1. Situering. Vlaamse Woonraad Koning Albert II-laan 19 bus Brussel

Transcriptie

1 Vlaamse Woonraad Koning Albert II-laan 19 bus Brussel Advies 2013/02 datum 13 februari 2013 bestemmeling kopie onderwerp Mevrouw Freya Van den Bossche, Vlaams minister van Energie, Wonen, Steden en Sociale Economie Vlaams Parlement, Commissie voor Woonbeleid, Stedelijk Beleid en Energie Advies over de visienota en het doelstellingenkader Vlaams Woonplan 1. Situering In de beleidsbrief wonen wordt het Vlaams Woonplan aangekondigd. Hierbij wordt onder meer gesteld dat de lange termijndoelstellingen rekening moeten houden met de demografische ontwikkelingen, de betaalbaarheid van het wonen en de woonwensen. In samenwerking met de administratie, het steunpunt Wonen en de Vlaamse Woonraad werd in 2011 een voortraject opgezet om tot een woonbeleidsplan te komen. In dit verband heeft de Vlaamse Woonraad een aantal aandachtspunten voor een duurzaam woonbeleid geformuleerd. De bevindingen werden afgetoetst en besproken met diverse veldwerkers. Mede op basis hiervan werden een visienota en een doelstellingenkader uitgewerkt. Deze documenten vormen in het proces een tussenstap, en werden aan de Vlaamse Woonraad en andere strategische adviesraden voorgelegd met de vraag naar reflecties.

2 2. Opzet De Vlaamse Woonraad ondersteunt ten volle het voornemen om een lange termijnvisie en planmatige beleidsaanpak op vlak van wonen te ontwikkelen. Een dergelijke aanpak is noodzakelijk om te kunnen anticiperen op de komende uitdagingen en problemen, en om een beleid te ontwikkelen dat meerdere decennia kan overspannen. Algemeen kunnen het opzet en de cruciale uitgangspunten, zoals de keuze voor een gericht selectief beleid en de ondersteuning op basis van de woonnoden, worden onderschreven. Het traject om tot het beleidsplan te komen is administratief uitgezet. Er worden diverse momenten voorzien om terug te koppelen met het veld. Op die manier kunnen nuttige reflecties in tussenstadia worden meegenomen en kan er inhoudelijk worden bijgestuurd. De Raad kan deze werkwijze onderschrijven, maar wenst op te merken dat in eerdere fases diverse instanties input aanreikten, met interacties hierop vanuit het veld. De Raad meent dat het wenselijk is deze input sterker te integreren in het inhoudelijke traject. 3. Algemene bedenkingen 3.1. Sense of urgency Het beleidsveld wonen wordt geconfronteerd met een aantal grote problemen, onder meer op vlak van de gediversifieerde verruiming van het aanbod, de verbetering van het woonpatrimonium, het wonen en ruimtegebruik, het creëren en ondersteunen van betaalbare en kwalitatieve huisvesting voor zwakkere huishoudens. Het verder zetten van het huidige beleid zal niet voldoende zijn om de globale woonproblematiek fundamenteel op te lossen. Het Vlaamse Woonplan moet dan ook vertrekken van een sense of urgency, en moet erkennen dat een kentering in het beleid en het overheidsoptreden zich opdringt. De essentie van een Vlaams Woonplan is dan ook de realisatie van een nieuw versterkt beleidskader met fundamentele keuzes om de huidige en toekomstige woonproblemen te kunnen aanpakken. De komende institutionele hervormingen zoals de overheveling van de woninghuurwet en de woonbonus zijn in dit licht een opportuniteit om de beoogde ommezwaai mogelijk te maken. Ook de noodzakelijke aanbodverruiming (zie 3.2.) biedt kansen om het beleid bij te sturen. Dit zijn

3 aangrijpingspunten die in de huidige visietekst en doelstellingenkader te weinig aan bod komen Noodzakelijke probleemanalyse en samenhang Zoals hoger vermeld kampt het beleidsveld wonen met een aantal ernstige problemen. De Vlaamse Woonraad is van mening dat deze noodzakelijkerwijs moeten worden benoemd om daarop de strategische en operationele doelstellingen te kunnen enten. De problemen dienen bijgevolg voorafgaand in een probleemanalyse te worden geëxpliciteerd en moeten wetenschappelijk worden onderbouwd. De evaluatie van het huidige beleidskader mag hierbij niet ontbreken. Immers het beleidskader is mede bepalend voor de woonproblematiek en de al dan niet efficiënte aanpak ervan. Zo liggen het gebrek aan een gesubsidieerd woonaanbod en het ontbreken van perspectieven voor een consistente toename hiervan mede aan de grondslag van het huidige woonprobleem van een ruim aandeel van de huishoudens. Onderzoek heeft aangetoond dat voor meer dan huishoudens de betaalbaarheid en/of de kwaliteit van het wonen op de private huurmarkt 1 in het gedrang is (een probleem dat zonder nieuwe beleidsopties nog zal toenemen). Het benoemen van de woonproblematiek vormt dan ook een eerste stap in het bepalen van de strategische keuzes. Bovendien is de Vlaamse Woonraad ervan overtuigd dat een geïntegreerde visie en aanpak noodzakelijk zijn om de woonproblemen te remediëren. Dit houdt in dat de keuzes binnen het beleidsveld wonen niet geïsoleerd mogen staan van deze in andere beleidsdomeinen (ruimtelijke ordening, welzijn, mobiliteit en ecologie). Noodzakelijkerwijs moet in samenwerking een globaal doelstellingkader worden uitgewerkt (kaderend in een algemeen coherent Vlaams beleid). Zo dient de aanbodverruiming en de wijziging van het woonpatrimonium ruimtelijk, sociaal en ecologisch verantwoord te zijn. De samenhang wordt in de visienota en het doelstellingenkader weliswaar als kritische succesfactor erkend, maar er wordt niet aangegeven hoe dit verder zal worden toegepast of geconcretiseerd. Volgens de Vlaamse Woonraad vormt de aanbodverruiming een cruciaal uitgangspunt waarrond het Vlaams Woonplan kan worden opgebouwd, en waaraan de principes kunnen worden opgehangen. De Raad meent hierbij dat 1 Winters, S. & De Decker, P. (2009) Wonen in Vlaanderen: over kwaliteit, betaalbaarheid en woonzekerheid. In: Vanderleyden, L., Callens, M. & Noppe, J. (red.) De Sociale Staat van Vlaanderen. Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering.

4 de nood aan aanbodverruiming doorgaans wordt onderschat 2 (de behoefte tegen 2030 is wellicht groter dan de formeel vooropgezette huishoudens). De nood aan aanbodverruiming dwingt het beleid tot weloverwogen keuzes. Waar moet het aanbod worden gerealiseerd en welke noden moeten worden gelenigd? Volgens welk model kan de verruiming worden geleid? Welke potenties heeft het huidig patrimonium hierbij? Wat is de toekomstige rol van de steden? De Raad opteert hier voor duidelijke keuzes in het doelstellingenkader (zie ook 3.4.). In dit verband wordt eveneens verwezen naar de vooropgestelde keuzes in het advies Ruimte en Wonen. Gerelateerd aan de aanbodverruiming dienen zich meerdere problemen aan. Vooreerst stelt zich het probleem van het (kwantitatieve) behoud van het patrimonium. Een deel is niet langer voldoende kwalitatief om te behouden en te verbeteren, en dient te verdwijnen (wat zal resulteren in bijkomende druk op de aanbodverruiming). Een ander deel van het patrimonium kan wel nog kwalitatief worden opgewaardeerd. De Raad heeft eerder gepleit voor een (gewestelijk) omvattend plan voor een hernieuwd (stedelijk) woonpatrimonium. De globaal kwantitatieve problematiek is fundamenteel bepalend voor het toekomstige woonbeleid. Daar bovenop komt de discussie over de (wenselijke) verhoudingen tussen de deelmarkten. De aanbodverruiming creëert ruimte en marge om de verhoudingen bij te sturen in wenselijke richting. Deze discussie heeft uiteraard raakpunten met het debat over de mate van overheidstussenkomst, onder meer om het recht op wonen voor de zwakste huishoudens te ondersteunen (in de doelstellingenkader wordt dit eveneens als kritische succesfactor erkend). De Raad meent dat een toename van de gesubsidieerde huurmarkt noodzakelijk is, onder welke vorm dan ook. Zonder overheidstussenkomst wordt het recht op wonen voor de zwakste huishoudens niet of minder gerealiseerd, en evolueert de verhouding tussen de markten in het nadeel van de zwakste huishoudens. Naast het bepalen van de onderlinge verhoudingen moet worden nagegaan hoe de woonmarkten moeten functioneren. Vertrekkend van dit perspectief wordt een aantal problemen in de visietekst en doelstellingenkader onderbelicht. Weinig aandacht wordt besteed aan de structurele opwaardering van het woonpatrimonium, al dan niet in combinatie met de opwaardering en vernieuwing van het stadsweefsel. Verder vraagt de Vlaamse Woonraad extra aandacht voor een versterkt huurbeleid, te meer daar de institutionele context zal wijzigen en een toename van het aanbod aan 2 Zie Vlaamse Woonraad (2012) Ruimte en Wonen Advies 2012/11 22 november 2012.

5 betaalbare kwalitatieve huurwoningen zich opdringt. Tenslotte worden de algemene sociale uitdagingen te weinig geëxpliciteerd, onder meer om aan de onderkant van de woningmarkt het recht op wonen te realiseren Visie en centrale doelstelling De visienota en het doelstellingenkader houden een sterk instrumentele benadering in. Via strategische en operationele doelstellingen wordt een verbetering van het recht op wonen nagestreefd, onder meer door het instrumentarium te versterken en de ruimere afdwingbaarheid van de begrippen betaalbaarheid, kwaliteit en woonzekerheid voorop te stellen. Hoewel de Raad zich globaal kan vinden in het versterken van het recht op wonen, wenst de Raad een aantal kanttekeningen te plaatsen: De Vlaamse Wooncode hanteert het recht op wonen als centrale doelstelling (artikel 3 Vlaamse Wooncode). Dit wordt aangevuld met de bijzondere beleidsaandacht voor de meest behoeftige gezinnen en alleenstaanden (artikel 4 Vlaamse Wooncode). Volgens de Raad vormen deze centrale doelstellingen één van de pijlers waarop het Vlaamse Woonplan kan worden uitgebouwd. Het Vlaamse Woonplan moet zich hierover wel uitdrukkelijk uitspreken. De bijzondere beleidsaandacht voor de meest behoeftige huishoudens dient dan ook eerder als doelstelling te gelden dan als kritische succesfactor. Verder kan uiteraard het bestaande niveau van het recht op wonen worden uitgediept en versterkt. Zo kan worden nagedacht over de realisatie van toegankelijkheidswaarborgen, woonzekerheidsclausules en een ruimere afdwingbaarheid. Ook participatie en welzijnsgerelateerde rechten kunnen als deelaspecten in het recht op wonen worden opgenomen (bijvoorbeeld wat betreft woonbehoeftige ouderen). Het Vlaamse Woonplan heeft de terechte ambitie om de richting voor het toekomstige woonbeleid duurzaam aan te geven. Mede daarom is de institutionele verankering van het Vlaamse Woonplan van belang. Uit de visienota en het doelstellingenkader blijken evenwel niet hoe het Vlaamse Woonplan zich zal verhouden ten opzichte van de Vlaamse Wooncode. Zo haken alvast de doelstellingen op elkaar in, en moet hun onderlinge relatie worden uitgeklaard (zie hoger). Verder moet (in een volgende fase) worden nagedacht over de relatie en de impact van het Woonplan op het bestaande instrumentarium van de Vlaamse Wooncode.

6 Algemeen kan de vraag worden opgeworpen of de hoofdzakelijk instrumentele benadering optimaal is om de omvattende en globale problemen aan te pakken (zie hoger)? Er kan worden voorgesteld om kritische succesfactoren, zoals het efficiënte overheidsoptreden, te benoemen als horizontale doelstellingen Keuzes De doelstellingen op zich kunnen weinig worden gecontesteerd, wel de verdere invulling ervan en de effectieve keuzes die zich in dit verband aandienen. De Raad meent dat zonder expliciete keuzes het doelstellingenkader en de vooropgestelde doelstellingen een te vrijblijvend karakter hebben. Onder meer moet worden uitgeklaard in welke mate een overheidscorrectie nodig is om het recht op wonen voor de zwakkere huishoudens effectief in te vullen (en is het niet voldoende om aan te geven dat het overheidsoptreden een kritische succesfactor is). In dit kader dringt de Raad aan om (minstens in volgende fase) weloverwogen kwantitatieve doelstellingen voorop te stellen, bijvoorbeeld in termen van percentage sociale huisvesting of percentage van de begroting voorbehouden voor woonbeleid. Tevens moet de afdwingbaarheid inzake betaalbaarheid, kwaliteit en woonzekerheid scherper naar keuzes en gevolgen worden geduid. Hierbij moet aandacht gaan naar de financiële mogelijkheden van betrokkenen. Verder wenst de Raad op te merken dat meerdere doelstellingen tegengesteld kunnen werken. Zo staat de doelstelling inzake betaalbaar wonen op gespannen voet met deze van het energiepassief wonen (beide doelstellingen zullen bovendien heel wat middelen vergen - zie verder). Tevens zal de aanpassing van het patrimonium aan de wijzigende noden een herhuisvestings- of flankerend beleid vereisen. De Raad vraagt dan ook extra aandacht voor de consequenties van de doelstellingen en de kruisverbanden ertussen. Daarnaast vraagt de Raad impliciete keuzes te vermijden. Elk vooropgesteld uitgangspunt moet ten gronde worden besproken. Bijvoorbeeld worden de sociale huur en de sociale koop in de visienota en doelstellingenkader als kritische succesfactoren geponeerd, wat een impliciete keuze inhoudt.

7 3.5. Oriëntatie op individu Meerdere doelstellingen inzake betaalbaarheid, kwaliteit, woonzekerheid en afdwingbaarheid, zijn gericht op individuele vervulling van het recht op wonen. Het recht op wonen moet weliswaar individueel worden geconcretiseerd, maar evenzeer moeten de doelstellingen de wijziging van de maatschappelijke context kunnen beogen. Daarenboven is de individuele invulling verschillend naargelang de context. Zo is de realisatie van de woonzekerheid verschillend, afhankelijk van de deelmarkt. Hier wordt in de omschrijving van de doelstellingen te weinig rekening mee gehouden en de gehanteerde begrippen zijn dan ook niet eenduidig. De woonzekerheid is overigens een essentiële voorwaarde om andere woonrechten, de woonkwaliteit of betaalbaarheid, effectief te kunnen verzekeren, en verdient een prominente plaats in het recht op wonen. Mede daarom lijkt het de Raad aangewezen de doelstellingen te situeren binnen de maatschappelijke context, en eveneens doelstellingen te formuleren gericht op die context. Welke doelstellingen kunnen worden geformuleerd om de onderkant van het wonen structureel aan te pakken (cf. dakloosheid en wonen in armoede)? Welke rol en doelstelling moet worden verleend aan de globale huursector en welke doelstellingen gelden voor de private en publieke ruimte? 3.6. Partnerschappen en institutioneel kader In de visienota en het doelstellingenkader wordt een efficiënte en rechtvaardige overheid als kritische succesfactor omschreven. De rol van de overheid en de geïnstitutionaliseerde partners wordt evenwel onderbelicht en weinig geëxpliciteerd. Hierdoor lijken de bestaande partnerschappen en het institutioneel kader te worden bestendigd. Het is nochtans essentieel om de rollen te duiden en institutionele discussie te beslechten. Zo is het uitklaren van de verhouding en/of complementariteit tussen private en publieke actoren noodzakelijk. Verder kan worden gewezen op de nood aan duidelijke institutionele keuzes voor (de realisatie van) het woonbeleid. Op welke niveau en op welke schaal dient het woonbeleid concreet gestalte te krijgen, en welke institutionele (samenwerkings)verbanden wenst men hierbij te hanteren? Eerder wees de

8 raad op bestaande (institutionele) knelpunten en mogelijke denkpistes hierrond 3. Tenslotte bepalen de institutionele keuzes mede de mate van invulling van de doelstellingen op individueel niveau (onder meer op vlak van sociale huur). Het duiden van het institutioneel kader is minstens zo belangrijk als het invullen van het recht op wonen op individuele schaal (en bijvoorbeeld bepalend voor de mate van bescherming op de private huurmarkt). Er wordt immers een selectief beleid vooropgesteld, waarbij de realisatie van het recht op wonen zonder duidelijke institutionele tussenkomst of partners weinig haalbaar is Financiële middelen De Raad vindt duidelijkheid omtrent de financiële middelen een conditio sine qua non bij het uit te stippelen beleid. Het Vlaamse woonplan heeft immers de ambitie om de meest cruciale en urgente woonproblemen structureel op te lossen. Het financiële vraagstuk is hieraan inherent verbonden en vergt creatieve oplossingen (bijvoorbeeld kan het concept van de volkslening als financiële motor in het beleidsveld wonen en stadshernieuwing worden onderzocht). Ook in het kader van de overheveling van de woonbonus is het debat over de aanwending en de heroriëntatie van de middelen op basis van de noden essentieel. De vereiste middelen zijn afhankelijk van de vooropgestelde keuzes en daarom dringen zich keuzes op in het Vlaamse woonplan. Verder kan het opstellen van een tijdspad nuttig zijn zowel in functie van de realisatie van de doelstellingen als het kanaliseren van de middelen. 4. Besluit De Vlaamse Woonraad meent dat een Vlaams Woonplan noodzakelijk is om de bestaande en toekomstige problemen inzake wonen te kunnen aanpakken. De Raad juicht dan ook het opgezette initiatief toe en meent dat hieraan prioriteit moet worden verleend omwille van het indringend en hoogdringend karakter van de problemen waarvoor het woonbeleid staat. De Raad meent dat een fundamentele ommezwaai in het beleid noodzakelijk is. Voor een aantal woonproblemen biedt het huidig beleidskader te weinig 3 Zie Vlaamse Woonraad (2012) Waarheen met het lokaal woonbeleid Advies 2012/02 19 april 2012.

9 oplossingen. Verder benadrukt de Raad de nood aan een geïntegreerde aanpak als waarborg voor succes. De problemen op de raakvlakken tussen de beleidsdomeinen wonen, ecologie, mobiliteit en ruimtelijke ordening vergen immers een geïntegreerde aanpak. De Raad meent dat vooreerst de problemen duidelijk moeten worden geëxpliciteerd als voorafgaande stap aan het formuleren van gerichte doelstellingen. De Raad kan het uitgangspunt om een selectief beleid te voeren gebaseerd op de noden bijtreden, en vraagt in dit verband de centrale doelstelling van de Vlaamse Wooncode expliciet te willen herbevestigen en te versterken (het recht op wonen en de bijzondere aandacht voor de meest behoeftige huishoudens). De Raad wenst te benadrukken dat de doelstellingen duidelijke keuzes vereisen, zo niet dreigt een zekere vorm van vrijblijvendheid. Impliciete keuzes moeten hierbij worden vermeden. De doelstellingen kunnen een doorvertaling krijgen naar het individuele niveau, maar moeten eveneens gericht zijn op de maatschappelijke context. Verder wenst de Raad te wijzen op de (onduidelijke) relatie tussen het Vlaamse Woonplan en de Vlaamse Wooncode. Het Vlaamse Woonplan heeft terecht de ambitie om het woonbeleid op lange termijn te oriënteren, waarbij de institutionele verankering en de verhouding met de Vlaamse Wooncode van belang zijn. Het institutioneel kader en de toekomstige partnerschappen moeten dan ook worden uitgeklaard. De Raad wenst graag zijn verdere medewerking te verlenen in volgende fases van het proces