Panorama van de technologische industrie in Brussel

Transcriptie

1

2 Panorama van de technologische industrie in Brussel December 2003 Studie van het Brussels Observatorium van de Arbeidsmarkt en de Kwalificaties gerealiseerd door A. BERTRAND, B. DECKER et S. VAN RECHEM Onder leiding van S. THYS Wij danken de Brusselse bedrijven uit de technologische industrie die, dankzij hun medewerking, rechtstreeks hebben bijgedragen tot de totstandkoming van deze studie.

3 Het Brussels Observatorium van de Arbeidsmarkt en de Kwalificaties is opgericht in 1995 en wordt gecofinanicierd door het Europees Sociaal Fonds in het kader van Doelstelling 3. Het heeft tot doel de evolutie van de werkgelegenheid en de werkloosheid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te volgen. Op basis van thematische analyses worden de vragen naar veranderingen en verschuivingen met betrekking tot jobs, beroepen en kwalificaties onderzocht. Medewerkers: verantwoordelijke: Stéphane THYS (fr) 02/ Amandine BERTRAND (fr) 02/ Paul CLERBAUX (fr) 02/ Bénédicte DECKER (fr) ) 02/ bdecker@orbem.be Mourad DE VILLERS (fr) 02/ mdevillers@orbem.be Chantal JACQUEMART (fr) 02/ cjacquemart@orbem.be Jean-François ORIANNE (fr) 02/ jforianne@orbem.be Sandy VAN RECHEM (nl) 02/ svanrechem@bgda.be Patricia VROMAN (nl) 02/ pvroman@bgda.be secretariaat: Alexandra DE WIT (nl) 02/ sdewit@bgda.be Xavier BERCKMANS (fr) 02/ xberckmans@orbem.be Lay-out: A. DE WIT / cover: B. REUMONT Anspachlaan Brussel Fax: 02/ ( studies@bgda.be - site Observatorium

4 Inhoudstafel VOORWOORD 1. INLEIDING ANALYSEVELD DOELSTELLINGEN VAN DE STUDIE METHODOLOGIE WAAROM EEN ENQUÊTE? STEEKPROEF VERLOOP VAN DE ENQUÊTE...6 DEEL 1 : DE SECTOREN VAN DE TECHNOLOGISCHE INDUSTRIE ALGEMENE KENMERKEN DE SECTOREN VAN DE TECHNOLOGISCHE INDUSTRIE HOOFDACTIVITEITENSECTOR BESTAAN EN OMVANG VAN DE IMMATERIËLE ACTIVITEITEN Productiebedrijven versus dienstverlenende bedrijven Van materiële naar immateriële productie? RECENTE EVOLUTIES EN VERWACHTINGEN DEEL 2 : HUMAN RESOURCES WERKGELEGENHEID WERKGELEGENHEID VOLGENS DE KENMERKEN VAN DE BEDRIJVEN Bedrijfsgrootte Activiteitensector EVOLUTIE VAN DE WERKGELEGENHEID WERKGELEGENHEID VOLGENS KENMERKEN VAN HET PERSONEEL Geslacht Leeftijdsstructuur Studieniveau Woonplaats Socioprofessionele categorie FLEXIBELE VORMEN VAN TEWERKSTELLING Type arbeidsovereenkomst Deeltijdse arbeid Uitzendarbeid...29

5 7. AANWERVING Aanwerven van personeel in de nabije toekomst Aanwervingsmoeilijkheden op de Brusselse arbeidsmarkt OPLEIDINGSBELEID DEEL 3 : ECONOMISCHE KENMERKEN OMZET OMZET IN EVOLUTIE VAN DE OMZET INVESTERINGEN GEREALISEERDE INVESTERINGEN GEDURENDE DE LAATSTE DRIE JAAR INVESTERINGSPROJECTEN VOOR DE KOMENDE DRIE JAAR ONDERZOEK EN ONTWIKKELING COMMERCIËLE PARTNERS AFZETMARKTEN LEVERANCIERS ONDERAANNEMING...52 DEEL 4 : RUIMTELIJKE ANALYSE VESTIGING MOBILITEIT VESTIGINGSCRITERIA EVALUATIE VAN DE VESTIGINGSPLAATS...58 BESLUIT BIBLIOGRAFIE... 67

6 Lijst met tabellen Tabel 1 : Tabel 2 : Tabel 3 : Tabel 4 : Tabel 5 : Tabel 6 : Tabel 7 : Tabel 8 : Tabel 9 : Tabel 10 : Tabel 11 : Tabel 12 : Tabel 13 : Tabel 14 : Tabel 15 : Tabel 16 : Tabel 17 : Tabel 18 : Tabel 19 : Tabel 20 : Tabel 21 : Tabel 22 : Tabel 23 : Tabel 24 : Tabel 25 : Tabel 26 : Tabel 27 : Tabel 28 : Tabel 29 : Tabel 30 : Tabel 31 : Tabel 32 : Tabel 33 : Tabel 34 : Tabel 35 : Technologische industrie in Brussel en NACE-code 5 Technologische industrie en activiteitensector (%) 6 Technologische industrie en bedrijfsgrootte (%) 6 Oprichtingsdatum 8 Juridische vorm 8 Juridische situatie 8 Aantal vestigingen in het Brussels Gewest 9 NACE-code en commerciële en ondersteuningsdiensten 11 NACE-code en andere hoofdactiviteitensector op basis van de enquête 12 Commerciële en ondersteuningsdiensten: ondervraagde bedrijven en werkgelegenheid 13 Informaticadiensten: ondervraagde bedrijven en werkgelegenheid 13 Productiebedrijven en dienstverlening 14 Dienstverleners en productieactiviteiten 15 Evoluties gedurende de laatste vijf jaar (%) 17 Verwachtingen voor de komende twee jaar (%) 17 Werkgelegenheid volgens bedrijfsgrootte 20 Technologische industrie en totale werkgelegenheid in het Brussels Gewest volgens bedrijfsgrootte (%) 21 Werkgelegenheid volgens activiteitensector 21 Ondervraagde ondernemingen en werkgelegenheid volgens activiteitensector en bedrijfsgrootte (%) 22 Evolutie van de werkgelegenheid 22 Studieniveau volgens activiteitensector (%) 25 Woonplaats van het personeel 26 Woonplaats van het personeel volgens bedrijfsgrootte (%) 26 Woonplaats van het personeel volgens activiteitensector (%) 27 Werkgelegenheid volgens beroep 27 Deeltijdse arbeid 29 Deeltijdse arbeid volgens activiteitensector 29 Deeltijdse arbeid volgens bedrijfsgrootte 29 Gebruik van uitzendkrachten 30 Uitzendkrachten volgens activiteitensector 30 Uitzendkrachten volgens bedrijfsgrootte 30 Plannen om nieuw personeel aan te werven 31 Nieuw personeel volgens type arbeidsplaats 31 Aanwervingsmoeilijkheden 32 Aanwervingsmoeilijkheden per beroepscategorie 32

7 Tabel 36 : Tabel 37 : Tabel 38 : Tabel 39 : Tabel 40 : Tabel 41 : Tabel 42 : Tabel 43 : Tabel 44 : Tabel 45 : Tabel 46 : Tabel 47 : Tabel 48 : Tabel 49 : Tabel 50 : Tabel 51 : Tabel 52 : Tabel 53 : Tabel 54 : Tabel 55 : Tabel 56 : Tabel 57 : Tabel 58 : Tabel 59 : Oorzaken van de aanwervingsmoeilijkheden (%) 33 Aard van de aanwervingsmoeilijkheden per beroepscategorie(%) 34 Bedrijven die vacatures niet hebben kunnen invullen 34 Opleidingspraktijken volgens activiteitensector en bedrijfsgrootte 35 Opleiding volgens socioprofessionele categorie (%) 36 Sectorale opleidingsstructuur 36 Opleidingsbehoeften 37 Omzetcijfer in 2002 (miljoen ) 39 Omzetcijfer per bedrijfsgrootte in Omzetcijfer per activiteitensector in Verwachte evolutie van het omzetcijfer in ten opzichte van Soort investering [aantal en bedrag (x 1000 )] 43 Investeringen volgens activiteitensector [aantal en bedrag (x 1000 )] 44 Investeringen volgens bedrijfsgrootte [aantal en bedrag (x 1000 )] 44 Investeringsprojecten volgens activiteitensector (aantal) 45 Investeringsprojecten volgens bedrijfsgrootte (aantal) 45 Ondernemingen die O&O-activiteiten realiseren 46 Ondervraagde ondernemingen en aandeel in de gerealiseerde omzet 50 Reden voor vestiging in het Brussels Gewest 57 Redenen voor vestiging in het Brussels Gewest volgens bedrijfsgrootte (%) 58 Redenen voor vestiging in het Brussels Gewest volgens activiteitensector (%) 58 Evaluatie van de vestiging in het Brussels Gewest 59 Evaluatie van de vestiging in het Brussels Gewest volgens bedrijfsgrootte 60 Evaluatie van de vestiging in het Brussels Gewest volgens activiteitensector 61

8 Lijst met grafieken Grafiek 1 : Ondervraagde ondernemingen volgens hoofdactiviteitensector 11 Grafiek 2 : Soorten ondervraagde ondernemingen 15 Grafiek 3 : Evolutie van het omzetcijfer en van de werkgelegenheid gedurende de laatste 5 jaar volgens de bedrijfsleiders (%) 16 Grafiek 4 : Evolutie van de werkgelegenheid tussen 2000 en 2002 volgens bedrijfsgrootte (%) 22 Grafiek 5 : Evolutie van de werkgelegenheid tussen 2000 en 2002 volgens activiteitensector (%) 23 Grafiek 6 : Indeling van de werkgelegenheid volgens geslacht (%) 23 Grafiek 7 : Indeling van de werkgelegenheid volgens leeftijd (%) 24 Grafiek 8 : Indeling van de werkgelegenheid volgens studieniveau (%) 25 Grafiek 9 : Contracten van onbepaalde en bepaalde duur (%) 28 Grafiek 10 : Soorten opleidingen (%) 36 Grafiek 11 : Evolutie van het omzetcijfer tussen 2000 en 2002 per bedrijfsgrootte (%) 40 Grafiek 12 : Evolutie van het omzetcijfer van 2000 tot 2002 per activiteitensector (%) 41 Grafiek 13 : Vormen van gerealiseerde O&O (%) 47 Grafiek 14 : Ondervraagde ondernemingen en afzetmarkten (%) 49 Grafiek 15 : Exporterende bedrijven volgens activiteitensector (%) 49 Grafiek 16 : Bestemming van de exportproducten (%) 50 Grafiek 17 : Omzetcijfer volgens afzetmarkt 51 Grafiek 18 : Ondervraagde ondernemingen en vormen van export 51 Grafiek 19 : Evolutie van het aantal leveranciers (%) 52 Grafiek 20 : Ondervraagde ondernemingen en uitbestedingen 52 Grafiek 21 : Uitbesteding van activiteiten (%) 53 Grafiek 22 : Uitbesteding van activiteiten aan Brusselse bedrijven (%) 54 Grafiek 23 : Activiteiten in onderaanneming voor andere bedrijven (%) 54

9 Voorwoord De technologische industrie is al zeer lang aanwezig in Brussel. Het bewijs daarvan vinden we in de historische illustraties van de stad: schetsen, tekeningen, foto's, allemaal getuigen zij van een zeer grote industriële activiteit in de stedelijke omgeving. Sindsdien is de gedaante van de technologische industrie in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest danig veranderd. De schoorstenen hebben plaats geruimd voor onderzoeks- en productiecentra voor zowel materiële als immateriële goederen. Maar het belang van de industriële activiteiten is nog nooit zo groot geweest. Hoewel het niveau van de productie aan het begin van de 21 ste eeuw een absoluut record heeft bereikt, neemt de ontwikkeling van diensten een nog belangrijkere plaats in. Niet minder dan een derde van de Belgische activiteiten in verband met informatie- en communicatietechnologieën situeert zich in het Brussels Gewest en ook de zwaargewichten van de installatie- en onderhoudsactiviteiten zijn er geconcentreerd. Om een nieuw licht te werpen op de verschillende aspecten van deze veranderingen heeft Agoria Brussel het Brussels Observatorium van de Arbeidsmarkt en de Kwalificaties gevraagd om een studie uit te voeren. Zo kon op basis van een uitgebreide enquête een compleet overzicht gemaakt worden van de hedendaagse technologische industrie. Vandaag vertegenwoordigt de technologische industrie bijna 50% van de industriële activiteiten in het Brussels Gewest. Dankzij deze studie zal de lezer er de verschillende facetten van ontdekken! Dominique Michel Eddy Courthéoux Secretaris-generaal Agoria belast met Agoria Brussel Directeur-generaal BGDA

10 1. Inleiding Computers, gsm's, auto's, liften, elektrische en elektronische meetapparaten, brandblusapparaten, software, verlichting, mechanische stukken en onderdelen,, de producten - zowel materiële als diensten - van de technologische industrie zijn in onze samenleving alom aanwezig en verhogen ons comfort en onze veiligheid. Het is geen nieuws dat de technologische industrie in Brussel een belangrijke plaats inneemt. Als bron van werkgelegenheid stelde de Brusselse technologische industrie in ongeveer personen tewerk. Dit is 10% van de gewestelijke private werkgelegenheid of 47% van de Brusselse werkgelegenheid in de industriële sector en in de sector van de informatie- en communicatietechnologie (ICT), die gewoonlijk met de technologische industrie geassocieerd wordt. Deze banen worden voortgebracht door bedrijven, die samen 4% van het totale aantal Brusselse privé-instellingen vertegenwoordigen en 31% van de industriebedrijven, met inbegrip van de ICT. Deze cijfers moeten echter genuanceerd worden. Zo concentreert Brussel op zijn grondgebied 15% van de Belgische private werkgelegenheid, maar slechts 12% van de Belgische ondernemingen in de technologische industrie. Aan het eind van de jaren 90 heeft de werkgelegenheid in de Brusselse technologische industrie een aanzienlijke uitbreiding gekend. In de periode van 1997 tot 2000 steeg de werkgelegenheid in deze sector met 19,9%, terwijl de gewestelijke private werkgelegenheid met 12,5% is toegenomen. Niet alleen de werkgelegenheid (+25,3%) in de ICT-diensten verklaren deze goede resultaten, ook in de productie-activeiten is de werkgelegenheid sterker gegroeid dan in de hele industriesector. Sinds 2001 zijn de effecten van de economische achteruitgang, met een verzwakte groei in de ICT-diensten en een sterkere achteruitgang in de productiesectoren, duidelijker voelbaar in de Brusselse technologische industrie. In vergelijking met 2000 is de werkgelegenheid er met 3,4% gedaald, terwijl de gewestelijke private werkgelegenheid een verlies van 2,1% liet optekenen. Ten opzichte van 1997 blijft het groeisaldo met 15,9% tegen 10,2% op gewestelijk niveau echter duidelijk positief. Al deze elementen, en in het bijzonder het belang van deze sector in Brussel, rechtvaardigen een grondige analyse van de Brusselse technologische industrie en haar verschillende sectoren. Hierbij zullen verscheidene aspecten bestudeerd worden, gaande van de human resources tot de mobiliteit en de economische kenmerken van de sector. 1.1 Analyseveld Voor de analyse werd uitgegaan van de technologische industrie zoals zij door de werkgeversfederatie Agoria gedefinieerd is. Het gaat om een reeks sectoren waarin technologie de leidraad is. Met andere woorden, hoewel de bestudeerde ondernemingen tot verschillende activiteitensectoren behoren, maken zij allemaal in ruime mate gebruik van 1 Bron : RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 30/06/

11 technologie of leveren zij technologische producten: productiemiddelen, systemen, diensten, globale oplossingen, In de praktijk dekt de term technologische industrie negen grote activiteitensectoren: elektrotechniek & elektronica, mechanica & mechatronica, metaalproducten, automobiel, lucht- en ruimtevaart, metalen & materialen, kunststoffen, defensie & veiligheid, en informatie- en communicatietechnologieën (ICT). De volgende opmerkingen dienen in gedachte gehouden te worden. In de eerste plaats mag de term industrie niet gereduceerd worden tot de loutere productie van materiële goederen. Het actieveld van de betrokken ondernemingen omvat immers ook immateriële activiteiten, zoals de ontwikkeling van software en onderhoudswerken. Ten tweede werden alleen ondernemingen ondervraagd die tot één van deze negen sectoren behoren, ongeacht of zij al dan niet lid zijn van de multisectorfederatie van de technologische industrie, Agoria Brussel 2, de opdrachtgever van deze studie. Ten derde preciseren we dat onze analyse zich beperkt tot het grondgebied van het Brussels Gewest. De structuur van de Brusselse economie wordt immers beïnvloed door zijn stedelijke omgeving. Zo heeft de Brusselse technologische industrie zijn eigen specifieke kenmerken (bijvoorbeeld hoge concentratie van bedrijven in de Belgische ICT-sector, goed voor 28% van de volledige werkgelegenheid en 20% van de ondernemingen 3 in het Brussels Gewest), zijn eigen troeven en eigen moeilijkheden. 1.2 Doelstellingen van de studie Eén van de belangrijkste doelstellingen van deze analyse is om, in de mate van het mogelijke, na te gaan of er een verschuiving plaatsvindt van de materiële productieactiviteiten naar dienstenactiviteiten. De vraag van het toenemend belang van de diensten situeert zich op twee niveaus. Is enerzijds het aantal dienstenbedrijven toegenomen (installatie, onderhoud, advisering, distributie, ) en anderzijds ontwikkelen de productieondernemingen naast de materiële productie ook aanvullende diensten? Deze vragen, evenals de moeilijkheden die met deze recente ontwikkelingen gepaard gaan, worden beantwoord in het eerste deel van de studie. Na een beknopte voorstelling van de algemene kenmerken van de Brusselse technologiebedrijven die aan de enquête hebben deelgenomen, vergelijken we de sectorale spreiding van de ondernemingen met de gebruikelijke statistische gegevens die de activiteitensector bepalen op basis van de NACEcodes 4. Vervolgens onderzoeken we het aandeel van de diensten in de technologische activiteit en bespreken we de recente evoluties en de verwachtingen van de sector. Het aspect van de recente evoluties in de technologische bedrijven beperkt zich niet tot het eerste deel van de studie. Verder in de tekst zal bijvoorbeeld ook worden nagegaan welke Diamant Building, A. Reyerslaan 80, 1030 Brussel, tel. 02/ , Bron : RSZ, Gecentraliseerde statistieken, 30/06/2002. De NACE-nomenclatuur is de systematische bedrijfsindeling in de Europese Unie. Zo krijgen alle individuele ondernemingen of lokale eenheden op basis van hun hoofdactiviteit volgens de gegevens die zij zelf verstrekken een NACE-code toegekend. De NACE-codes, die een hoofdzakelijk statistisch doel hebben, moeten de indeling van de economische en sociale informatie vergemakkelijken. 2

12 nieuwe producten en diensten werden ontwikkeld en of de moeilijke conjunctuur ervoor gezorgd heeft dat bepaalde investeringsbeslissingen werden uitgesteld. Een tweede doelstelling is om het sociaal en economisch belang van de technologische industrie in Brussel te evalueren. Op sociaal vlak worden in het tweede deel van de analyse de werkgelegenheid, de opleiding en de aanwervingsmoeilijkheden onderzocht. Ten eerst besteden we aandacht aan de verdeling van de werkgelegenheid in de verschillende activiteitensectoren waarin de technologiebedrijven actief zijn. Daarna buigen we ons over de werkgelegenheid volgens bedrijfsgrootte en over de kenmerken van het personeel, in vergelijking met de gewestelijke situatie. Tot slot gaan we na in welke mate de technologische industrie gebruik maakt van flexibele arbeidsvormen (deeltijdse arbeid, arbeidsovereenkomsten van bepaalde duur en uitzendarbeid). Naast de aanwervingsplannen, om het personeelsbestand te vernieuwen of uit te breiden, schetsen we eveneens de aanwervingsmoeilijkheden van de betrokken bedrijven en bespreken we de factoren die verklaren waarom bepaalde vacante betrekkingen moeilijk ingevuld kunnen worden. Tot slot wordt aan het einde van deel twee onderzocht of de bedrijven voor hun personeelsleden in opleidingen voorzien, om welke opleidingen het voornamelijk gaat en of aan bepaalde opleidingsbehoeften nog niet voldaan is. Via een analyse van de micro-economische gegevens onderzoeken we in een derde deel het economisch belang van de Brusselse technologiebedrijven. In de eerste plaats bestuderen we de bijdrage van de verschillende activiteitensectoren in de omzet van de ondervraagde Brusselse ondernemingen en gaan we na hoe dit de laatste jaren geëvolueerd is. Als indicator van de manier waarop de conjuncturele situatie wordt aangevoeld en als motor van de economische activiteit, worden vervolgens de investeringen besproken. Welke investeringen worden gerealiseerd, welke sectoren doen de meeste investeringen en wat is het verband tussen de grootte van de onderneming en het aandeel in de investeringsinspanningen? Daarna worden ook de investeringsplannen volgens dezelfde variabelen besproken. Na een beschrijving van de onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten van de ondervraagde ondernemingen, benaderen we de technologische industrie vanuit het commerciële standpunt van de afzetmarkten, leveranciers en onderaannemers. Zo onderzoeken we op welke - gewestelijke, nationale en internationale - markten de Brusselse technologische industrie aanwezig is, of het aantal Brusselse leveranciers al dan niet geëvolueerd is en in welke mate de bedrijven in de technologische industrie opdrachten uitbesteden en/of in onderaanneming nemen. Tot slot buigen we ons in het laatste deel over een aantal ruimtelijke gegevens, zoals de motivatie van de ondernemingen voor een vestiging in Brussel, eventuele uitbreidings- of verhuizingsplannen en de waardering van de vestigingsplaats door de bedrijfsverantwoordelijken. 3

13 2. Methodologie Om de doelstellingen te bereiken die deze studie beoogt, werd ervoor geopteerd om de nodige gegevens via een enquête te verzamelen, eerder dan ons te baseren op bestaande statistische gegevens. Deze keuze wordt hieronder toegelicht. In totaal hebben 174 bedrijven uit de Brusselse technologische industrie aan de enquête deelgenomen. Dit komt overeen met 12% van de ondernemingen die samen 66% van de werkgelegenheid vertegenwoordigen Omwille van de hieronder beschreven steekproefmethode en om uit elke activiteitensector een minimumaantal bedrijven te hebben, zijn de ondernemingen die informaticadiensten aanbieden minder aanwezig dan zij in werkelijkheid zijn. Grote ondernemingen zijn daarentegen sterker vertegenwoordigd zodat we een beter beeld kunnen krijgen van de werkgelegenheid. 2.1 Waarom een enquête? Hoewel de bestaande statistieken een nuttige referentiebasis vormen voor de analyse van de technologische industrie hebben wij er toch voor gekozen om onze gegevens via een enquête te verzamelen. Deze methode levert immers zeer uiteenlopende informatie, die het mogelijk maakt het vooropgestelde doel te bereiken. Door de verregaande en vooral snelle evolutie van de technologische industrie zijn de nodige aanpassingen in de administratieve gegevens onvoldoende geïntegreerd. Via een enquête kan worden nagegaan of de NACE-code werkelijk met de hoofdactiviteit 5 overeenstemt en of de dienstverlening al dan niet werd uitgebreid. Door gebruik te maken van een enquête kan ook het louter gewestelijke karakter van de gegevens bestudeerd worden (in dit geval het Brussels Gewest). Zo kan bijvoorbeeld het effect "maatschappelijke zetel", waar de volledige werkgelegenheid en alle activiteiten van de onderneming worden ondergebracht ongeacht de lokatie van de verschillende vestigingen, weggewerkt worden. Een enquête verstrekt eveneens een groter aantal economische en sociale gegevens van kwantitatieve aard [enerzijds meer variabelen (werkgelegenheidsprofiel, onderaanneming, commerciële partners, export, ) en/of anderzijds een gedetailleerdere benadering van deze variabelen (welke investeringen werden gedaan, welke activiteiten worden uitbesteed, met welke arbeidsovereenkomsten wordt er gewerkt, )]. Verder biedt een enquête het voordeel dat ook kwalitatieve gegevens verzameld kunnen worden (onder andere kwalificatie van het personeel, eventueel gebruik van uitzendkrachten, bestaan van een opleidingsbeleid) en beoordelingselementen (onder andere evaluatie van de huidige vestigingsplaats in termen van kwaliteit van het milieu, toegankelijkheid van verkeersaders,, gebruik van sectorale opleidingsstructuren en beoordeling van de gevolgde opleidingen). Bovendien kunnen de ondernemingen ondervraagd worden over de manier waarop zij de huidige en toekomstige evolutie van de markt of van de technologie zien en over de economische en sociale gevolgen van deze evoluties (in het bijzonder op het gebied van de werkgelegenheid, de investeringen, de aanwervingsintentie, ). 5 Zie ook

14 Op het vlak van de kwantitatieve analyse maakt de gegevensverzameling per enquête het bovendien mogelijk om meerdere relevante variabelen met mekaar te kruisen (onder andere de evolutie van het omzetcijfer of de kwalificatiestructuur van het personeel volgens activiteitensector en grootte van de onderneming). 2.2 Steekproef We hebben reeds gezien dat de nodige informatie en gegevens verzameld werden via een enquête bij een representatieve steekproef van de Brusselse ondernemingen in de sector van de technologische industrie. In totaal hebben 174 bedrijven of 12% van de Brusselse technologische ondernemingen aan de enquête deelgenomen. Ter informatie: een derde van de deelnemende bedrijven zijn lid van de multisectorfederatie van de technologische industrie Agoria Brussel. Deze representatieve groep werd samengesteld op basis van een aselecte 6 gestratificeerde 7 steekproef. In de eerste plaats werd de steekproef opgedeeld naar activiteitensector. Hiervoor hebben wij de definitie van de technologische industrie volgens de negen sectoren die Agoria vertegenwoordigt gebruikt. In de onderstaande tabel zijn de automobiel- en de lucht- en ruimtevaartsectoren gegroepeerd onder de noemer transportmiddelen. De sectoren kunststoffen en defensie & veiligheid zijn niet in de tabel opgenomen, aangezien geen enkele Brusselse onderneming in deze sectoren actief is. Voor de sectorale verdeling van de steekproef werd uitgegaan van de NACE-code, die als maatstaf geldt voor de indeling van de bedrijven volgens activiteitensector. Doordat de enquête een duidelijker beeld geeft van de activiteiten die de deelnemende ondernemingen effectief verrichten, zullen wij verder in deze studie (zie deel 1, hoofdstuk 4) kunnen nagaan of de NACE-codes adequaat zijn. Tabel 1 : Technologische industrie in Brussel en NACE-code Sector NACE-Codes Metaalproducten 272 tot 287 behalve 274 Mechanica & mechatronica 290 tot 297 behalve 296 Elektrotechniek & elektronica / ICT: ontwikkeling en productie 30 tot 33 Transportmiddelen: automobiel + lucht- en ruimtevaart 34 en 35 Metalen & materialen 274 ICT-diensten 51430, en 72 Zoals blijkt uit onderstaande tabel zijn 7 op 10 technologische bedrijven in Brussel actief binnen de sector van de informatie- en communicatietechnologie (ICT). Niettegenstaande werd het gewicht van deze sector bij de samenstelling van de steekproef gereduceerd. Deze beslissing verzekert een minimale vertegenwoordiging van de ondervraagde ondernemingen 6 7 De steekproef wordt op basis van het toeval uit een populatie geselecteerd (willekeurige of toevallige selectie). Zo heeft iedere eenheid evenveel kans om geselecteerd te worden. De gestratificeerde steekproef berust op een verdeling van de populatie in wederzijds uitsluitende homogene groepen, waaruit onafhankelijke steekproeven worden geselecteerd. 5

15 in alle activiteitensectoren van de technologische industrie. Alleen zo kunnen conclusies over de verschillende sectoren getrokken worden. Tabel 2 : Technologische industrie en activiteitensector (%) Sector Bedrijven Banen Steekproef Brussel 8 Steekproef Brussel 8 Productie - verwerking 45,4 27,7 69,2 50,7 Elektrotechniek & elektronica 13,2 8,4 21,1 9,7 Mechanica & mechatronica 10,3 4,3 11,9 6,3 Metaalproducten 15,5 12,5 8,7 11,1 Transportmiddelen: automobiel + 4,6 2,2 27,1 22,7 lucht- en ruimtevaart Metalen & materialen 1,7 0,3 0,4 0,8 ICT-diensten 54,6 72,3 30,8 49,3 Totaal Naast de activiteitensector werden de bedrijven bij de samenstelling van de steekproef eveneens opgedeeld volgens bedrijfsgrootte. Er worden drie categorieën onderscheiden: de ondernemingen met 200 werknemers of meer, de ondernemingen met minder dan 10 werknemers en de middelgrote ondernemingen die 10 tot 199 personen tewerkstellen. Ook hier werd de relatieve verdeling van de populatie tussen de drie groepen niet helemaal gerespecteerd. Door een groter gewicht toe te kennen aan de grote ondernemingen ten nadele van de kleine ondernemingen wordt een groter deel van de werkgelegenheid in de technologische industrie door onze studie vertegenwoordigd. Verder zullen we immers zien (zie deel 2, hoofdstuk 6) dat de deelnemende ondernemingen ongeveer personen tewerkstellen, wat 66% van de volledige werkgelegenheid in de Brusselse technologische industrie is. De structuur van de Brusselse technologische bedrijven volgens grootte - vergelijking populatie en steekproef - wordt hieronder weergegeven. Tabel 3 : Technologische industrie en bedrijfsgrootte (%) Bedrijfsgrootte Bedrijven Banen Steekproef Brussel 7 Steekproef Brussel 7 1 tot 9 werknemers 35,1 70,8 1,1 7,8 10 tot 199 werknemers 51,1 26,6 15,5 38,2 200 werknemers en + 13,8 2,6 83,4 54,0 Totaal In de volgende hoofdstukken zullen de bovenstaande methodologische keuzes, daar waar de interpretatie van de resultaten dit vereist, toegelicht worden. 2.3 Verloop van de enquête De periode waarin de gegevens werden verzameld liep van april tot juli Naargelang de omvang van de bedrijven, werd de enquête op twee manieren afgenomen: bij bedrijven die 10 of meer personeelsleden tewerkstellen, werd de vragenlijst tijdens een persoonlijk onderhoud ingevuld; bij de kleinere bedrijven (< 10) werd een iets ingekorte versie van de vragenlijst via de telefoon ingevuld 9. 8 Bron : RSZ, Gedecentraliseerde statistieken, 30/06/

16 Deel 1 : De sectoren van de technologische industrie Na een schets van de algemene kenmerken van de bedrijven die aan de enquête hebben deelgenomen, gaan we dieper in op hun sectorale spreiding. De verzameling van gegevens via een enquête heeft het immers mogelijk gemaakt de activiteit of activiteiten van de ondernemingen te benoemen, met een onderscheid tussen de eigenlijke productieactiviteiten en de dienstverlenende activiteiten. Doordat we zo een duidelijker zicht krijgen op de activiteiten die de ondernemingen effectief uitvoeren, kunnen we voor deze ondernemingen de overeenstemming met de NACE-code nagaan die in de bestaande statistische bronnen gebruikt wordt om de bedrijven sectorgewijs in te delen. Verder kan via deze gegevens het aandeel van de diensten in de technologische activiteit onderzocht worden en kan worden nagegaan of er een verschuiving is van de materiële productie- naar de dienstenactiviteiten en zo ja in welke mate. Tot slot worden ook de recente evoluties en de verwachtingen voorgesteld, in het bijzonder inzake nieuwe producten of diensten maar ook inzake nieuwe markten ondernemingen met minder dan 10 werknemers hebben bezoek gekregen van een enquêteur en hebben bijgevolg de lange versie van de vragenlijst ingevuld. 7

17 3. Algemene kenmerken Op basis van de gegevens m.b.t. de oprichtingsdatum van de deelnemende ondernemingen stellen we vast dat er een versnelling is in het ontstaan van nieuwe bedrijven in de sector van de technologische industrie. De verklaring hiervoor ligt onder andere in het ontstaan van de informatie- en communicatietechnologie en het belang die zij in onze maatschappij en bijgevolg in de technologische industrie heeft verworven. Tabel 4 : Oprichtingsdatum Oprichtingsdatum A % , , , ,0 Totaal De twee meest verspreide juridische vormen, komen ook in de technologische industrie het meeste voor. Meer bepaald tellen we onder de ondervraagde ondernemingen 74% naamloze vennootschappen en 21% besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid. Tabel 5 : Juridische vorm Juridische vorm A % Naamloze Vennootschap ,1 Besloten Vennootschap met Beperkte Aansprakelijkheid 36 20,7 Vereniging Zonder Winstoogmerk 3 1,7 Coöperatieve Vennootschap met Beperkte Aansprakelijkheid 3 1,7 Andere 3 1,7 Totaal Wat de juridische situatie betreft, zijn er evenveel zelfstandige ondernemingen als ondernemingen die deel uitmaken van een groep. Voor deze laatste gaat het in 18% van de gevallen om de maatschappelijke zetel. In termen van werkgelegenheid stellen we vast dat de ondernemingen die tot een groep behoren de meeste werkgelegenheid opleveren, nl. 94%. Tabel 6 : Juridische situatie Juridische situatie Bedrijven Banen A % A % Zelfstandige onderneming 86 49, ,8 Deel van een groep 88 50, ,2 waarvan maatschappelijke zetel van de groep 16 18, ,4 Totaal

18 Tot slot heeft 8% van de ondernemingen meerdere vestigingen in het Brussels Gewest. In totaal tellen we 193 vestigingen voor de 174 deelnemende ondernemingen. Tabel 7 : Aantal vestigingen in het Brussels Gewest Aantal vestigingen A % 1 vestiging ,0 2 vestigingen 11 6,3 3 vestigingen 1 0,6 4 vestigingen 2 1,1 Totaal

19 4. De sectoren van de technologische industrie Eén van de doelstellingen van de enquête is de overeenstemming tussen de NACE-code en de gebruikelijke activiteit van de onderneming te evalueren, uitgaande van de veronderstelling dat deze code, wegens de veranderingen die de technologische industrie het laatste decennium heeft gekend, wellicht niet meer representatief is voor de hoofdactiviteit van sommige ondernemingen. Verder moet de enquête een zicht geven op de dienstverlenende activiteiten binnen de technologische industrie, naast de zuiver materiële productieactiviteiten. 4.1 Hoofdactiviteitensector Om het geheel van diensten in de technologische industrie in kaart te brengen, werd de ondernemingen gevraagd hun gerealiseerde omzet op te splitsen. Hiertoe kregen zij een lijst van activiteitensectoren binnen de technologische industrie voorgelegd, met enerzijds de productie in de eigenlijke zin en anderzijds dienstverlenende activiteiten. Op het niveau van de productie waren de vijf sectoren die door Agoria Brussel 10 vertegenwoordigd worden aanwezig. Wat de diensten betreft, werden naast de informaticadiensten ook de commerciële en ondersteuningsdiensten onderscheiden die niet geïnventariseerd kunnen worden aan de hand van de bestaande statistieken. Deze diensten vertegenwoordigen zowel de distributie van materialen, machines en uitrustingen, hun installatie, onderhoud en herstel als de technische consultancy. Op basis van de resultaten van de enquête hebben wij de ondernemingen een hoofdactiviteitensector toegekend. Dit is de sector waarin minstens 50% van de omzet werd gerealiseerd. Op die manier konden de ondernemingen die zich voornamelijk met de productie bezighouden, onderscheiden worden van degene waarvoor de dienstverlening de belangrijkste inkomstenbron vormt. De oorspronkelijke steekproef geselecteerd op basis van de NACE-code telde 45% productieondernemingen (zie tabel 2). Nadat de gegevens van de enquête volgens de bovenstaande methode verwerkt werden, bedraagt dit percentage nog maar 29%, zoals weergegeven in de volgende grafiek. Zij zijn voornamelijk te vinden in de sector van de metaalproducten (14%, tegen 16% in de oorspronkelijke steekproef), vervolgens in de elektronica- (6%, tegen 13%) of mechanicasector (5%, tegen 10%) en tot slot in de transportmiddelensector (3%, tegen 5%) of de sector van de metalen en materialen (2% in beide gevallen). Ten opzichte van de oorspronkelijke steekproef is ook het gewicht van de informaticadiensten licht afgenomen (55% in de oorspronkelijke steekproef, tegen 49% volgens de enquête). Deze verschillen zijn in de eerste plaats te verklaren door het belang van de commerciële en ondersteuningsdiensten die in 21% van de ondervraagde bedrijven, of bij meer dan één op vijf de hoofdactiviteit vormen. 10 Ter herinnering, het gaat om de elektrotechniek & elektronica met inbegrip van de ontwikkeling en productie van informaticamateriaal en telecommunicatie-uitrustingen, mechanica & mechatronica, metaalproducten, transportmiddelen (automobiel en lucht- en ruimtevaartsector) en tot slot metalen en materialen. 10

20 Grafiek 1 : Ondervraagde ondernemingen volgens hoofdactiviteitensector Info rmaticadiensten 49,4% Electronica 5,7% M echanica 4,6% M etaalproducten 13,8% Commerciële en ondersteuningsdiensten 21,3% Productie 29,3% Transportmiddelen 2,9% Metalen en materialen 2,3% Zo heeft de enquête binnen de technologische industrie een aantal ondernemingen naar voren doen komen die de verlening van commerciële en ondersteuningsdiensten als hoofdactiviteit hebben en die in een louter statistische analyse onopgemerkt zouden zijn gebleven. De statistieken op basis van de NACE-code houden immers geen rekening met dit soort diensten in de technologische industrie. Enerzijds stellen we vast dat 16% van de ondernemingen die volgens de NACE-code productie-entiteiten zijn in werkelijkheid commerciële of ondersteuningsdiensten verstrekken. Zij vertegenwoordigen 37% van de werkgelegenheid van de deelnemende bedrijven. Deze vaststelling gaat op voor alle productiesegmenten, ook al zijn de ondernemingen die volgens de NACE-code elektronica of mechanica produceren sterker vertegenwoordigd. Anderzijds vallen de NACE-codes voor de groothandel in elektrische huishoudelijke apparaten, audio- en videoapparatuur of in kantoormachines en kantoormaterieel volgens de definitie van de technologische industrie (zie 2.2) onder de informaticadiensten. Uitgaande van de enquête hebben we de ondernemingen waarvan de code weinig met informatica te maken heeft, zoals bijvoorbeeld mobiele kasten of rekken, klasseersystemen of audiovisueel materiaal,, ingedeeld bij de commerciële en ondersteuningsdiensten (het gaat om 5% van de ondernemingen, die 2% van de werkgelegenheid in de ondervraagde bedrijven vertegenwoordigen). Tabel 8 : NACE-code en commerciële en ondersteuningsdiensten Bedrijven Banen A % A % Productie voor commerciële en ondersteuningsdiensten 28 16, ,3 Waarvan: Elektrotechniek & elektronica 11 6, ,7 Mechanica & mechatronica 11 6, ,0 Metaalproducten 3 1, ,4 Transportmiddelen: automobiel + lucht- en ruimtevaart 2 1, ,9 Metalen & materialen 1 0,6 76 0,3 Informaticadiensten voor commerciële en ondersteuningsdiensten 9 5, ,4 Subtotaal 37 21, ,7 Totaal

21 Niet alleen kon worden nagegaan welke ondernemingen commerciële en ondersteunende diensten aanbieden, maar daarnaast is ook gebleken dat de NACE-code voor sommige ondervraagde ondernemingen niet overeenstemt met de hoofdactiviteit. Enerzijds zijn 3% van de deelnemende ondernemingen volgens de beide methodes (NACE-code en enquête) productie-entiteiten, maar dan wel in verschillende sectoren (bijvoorbeeld productie metaalproducten tegenover productie mechanica). Deze ondernemingen leveren 3% van de werkgelegenheid. Anderzijds leveren 2% van de betrokken ondernemingen volgens de NACE-code informaticadiensten, terwijl uit de enquête blijkt dat zij productie-entiteiten zijn of omgekeerd. De werkgelegenheid die deze bedrijven vertegenwoordigen is eerder beperkt (0,4%). Tabel 9 : NACE-code en andere hoofdactiviteitensector op basis van de enquête Bedrijven Banen A % A % Productie voor andere productie 6 3, ,8 Productie voor informaticadiensten 2 1,1 54 0,2 Informaticadiensten voor productie 2 1,1 58 0,2 Subtotaal 10 5, ,3 Totaal Aangezien meer dan 70% van de ondervraagde bedrijven in de eerste plaats diensten aanbiedt (informatica of andere), is het interessant wat dieper in te gaan op het soort diensten dat wordt verleend. De commerciële en ondersteuningsdiensten omvatten: in de eerste plaats de verkoop van materialen, machines en uitrusting (35%), één bedrijf op twee verhandelt bureaumaterialen; vervolgens ondernemingen die verscheidene diensten 11 aanbieden (24%), het gaat om bedrijven die naast de verkoop zelf ook een klantenservice bieden voor de installatie, het onderhoud en de herstelling van hun producten of technische adviezen, testen en analyses; tot slot, met een zelfde aandeel, ondernemingen die gespecialiseerd zijn in installaties, onderhoud of herstellingen, of in technische consultancy. In termen van werkgelegenheid is de indeling anders: meer dan drie op vier werknemers zijn werkzaam in ondernemingen die verscheidene van deze diensten aanbieden of gespecialiseerd zijn in installatie en onderhoud. 11 Een onderneming biedt verscheidene diensten aan wanneer: - hetzij ten minste drie soorten diensten opgegeven zijn, - hetzij twee soorten diensten opgegeven zijn, waarvan geen van beide voor meer dan 85% van de omzet zorgt. 12

22 Tabel 10 : Commerciële en ondersteuningsdiensten: ondervraagde bedrijven en werkgelegenheid Commerciële en ondersteuningsdiensten Bedrijven Banen A % A % Verkoop van materiaal, machines en uitrusting 13 35, ,6 Technische adviezen, testen en analyses 6 16, ,6 Installatie, onderhoud, herstelling van materiaal, machines en uitrusting 7 18, ,7 Andere commerciële en ondersteuningsdiensten 2 5,4 10 0,1 Meerdere commerciële en ondersteuningsdiensten 9 24, ,0 Totaal Eén op twee ondernemingen die informaticadiensten aanbieden, is gespecialiseerd in een bepaald onderdeel, terwijl de andere helft van de bedrijven meerdere van de geïnventariseerde diensten verstrekt. De polyvalente informaticabedrijven leveren maar liefst 89% van de werkgelegenheid op. De gespecialiseerde ondernemingen spitsten zich vooral toe op de ontwikkeling van programma's en software en vervolgens op de distributie van materialen en uitrustingen en advisering inzake hard- en software. Het aantal ondernemingen dat zich uitsluitend bezighoudt met installatie en onderhoud of met de ontwikkeling en het beheer van databases is daarentegen erg klein. In de polyvalente informaticabedrijven is de combinatie van de diensten die verleend worden erg gevarieerd. Gemiddeld bieden deze ondernemingen drie soorten diensten 12 aan. Onder de waaier van diensten zien we dat 67% van de bedrijven adviezen verstrekt inzake hard- en software, 63% programma's en software ontwikkelt, 56% zich bezighoudt met de installatie, het onderhoud of de herstelling van informaticamateriaal, 49% informaticaproducten verkoopt, 33% databases opstelt of gegevens verwerkt en dat 30% tot slot voornamelijk opleidingen geeft of bezig is met websites. In dit opzicht merken we op dat installatieactiviteiten en het beheer van databases vaker in combinatie met andere diensten worden genoemd. Tabel 11 : Informaticadiensten: ondervraagde bedrijven en werkgelegenheid Informaticadiensten Bedrijven Banen A % A % Distributie van informaticamateriaal en telecommunicatie-uitrusting 10 11, ,2 Advies inzake hard- en software 9 10, ,5 Installatie, onderhoud, herstelling van kantoormachines en informaticamateriaal 1 1, ,2 Ontwikkelen van programma s en software 13 15, ,2 Opstellen van databases, informatieopslag, verwerking en weergave van 3 3,5 22 0,3 gegevens Andere informaticadiensten , ,8 Meerdere informaticadiensten 43 50, ,7 Totaal % van de bedrijven die verscheidene informaticadiensten aanbieden, levert twee soorten diensten, 53% drie, 16% vier en 9% minstens vijf. Deze categorie omvat voornamelijk opleidingsactiviteiten of activiteiten die verband houden met internet of websites. 13

23 4.2 Bestaan en omvang van de immateriële activiteiten We herinneren eraan dat één van de doelstellingen van de enquête erin bestaat een zicht te krijgen op de immateriële activiteiten of dienstverlening, naast de technologische productie. Meer specifiek zullen we nagaan of deze immateriële activiteiten aanwezig zijn en of er een verschuiving is van de materiële productie naar de dienstverlenende activiteiten. Hiervoor vertrekken we van de verdeling van het omzetcijfer van de bedrijven volgens productie- en dienstverlenende activiteiten voor het jaar Daarna vergelijken we deze cijfers met de situatie van vijf jaar eerder, in 1998, om na te gaan of er zich op middellange termijn al dan niet een verschuiving van de materiële naar de immateriële activiteiten heeft voorgedaan. Tot slot werd aan de bedrijfsverantwoordelijken gevraagd hoe zij denken dat de evolutie naar de dienstverlenende activiteiten het omzetcijfer en de werkgelegenheid zal beïnvloeden Productiebedrijven versus dienstverlenende bedrijven In het vorige punt (4.1) houdt de bepaling van de hoofdactiviteitensector op basis van het grootste aandeel in de gerealiseerde omzet geen rekening met de verschillende segmenten waarin de bedrijven actief zijn, waardoor een deel van de materiële of van de immateriële activiteiten verborgen blijft. Bij de productiebedrijven (zie punt 4.1 en die goed zijn voor 29%), verstrekt bijvoorbeeld één op vijf eveneens diensten. In 82% van de gevallen gaat het om commerciële en ondersteuningsdiensten, en meer specifiek om installatie, onderhoud en technisch advies. In de overige 18% van de gevallen betreft het informaticadiensten. Vooral ondernemingen die actief zijn in de elektronica (30%) of in de sector van de metaalproducten (25%) presteren in verhouding ook vaker diensten, naast de eigenlijke productie. Tabel 12 : Productiebedrijven en dienstverlening Enkel productie Productie en diensten Totaal Enkel productie Productie en diensten Totaal Productie - verwerking A % Elektrotechniek & elektronica ,0 30,0 100 Mechanica & mechatronica ,5 12,5 100 Metaalproducten ,0 25,0 100 Transportmiddelen: automobiel ,0 20, lucht- en ruimtevaart Metalen & materialen ,0 0,0 100 Totaal ,4 21,6 100 Ook het omgekeerde is waar: er kan ook een deel van de materiële productie onopgemerkt blijven. Zo voert 5% van de dienstenbedrijven eveneens productieactiviteiten uit, vooral op het gebied van elektronica. Tot slot stellen we vast dat vooral bedrijven die commerciële en ondersteuningsdiensten aanbieden in verhouding tot de informaticabedrijven productieactiviteiten gaan ontwikkelen. 14

24 Tabel 13 : Dienstverleners en productieactiviteiten Enkel diensten Diensten en productie Totaal Enkel diensten Diensten en productie Totaal Diensten A % Commerciële en ondersteuningsdiensten ,2 10,8 100 Informaticadiensten ,7 2,3 100 Totaal ,1 4,9 100 Bij wijze van conclusie kunnen we op basis van de enquête vier soorten ondernemingen onderscheiden naargelang het belang van de productie- of dienstenactiviteiten. Aan de ene kant zien we dat 67% van de ondernemingen uitsluitend diensten verlenen, waarvan 48% in de informaticasector en 19% in de commerciële en ondersteuningssector. Twee op drie betrekkingen situeren zich in dit soort ondernemingen. De bedrijven die commerciële en ondersteuningsdiensten leveren 14, stellen de meeste personen tewerk (37%, tegen 28% bij de informaticadiensten). Aan de andere kant wordt het omzetcijfer in 23% van de ondernemingen uitsluitend via productieactiviteiten gerealiseerd. Met iets minder dan één op drie betrekkingen genereren deze ondernemingen een groot deel van de werkgelegenheid. Tussen de twee vinden we 3% en 6% van de ondernemingen waar de productie minder of meer belangrijk is ten opzichte van de diensten. Slechts 4% van de werkgelegenheid situeert zich in deze ondernemingen. Grafiek 2 : Soorten ondervraagde ondernemingen Enkel diensten 67,2 65,6 Enkel productie 23,0 30,4 Productie en diensten 1,5 6,3 Diensten en productie 3,4 2, Banen Bedrijven In verhouding tot de dienstverlening (zuivere dienstverlening of in combinatie met productieactiviteiten) zijn de zuivere productiebedrijven in de minderheid. Wel stellen we vast dat het aandeel van de productieactiviteiten in de globale omzet 15 voor alle bedrijven samen maar liefst 48,1% bedraagt, tegen 30,1% voor de informaticadiensten en 21,9% voor de commerciële en ondersteuningsactiviteiten Verder zullen we zien dat het meestal om grotere ondernemingen gaat (zie 6.2). Met uitzonderling van één dienstverlenend bedrijf waarvan het zeer hoge omzetcijfer een vertekend resultaat geeft. 15

25 4.2.2 Van materiële naar immateriële productie? In het kader van deze vaststelling kan men zich afvragen in welke mate deze "sectorale" verdeling vijf jaar voordien reeds bestond. Wanneer we de sectorale spreiding van het omzetcijfer in 2002 vergelijken met de spreiding in 1998 stellen we eerst en vooral vast dat binnen deze ondernemingen de verdeling van het omzetcijfer over deze vijf jaar redelijk stabiel is gebleven. Bedrijven die zich uitsluitend met diensten bezighouden, zoals de enquête heeft aangetoond, of die hun productieactiviteiten met sommige diensten combineren, bestonden dus al in Parallel met de spreiding van de gerealiseerde omzet volgens soort activiteit werd aan de bedrijfsverantwoordelijken gevraagd welke invloed de evolutie van materiële naar immateriële productie volgens hen op de omzet en de werkgelegenheid zou kunnen hebben. Hoewel zij niet volledig eensluidend zijn, bevestigen hun antwoorden de hierboven genoemde stabiliteit: 89% van de ondernemingen verklaart dat de verdeling van hun omzetcijfer tussen producten en diensten stabiel is gebleven, terwijl 9% vindt dat het aandeel van de diensten is gestegen. Wat de spreiding van de werkgelegenheid betreft, zijn de percentages respectievelijk 94% en 6%. Grafiek 3 : Evolutie van het omzetcijfer en van de werkgelegenheid gedurende de laatste 5 jaar volgens de bedrijfsleiders (%) Stabiele verdeling 88,8 93,5 Stijging van het aandeel diensten 9,4 5,8 Schommelende verdeling Stijging van het aandeel productie 1,8 0,0 0,0 0, Banen Omzet Geen enkele onderneming die zich uitsluitend met productie bezighoudt, heeft het aandeel van de diensten in de omzet of de werkgelegenheid zien verhogen. Alleen de ondernemingen die productie- en dienstenactiviteiten combineren, spreken van een dergelijke stijging. In meer dan één op drie ondernemingen is de omzet gestegen, in één op vier ondernemingen is de werkgelegenheid toegenomen. 16

26 5. Recente evoluties en verwachtingen Er werd aan de Brusselse technologiebedrijven gevraagd of zij recente evoluties inzake nieuwe producten, diensten, markten of marktsegmenten, organisatorische wijzigingen of nieuwe technologieën hebben gekend of hieromtrent bepaalde verwachtingen hebben. Op basis van de resultaten van de enquête kunnen bepaalde Brusselse technologiebedrijven als vernieuwend gekenmerkt worden. Bijna twee op drie ondernemingen hebben in de laatste vijf jaar nieuwe diensten ontwikkeld en meer dan twee bedrijven op vijf hebben nieuwe producten gemaakt. We stellen eveneens vast dat het aantal Brusselse technologische bedrijven dat de laatste vijf jaar wijzigingen heeft gekend qua marktsituatie, organisatie of nieuw aangewende technologieën, betrekkelijk groot is (meer dan 4 op 10). We merken tevens op dat slechts 16% van de ondernemingen de laatste vijf jaar geen enkele van deze evoluties heeft gekend. Tabel 14 : Evoluties gedurende de laatste vijf jaar (%) Ja Neen Totaal Nieuwe producten 42,9 57,1 100 Nieuwe diensten 64,9 35,1 100 Nieuwe markten of marktsegmenten 40,4 59,6 100 Organisatorische wijzigingen 43,9 56,1 100 Nieuwe technologieën 46,2 53,8 100 Wat de verwachtingen voor de komende twee jaar betreft, zien we een zekere aarzeling: ongeveer één op tien ondernemingen verklaart zich niet over de materie te kunnen uitspreken. Ondanks de onzekerheid van de bedrijfsverantwoordelijken voorziet bijna één onderneming op twee evoluties in de dienstverlening en verwacht meer dan één bedrijf op vier bepaalde ontwikkelingen, of het nu nieuwe producten betreft, nieuwe markten, organisatorische wijzigingen of nieuwe technologieën. Tabel 15 : Verwachtingen voor de komende twee jaar (%) Ja Neen Weet het niet Totaal Nieuwe producten 28,6 64,3 7,1 100 Nieuwe diensten 49,2 40,8 10,0 100 Nieuwe markten of marktsegmenten 27,1 61,2 11,8 100 Organisatorische wijzigingen 26,5 63,5 10,0 100 Nieuwe technologieën 27,6 62,4 10,0 100 Hoewel de vernieuwing van producten eigen is aan ondernemingen, gaat het hier meer algemeen over de ontwikkeling van producten op maat of op vraag van de klanten, de diversificatie van producten of de uitbreiding van het aangeboden gamma. Nieuwe diensten zijn bijvoorbeeld diensten na verkoop zoals technische ondersteuning, onderhoudscontracten, installaties of de uitvoering van haalbaarheidsstudies. De nieuwe markten of de vooruitzichten daarop werden voornamelijk gedefinieerd in termen van sectoren, landen of specifieke 17