen komen voor een indicatie voor cluster 4. Problematiek openbaart zich soms pas in een later stadium. Vergelijking met de resultaten van uit 2005 Om de resultaten te vergelijken met die van de steekproef uit is onderstaande tabel overgenomen uit het verslag van het eerste onderzoek. Bij de vergelijking van de tabellen moet wel in acht genomen worden dat deze gegevens met op een andere manier zijn verzameld. De tabel hierboven betreft de instroom van , onderstaande tabel betreft een steekproef leerlingen uit het eerste en tweede leerjaar in schooljaar , op sommige scholen was dat een steekproef uit een grotere groep leerlingen die indiceerbaar leken voor cluster 4. Indeling van 45 leerlingen van negen scholen naar cluster 4-criteria Steekproef school nee twijfel cluster 4, geen ZMOK cluster 4, ZMOK De Atlant De Dreef 5 Wellantcollege 5 Luca 2 3 Parnassia Nova College De Poort 5 Het Plein 2 3 ROCvA 5 Totaal Wanneer we de gegevens vergelijken met die van het vorige onderzoek dan blijkt dat er kleine opvallende verschuivingen zijn tussen de scholen. De Dreef heeft dit schooljaar slechts één leerling die voor ZMOK indiceerbaar lijkt, terwijl in De Dreef vijf leerlingen selecteerde die allen voor cluster 4-ZMOK indiceerbaar bleken. Tijdens de mondelinge toelichting bleek bovendien dat binnen de eerste twee leerjaren van De Dreef nog enkele leerlingen genoemd konden worden die waarschijnlijk zouden voldoen aan de cluster 4-indicaties. Bij navraag blijkt dat er op school inmiddels een directiewisseling en een bijstelling van het toelatingsbeleid heeft plaatsgevonden. De school heeft een aantal van leerlingen verwezen naar De Wetering en naar het ROC van Amsterdam en bij de toelating dit schooljaar is expliciet getracht ernstig gedragsmoeilijke leerlingen niet aan te nemen. 8

9 De Atlant heeft dit jaar opvallend veel leerlingen met cluster 4-problematiek, in tegenstelling tot de steekproef van Bij het Wellantcollege is in beide jaren geen enkele leerling te indiceren voor cluster 4-ZMOK. De scholen verschillen kennelijk in hun toelatingsbeleid. Dit is een van de thema s die we in onze interviewronde aan de scholen hebben voorgelegd. 9

10 3. Gesprekken met schooldirecties Aansluitend op de dossieronderzoeken op de scholen hebben gesprekken plaatsgevonden met de directies over hun ervaringen met het indiceren van leerlingen, met ambulante begeleiding, het toelatings- en verwijzingsbeleid van de school, en hun visie op de zorg voor gedragsmoeilijke leerlingen in het praktijkonderwijs. 3.1 Verwijzen en indiceren Sedert het vorige onderzoek zijn door diverse scholen leerlingen naar het ZMOK verwezen (De Wetering) en is één leerling in een internaat geplaatst. Er zijn nog geen leerlingen bij de CvI van Cluster 4 aangemeld voor een rugzak. Wel hebben de scholen voor enkele leerlingen inmiddels het indicatieproces in gang gezet met de bedoeling een rugzak aan te vragen. Ervaring met rugzakleerlingen hebben de scholen alleen voor cluster 3-leerlingen, en dergelijke leerlingen komen al met een indicatie en rugzak de school binnen. Het ROC van Amsterdam heeft ervaring met rugzakleerlingen omdat ex-altra leerlingen de school binnenkomen met een rugzak. Scholen zijn zich wel bewust van het feit dat leerlingen voor een rugzak in aanmerking kunnen komen, maar dat voor lang niet alle gesignaleerde leerlingen daadwerkelijk een indicatie wordt gevraagd is vooral het gevolg van problemen rond de organisatie: tijdgebrek en van onvoldoende mankracht om het benodigde papierwerk te doen en van problemen bij het verkrijgen van de medewerking van de ouders Voor de scholen betekent indiceren voor het REC een enorme papierwinkel. Het onderwijskundig rapport moet worden ingevuld, er moet informatie worden verzameld, soms moeten er nog vragenlijsten worden ingevuld etcetera. De manier waarop scholen de procedures rond indicering van leerlingen regelen wisselt. Op sommige scholen is de zorgcoördinator degene die de indicaties moet regelen, op andere scholen is de orthopedagoog of psycholoog verantwoordelijk. Er zijn scholen met administratieve medewerkers die het vereiste papierwerk al voor een groot deel voor hun rekening kunnen nemen. De scholen zijn onvoldoende op de hoogte van de mogelijkheid om aanvullend onderzoek te laten uitvoeren door de Centrale Onderzoeksgroep (COG) van REC Bovenamstel. Voor de ex-mlk scholen heeft het verminderen van de faciliteiten voor de toelatings- en begeleidingscommissie consequenties gehad voor de dossiervorming. De tijd die voorheen aan toelatingsonderzoeken kon worden besteed, is teruggebracht en wordt nu veel meer aan de zittende leerlingen besteed. De investering die door scholen gedaan moet worden om te kunnen indiceren hangt direct samen met de opzet van de dossiervorming. Het opvragen van informatie bij de aanleverende school en bij externe instanties gebeurt niet standaard. Soms wordt er wel veel informatie verzameld, zo wordt doorgaans zorgvuldig een logboek bijgehouden, maar is die opgeslagen op een manier die nog extra bewerking vereist om er de vereiste verslagvorm voor te realiseren. Voor het aantonen van integraliteit zijn gesprekken met ouders en/of informanten uit het 3 e milieu nodig, daarnaast kunnen vragenlijsten worden afgenomen die hierover veel informatie 10

11 kunnen verschaffen. Het leerlingvolgsysteem is vaak nog in ontwikkeling. Ook de uitwisseling van informatie met Jeugdzorg is moeizaam. Tijdens de analyse van de dossiers is door de psychodiagnosten veel overlegd met de zorgcoördinatoren. Bij die gesprekken bleek dat er nog al wat zorgcoördinatoren zijn die zich onvoldoende zeker voelen over de criteria voor REC Cluster 4. Opmerkelijk is dat op veel van de bezochte scholen ook de gedragsdeskundige hierop weinig zicht leek te hebben en dat deze zich niet of nauwelijks met deze materie bezighoudt. Verder is er in veel gevallen niet duidelijk sprake van afstemming tussen zorgcoördinator en gedragsdeskundige. Er komt erg veel werk bij de zorgcoördinatoren terecht. Op veel scholen is de zorgcoördinator ook belast met maatschappelijk werk, met de contacten met hulpverlening, justitie etc. Sedert het vorige onderzoek zijn enkele nieuwe zorgcoördinatoren aangesteld waardoor er geen continuïteit van de deskundigheid in de scholen wordt opgebouwd. Wanneer op het ROC van Amsterdam bij plaatsing al duidelijk was dat de leerling niet langer dan 1 jaar op school zou blijven, was het minder rendabel om de indicatie voor REC Cluster 4 aan te vragen en stak de school liever energie in het indiceren bij andere instanties, zoals bijvoorbeeld voor een Wajonguitkering. Door de recent ingevoerde mogelijkheid ook binnen het MBO een rugzak aan te vragen wordt het voor sommige leerlingen zinvoller een cluster 4- indicatie aan te vragen. Vooral in de periode van stages en leerwerktrajecten is extra begeleiding van de leerlingen gewenst. Geconstateerd kan worden dat er binnen de teams grote onbekendheid is met de indicering voor REC Cluster 4, met name als het gaat om het aanvragen van een rugzak. Voor het aanvragen van een rugzak voor leerlingen die niet eerder geïndiceerd zijn bestaat binnen school geen routine en het wordt onvoldoende als mogelijkheid gezien. Scholen hebben behoefte aan een systeem van signalering waardoor voor leerlingen met bepaalde problematiek een indicatieproces van start gaat. Daarnaast zouden scholen wellicht tijdelijk ondersteund moeten worden bij het klaar maken van de dossiers om de procedures te starten voor indicering te starten, aldus kan een routine ontwikkeld worden. Inhoudelijk is een knelpunt het verkrijgen van medewerking van de ouders. Het is vaak moeilijk om afspraken met ouders te maken en ouders zijn soms niet bereid een handtekening te zetten onder het verzoek voor een rugzak. Wanneer in het gesprek met de ouders de school meedeelt dat mocht de rugzak niet voldoende zijn, een verwijzing naar De Wetering niet kan worden uitgesloten, lukt het vaak niet ouders te overtuigen. De scholen ervaren een tekort aan uren voor maatschappelijk werk om met ouders over indicaties te spreken. Een andere reden om geen rugzak aan te vragen is de geringe verwachting van het effect van een rugzak gezien de ervaringen met ambulante begeleiding. Omdat een belangrijk deel van de rugzak uit geoormerkt geld bestaat, is de interesse niet zo groot. Scholen zien op tegen de tijdsinvestering en wegen die af tegen het verwachte rendement van de rugzak. Een van de scholen deelde ons mee te wachten met het aanvragen van de indicaties tot er beleid van het samenwerkingsverband en het samenwerkend praktijkonderwijs is. 11

12 3.2 Verwachtingen ten aanzien van Ambulante Begeleiding Niet alle scholen hebben ervaring met ambulante begeleiding. Voor zover men ervaring heeft, is men niet altijd positief. Met name wanneer scholen geconfronteerd worden met de inzet van diverse ambulante begeleiders voor verschillende leerlingen, of een enkel bezoek van een ambulante begeleider per leerling, wordt het nut betwijfeld. Enkele scholen benadrukken dat ambulante begeleiding alleen zin heeft wanneer er veel inzet van ambulante begeleiding is. Op het Nova is bijvoorbeeld een succesvol project geweest waarbij permanent ambulante begeleiding ingezet werd. Bij het ROC van Amsterdam is men positief over het functioneren van de ambulante begeleiding. Voor de groep ex-altra leerlingen is er een fulltime ambulante begeleider die de begeleiding van leerlingen uitvoert en bespreekt met mentoren en de zorgcoördinator. De ambulante begeleider neemt ook veel maatschappelijk werk over. Wel blijkt dat de positie van de ambulante begeleider regelmatig onder de aandacht van het team gebracht moet worden. Na verloop van tijd wordt de ambulant begeleider door het team gezien als een gewone docent. De ambulante begeleider gaat niet voor de klas en mag bijvoorbeeld niet schorsen. Uit ervaring blijkt dat met name wanneer de leerlingen op het goede spoor zijn gezet de ambulant begeleider haar takenpakket moet bijstellen. Bij de inzet van ambulante begeleiding is behoefte aan brede generalisten die goed op de hoogte zijn van de specifieke behoeften van het praktijkonderwijs. De ambulante begeleiders moeten daar in worden opgeleid en bijgeschoold, zij moeten zich specialiseren. Diverse directeuren spreken de wens uit meer invloed te krijgen op de besteding van de rugzakgelden. 3.3 Wensen ten aanzien van de inzet van de rugzak De scholen hebben veel behoefte aan ondersteuning bij de opvang van REC Cluster 4 leerlingen. Er is veel vraag naar zowel algemene scholing en begeleiding als naar ondersteuning bij de aanpak van individuele leerlingen: deskundigheidsbevordering van het team en de begeleiding van het team in de omgang met en de aanpak van leerlingen met ernstige gedragsproblemen. Dergelijke scholing moet aangevuld worden met: extra individuele begeleiding en ondersteuning van de docenten in de omgang met individuele gedragsmoeilijke leerlingen. Hieronder volgt een opsomming van de wensen: Behoefte aan deskundigheidsbevordering, scholing en begeleiding op schoolniveau Voorlichting over indicatiecriteria cluster 4 Voorlichting over procedures bij het verkrijgen van een indicatie + hulp bij het papierwerk Voorlichting over en hulp bij het opstellen van (groeps-)handelingsplannen Informatie over en hulp bij dossiervorming Algemene informatie over gedragsproblemen door specialisten uit het ZMOK Algemene informatie/studiemiddag over psychopathologie Sova training in groepen; idem Agressie Regulatie Training 12

13 Competentiegericht werken Begeleiding bij leerwerkplaatstrajecten Begeleiding en overleg bij stages Maatschappelijk werk Specialistische hulp Extra individuele begeleiding en ondersteuning van de docenten in de omgang met individuele gedragsmoeilijke leerlingen. Hulp voor de thuissituatie en ouders. Ondersteuning bij en consultatie voor individuele moeilijke leerlingen Begeleiding van leerkrachten door specialisten uit het ZMOK Specialistische hulp, zoals een traumatherapeut Hulp bij het concreet opstellen van individuele handelingsplannen. Consultatiemogelijkheden voor de zorgcoördinator Individuele bij leerwerkplaatstrajecten Individuele begeleiding en overleg bij stages 3.4 Toelatingsbeleid, verdunnen of verdichten? Er zijn duidelijke verschillen in opvatting over de mate waarin de scholen leerlingen met ernstige gedragsproblemen kunnen en/of moeten toelaten. Alle scholen signaleren dat er steeds meer gedragsmoeilijke leerlingen zijn. De traditionele MLK-leerling bestaat niet meer. De leerlingen hebben meer problemen, ze zijn streetwise. En als er al bij de instroom niet meteen duidelijk is dat het om gedragsmoeilijke leerlingen gaat dan blijkt dat in de loop van de plaatsing. Over de opvang van die leerlingen bestaat geen discussie, wel over de leerlingen met ernstige gedragsstoornissen, de cluster 4 leerlingen. Er zijn scholen die zich niet in staat achten dergelijke leerlingen adequaat op te vangen en er zijn scholen die zich tot doel stellen juist wel voor (een beperkt aantal van) deze leerlingen een onderwijsaanbod te realiseren. De praktijkafdeling van het Wellantcollege heeft geen aanbod en geen deskundigheid om leerlingen met ernstige gedragsmoeilijkheden adequaat op te vangen. De school selecteert jaarlijks 24 leerlingen onder andere op basis van een zorgvuldige observatieprocedure tijdens diverse werkvormen en lessen op de kennismakingsdag. Docenten observeren volgens schema alle leerlingen en ze worden getoetst. Wanneer blijkt dat een aangemelde leerling teveel gedragsproblemen heeft wordt de ouders en de aanleverende school duidelijk gemaakt dat het Wellantcollege niet de goede school is. Doorgaans zijn de vroeg aangemelde leerlingen ook de leerlingen die geplaatst worden. Het Nova richt zich op de bovenkant van het Praktijkonderwijs. Soms kunnen pro-leerlingen met succes in een klas met Lwoo-leerlingen geplaatst worden. Verder vangt de school Nieuwkomers op. Door de grootte van de school wordt er opgelet geen leerlingen met zowel een erg lage begaafdheid als gedragsproblematiek aan te nemen, voor die leerlingen bestaat geen adequaat aanbod. In de onderbouw zitten de leerlingen weliswaar in een kleine vestiging, maar daarna moeten ze de overstap naar een grote school wel kunnen maken. De Dreef heeft sedert vorig schooljaar een nieuwe directie. Zoals al bleek uit het vorige onderzoek zaten er veel leerlingen met ZMOK-problematiek op de school. Veel van deze leerlingen zijn inmiddels verwezen. Tevens is voor dit schooljaar het beleid geweest zo min mo- 13

14 gelijk leerlingen met ernstige gedragsproblematiek aan te nemen. Het Luca heeft er dit schooljaar ook voor gezorgd de leerlingen die ook indiceerbaar lijken voor cluster 4 niet aan te nemen. De ex-mlk scholen merken op dat de komst van de praktijkafdelingen een tijdelijk effect hebben gehad op de leerlingenstroom. Ouders zijn geneigd eerst te kiezen voor een grote Vmbo school met een praktijkafdeling, uiteindelijk kiezen ze toch voor de kleine school. De Parnassia wil in principe geen ZMOK-leerlingen opnemen omdat die een specifieke aanpak vereisen die niet door de school geleverd kan worden. Bij de aanmelding vindt een uitvoerig gesprek plaats met de ouders, en wordt geobserveerd. Didactische en pedagogische informatie wordt gescreend op mogelijke gedragsproblemen en zo nodig doen de psycholoog en zorgcoördinator nog aanvullend onderzoek of observatie. Ondanks deze kennismakingsprocedure stromen veel leerlingen met gedragsproblematiek de school in. De school kan maar een beperkt aantal leerlingen met ernstige gedragsproblematiek opvangen maar doet dit soms omdat het door de locatie in Noord extra lastig is te verwijzen naar Amsterdam Zuid (De Wetering), de leerlingen moeten een erg lange reis maken via het Centraal Station. En het Altra college heeft geen aanbod voor praktijkleerlingen. De Poort, Het Plein en De Atlant zijn van mening dat het de maatschappelijke functie van de praktijkscholen is om een beperkt aantal potentiële ZMOK-leerlingen op te vangen. Zij selecteren niet bij de instroom. De scholen die een beperkt aantal ZMOK-leerlingen willen opvangen zien de oplossing in het dubbel indiceren. Het gaat om leerlingen met dusdanig ernstige problematiek dat ze indiceerbaar zijn voor Cluster 4 maar die toch meer kansen hebben op het praktijkonderwijs dan op De Wetering. De Atlant heeft nog deels het karakter van een LOM aanpak met veel structuur en veiligheid. De school ziet de opgave om werkelijk praktijkonderwijs te gaan ontwikkelen. Het ROC van Amsterdam kent een aparte instroom. De school krijgt leerlingen van allerlei scholen en diverse schooltypen. Er komen bijvoorbeeld leerlingen van het VSO-ZMLK, VSO-ZMOK en van de andere PrO-scholen. De school betreurt het dat leerlingen niet met een duidelijke hulpvraag komen, waardoor de overdracht te gering is om maatwerk te kunnen leveren. Ook de indicatie voor cluster 4 zou voor veel leerlingen al veel eerder aangevraagd moeten zijn. De school kan maar een beperkt aantal leerlingen met ernstige gedragsstoornissen opvangen, het onderwijsaanbod is gericht op leerlingen met een indicatie praktijkschool. Dit jaar was er minder aanbod van gedragsmoeilijke leerlingen en is de school strenger geweest bij de selectie, dat heeft er toe geleid dat de in minder leerlingen met ernstige gedragsproblemen en meer cognitief zwakke leerlingen die aan de pro-criteria voldoen, zijn ingestroomd. Om de opvang van een beperkt aantal cluster 4-leerlingen in de praktijkscholen mogelijk te maken dient er een mogelijkheid te zijn om in crisissituaties leerlingen uit te plaatsen. Voor leerlingen die tijdelijk niet meer op school kunnen zijn moet een Stop-voorziening ingericht worden, voor leerlingen die definitief uitgeplaatst moeten worden, dienen andere afspraken te bestaan. Ook in Amsterdam Noord is geen alternatief voor gedragsmoeilijke praktijkleerlingen. Het praktijkonderwijs dient plaatsen zeker te stellen bij bijvoorbeeld het ROC Op Maat voor mogelijke crisissituaties, daarbij ondersteund door het samenwerkingsverband. Een van de geconstateerde problemen betreft het ontbreken van goede lijnen met de Jeugdzorg en de hulpverlening. Er wordt soms onvoldoende gebruikt gemaakt van de mogelijkhe- 14

15 den. Er moet beleid komen voor de leerlingen die worden aangemeld vanuit het speciaal onderwijs, met name vanuit ZMOK. Niet alleen moet de rugzak geregeld zijn, maar er moeten ook duidelijke afspraken gemaakt worden over verwijzing indien het niet lukt de leerlingen adequaat op te vangen. Wanneer leerlingen van praktijkschool wisselen moet indien nodig een indicatietraject in gang gezet worden. Alle scholen zijn het er over eens dat het wenselijk is dat De Wetering zich gaat ontwikkelen tot ZMOK-school voor praktijkleerlingen. Daarvoor is een traject van professionalisering vereist. 15

16 4. Samenvatting, conclusies en aanbevelingen De cijfers Uit de bevindingen van dit onderzoek blijkt dat in schooljaar leerlingen het praktijkonderwijs zijn ingestroomd die indiceerbaar geacht worden voor REC Cluster 4. Dit betreft 10 % van de leerlingen.voor 18 leerlingen is dit twijfelachtig. Voor het merendeel betreft het ZMOK-problematiek, voor enkele leerlingen gaat het om internaliserende problematiek. Deze resultaten stemmen overeen met die uit het vorige onderzoek naar cluster 4 leerlingen in het praktijkonderwijs. Het is aannemelijk dat jaarlijks ongeveer 10 % van de instromende leerlingen indiceerbaar is voor cluster 4. De interviews Scholen waar geen of minder leerlingen met ZMOK-problematiek instromen, selecteren in meer of mindere mate bij de toelating. Op een van de scholen is de selectie dermate doelmatig dat er geen enkele cluster 4-leerling de PrO-afdeling instroomt. Er zijn ook scholen waar geen enkele selectie plaatsvindt en leerlingen op volgorde van aanmelding worden geplaatst. In het vorige onderzoek werd voorspeld dat in de toekomst een strengere selectie zou plaatsvinden, dat is inderdaad het geval geweest. Scholen kunnen slechts een beperkt aantal cluster 4- leerlingen opvangen en zullen bij een overschrijding van dit aantal hun toevlucht nemen tot verwijzing en selectie aan de poort. Voor lang niet alle gesignaleerde leerlingen wordt daadwerkelijk een indicatie aangevraagd. Dit is vooral het gevolg van enerzijds problemen rond de organisatie en tijdgebrek vanwege ingewikkelde procedures. Er bestaat binnen de teams onbekendheid met de indicering voor cluster 4. Sommige scholen hebben problemen bij het verkrijgen van medewerking van de ouders. Tenslotte zijn sommige scholen minder gemotiveerd om een rugzak aan te vragen omdat zij van ambulante begeleiding voor een enkele leerling niet veel verwachten. Er is veel behoefte aan ondersteuning bij de indicering en de opvang van cluster 4-leerlingen. Er is vraag naar deskundigheidsbevordering en begeleiding van het team in de omgang met en aanpak van leerlingen met ernstige gedragsproblemen. Daarnaast bestaat behoefte aan extra individuele begeleiding en ondersteuning van de docenten in de omgang met individuele gedragsmoeilijke leerlingen. Van ambulante begeleiders wordt verwacht dat zij niet alleen gespecialiseerd zijn in ZMOK-problematiek maar dat zij ook goed op de hoogte zijn van de aanpak van het praktijkonderwijs. Er is behoefte aan gespecialiseerde ondersteuning bij stages en leerwerktrajecen. De scholen verschillen in opvatting over de mate waarin leerlingen met ernstige gedragsproblemen in het praktijkonderwijs kunnen worden opgevangen. Er zijn scholen die zich niet in staat achten dergelijke leerlingen adequaat op te vangen en daar dan ook hun toelatingsbeleid op afstemmen. Er zijn scholen die zich tot doel stellen juist wel voor (een beperkt aantal van) deze leerlingen een onderwijsaanbod te realiseren, scholen die het als een maatschappelijk functie zien zoveel mogelijk van deze leerlingen binnen het praktijkonderwijs een plaats te bieden. De scholen moeten dan wel gebruik kunnen maken van voorzieningen als time/out en een Transferium. Alle scholen zijn van mening dat het wenselijk is dat De Wetering een aanbod gaat ontwikkelen voor de ernstig gedragsmoeilijke praktijkleerling. Leerlingen met ZMOK-problematiek zijn erg storend binnen de school, hebben veel negatieve invloed op de doorgaans kwetsbare medeleerlingen en vragen in verhouding heel veel aandacht en inspanning van het team. Leerlingen die geïndiceerd zijn voor cluster 4, maar niet 16

17 voor ZMOK zijn leerlingen met vaak gecompliceerde multi-problem achtergronden die psychiatrische behandeling behoeven. Bij groepen zoals leerlingen met ASS (Stoornissen in het Autistische Spectrum) of hechtingsproblemen is een heel specifieke aanpak vereist, die heel zorgvuldig zal moeten worden afgestemd binnen de school en met de ouders. Het is aannemelijk vanuit het bovenstaande dat leerlingen met lichte verstandelijke beperkingen die voldoen aan cluster 4-criteria in toenemende mate buiten de boot gaan vallen. Om zich adequaat te kunnen ontwikkelen behoeven deze leerlingen een specifieke aanpak: de didactische omgeving van het PrO, de pedagogische benadering van het ZMOK en cluster 4. Uit de praktijk van de beide gedragsdeskundigen die in dit onderzoek de dossiers hebben beoordeeld is bekend dat er ieder schooljaar vanuit het SO-ZMOK een aantal schoolverlaters (± 5 per school) wordt verwezen naar VSO-ZMOK die qua profiel vergelijkbaar zijn met de in dit onderzoek beschreven leerlingen: ze functioneren op het niveau van het PrO en voldoen aan de in dit onderzoek gehanteerde criteria voor cluster 4-ZMOK. Gezien het toenemende aantal leerlingen binnen het SO-ZMOK met benedengemiddelde verstandelijke mogelijkheden is het aannemelijk dat dit aantal in de nabije jaren alleen nog maar zal toenemen. Aanbevelingen De scholen doen er goed aan bij de toelating leerlingen te screenen op ZMOKproblematiek en indiceerbaarheid voor cluster 4. Vervolgens moeten de scholen de geplaatste leerlingen met ZMOK-problematiek daadwerkelijk laten indiceren. Bij het screenen van de leerlingen is informatieverzameling en dossiervorming van groot belang. Dit heeft, naast allerlei voordelen op het gebied van handelingsplanning binnen de school, het voordeel dat het verkrijgen van een cluster 4-indicatie en een rugzak vergemakkelijkt kan worden. Binnen de praktijkscholen is nog steeds onvoldoende kennis en ervaring aanwezig met betrekking tot cluster 4-problematiek. Het is daarom van belang dat er meer gerichte voorlichting, scholing en ondersteuning komt op het gebied van begeleiding van deze problematiek binnen de scholen en op het gebied van indicatiecriteria en procedures voor aanmelding bij de CvI. De scholen zijn onvoldoende op de hoogte van de mogelijkheid om aanvullend onderzoek te laten uitvoeren door de Centrale Onderzoeksgroep (COG) van REC Bovenamstel. Op veel van de bezochte scholen is betere afstemming gewenst tussen de zorgcoördinator en de gedragsdeskundige ten aanzien van screening op Zmok-problematiek en de beslissing het traject in te gaan om een cluster 4-indicatie te verkrijgen. In laatste instantie ligt de verantwoordelijkheid hiervoor bij de gedragsdeskundige. Indien voldoende kennis hieromtrent bij deze laatste ontbreekt, dient deze uitgebreid te worden. Dit zou onder meer kunnen gebeuren door consultatie bij collega s die voldoende op de hoogte zijn van ZMOKproblematiek en cluster 4-indicaties. Op het gebied van ambulante begeleiding is veel meer voorlichting gewenst. Hoe kunnen de financiële middelen worden ingezet? Welke vormen van hulpverlening zijn mogelijk? Individueel en/of groepsgewijs? Intra- en/of extramuraal? Welke zeggenschap hebben ouders en school? Waar liggen de grenzen van praktische en psychosociale hulp? De toename van het aantal leerlingen met ambulante begeleiding vereist een beter toegesneden organisatie. Ambulante begeleiders moeten gespecialiseerd zijn in de begeleiding van gedragsmoeilijke 17

18 leerlingen van het praktijkonderwijs. De scholen voor praktijkonderwijs moeten kunnen betrokken zijn bij de organisatie en inzet van de ambulante begeleiding, zodat de verschillende uren ambulante begeleiding gecombineerd worden voor maximale inzet voor de leerlingen onder regie van de school. Voor deze extra kwetsbare groep leerlingen is het van belang om stages met meer dan de normale zorgvuldigheid te begeleiden. Er is behoefte aan gespecialiseerde begeleiding. Het onderwijs aan deze leerlingen vereist aanwezigheid van specifieke deskundigheden op het gebied van zorg en hulpverlening. De (jeugd-)hulpverlening voor deze specifieke groep leerlingen en hun ouders wordt beperkt gebruik gemaakt. De scholen hebben onvoldoende zicht op de mogelijkheden voor hulpverlening. Het is van belang om (jeugd-) hulpverlening voor deze groep uit te breiden. Om leerlingen met ZMOK-problematiek te kunnen laten profiteren van praktijkonderwijs is een pedagogisch schoolklimaat dat sterk ZMOK- georiënteerd is een voorwaarde, en dat is zeker niet op alle praktijkscholen het geval. Er is sprake van een zekere mate van specialisatie en concentratie. Er moet gezorgd worden voor voldoende geografische spreiding zodat leerlingen uit alle delen van de stad dit onderwijs thuisnabij kunnen volgen. Om opvang van ZMOK-leerlingen binnen het praktijkonderwijs mogelijk te maken moet het mogelijk zijn bij crisissituaties leerlingen direct uit te plaatsen. Daarvoor moet het praktijkonderwijs afspraken maken over een time-outklas en definitieve plaatsing binnen het VSO of bijvoorbeeld ROC Op Maat. Voor ernstig gedragsmoeilijke praktijkleerlingen dient een aanbod ontwikkeld te worden op De Wetering. Beschreven moet worden wat de grenzen zijn van de mogelijkheden van het praktijkonderwijs en de criteria van De Wetering. Er moeten goede afspraken gemaakt worden over de opvang wanneer plaatsing op de praktijkscholen niet succesvol blijkt te zijn. Terugplaatsingsmogelijkheden zijn een voorwaarde. 18