BIOLOG: lokaal commentaar op onderdelen onderzoeksaanpak Biomonitoring

Transcriptie

1 Steunpunt MILIEU & GEZONDHEID LUIK SOCIAAL EN GEZONDHEIDSECONOMISCH ONDERZOEK Juni 2004 Het steunpunt Milieu en Gezondheid is een samenwerkingsverband tussen de Vrije Universiteit Brussel, de Universiteit Gent, de Universiteit Antwerpen, de Katholieke Universiteit Leuven, het Limburgs Universitair Centrum, het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek, het Provinciaal Instituut voor Hygiëne en de Universiteit Maastricht. Voor meer informatie kan u terecht bij het luik Sociaal en Gezondheidseconomisch onderzoek van het steunpunt. Hans Keune hans.keune@ua.ac.be BIOLOG: lokaal commentaar op onderdelen onderzoeksaanpak Biomonitoring Eindrapport Hans Keune, Monica Van Fleteren en Ilse Loots Met dank aan Miep Van Nimwegen Steunpunt Milieu en Gezondheid p/a Universiteit Antwerpen STEM Kleine Kauwenberg Antwerpen - PSW Universiteitsplein Wilrijk

2 2

3 Inhoud P 4 Inleiding P 5 Waarom dit project? P 7 Steunpunt Milieu & Gezondheid en Biomonitoring P 10 Onze werkwijze P 20 Welke groepen hebben deelgenomen? P 23 Wat was het commentaar van de lokale groepen? P 31 Evaluatie van het project P 47 Bijlage A Albertkanaalzone en Gentse kanaalzone P 49 Bijlage B Tijdsverloop project P 50 Referenties 3

4 Inleiding In februari van dit jaar hebben wij een beroep gedaan op de kennis en ervaring van lokale groepen en personen (lokale actoren) uit de Gentse kanaalzone en de Albertkanaalzone in het kader van ons onderzoek naar de relatie tussen Milieu en Gezondheid. Wij vroegen commentaar op onderdelen van de onderzoeksaanpak van een onderzoekscampagne die in voorbereiding is. Specifiek ging het om het beoordelen van een vragenlijst en een rekruteringsstrategie die in verder onderzoek gebruikt zullen worden. Voor u ligt het verslag van dit project. In dit rapport vindt u een overzicht van de volgende onderwerpen. Allereerst zullen we ingaan op de aanleiding en de doelstelling van dit project. Vervolgens willen we het Steunpunt Milieu & Gezondheid en de Biomonitoring nader introduceren. Lezers die hier al van op de hoogte zijn kunnen deze paragraaf overigens overslaan. In de daaropvolgende paragraaf gaan we in op de werkwijze die we ontwikkeld hebben voor dit project. Hierna gaan we in op een aantal resultaten van het project. Allereerst geven we een overzicht van de maatschappelijke groepen die hebben deelgenomen aan het project. Vervolgens gaan we in op de commentaren van die groepen op de onderzoeksonderdelen die wij hen hebben voorgelegd. In de laatste paragraaf evalueren we het project door in te gaan op de evaluatie door de respondenten, de onderzoekers van de Biomonitoring en onszelf. Voor wie is dit rapport bestemd? Allereerst natuurlijk voor de mensen die hebben meegewerkt: de respondenten uit de lokale groepen en de onderzoekers van de Biomonitoring. Ook zijn we dank en dus ook rapportage verschuldigd aan Frederika Torfs die namens het Project Gentse kanaalzone met ons heeft samengewerkt. Verder natuurlijk andere betrokkenen bij het Steunpunt Milieu & Gezondheid. Hierbij moeten we onszelf, sociale wetenschappers binnen het Steunpunt, niet vergeten: voor ons is het belangrijk vast te leggen hoe het project verlopen is. Tenslotte is het rapport bestemd voor een ieder die erin geïnteresseerd is. Het gegeven dat we ons met dit rapport tot verschillende doelgroepen richten maakt dat niet alle onderdelen voor iedereen even interessant of relevant zijn. We hopen in ieder geval dat het voor alle doelgroepen een aardig beeld geeft in begrijpelijke bewoordingen. Mochten er vragen zijn naar aanleiding van deze tekst dan kan altijd contact opgenomen worden met de contactpersoon die op de voorzijde van het rapport vermeld staat. 4

5 Waarom dit project? Het betrekken van maatschappelijke groepen bij wetenschappelijk onderzoek Internationaal wordt het belang van het betrekken van maatschappelijke groepen bij wetenschappelijke onderzoek naar maatschappelijk belangrijke onderwerpen de laatste jaren bepleit. Een voorbeeld is het community based research, dat in de Verenigde Staten (VS) meer en meer van de grond komt. Een voorbeeld op het vlak van milieu en gezondheid is het werk van het National Institute of Environmental Health Sciences (NIEHS) in de VS (O Fallon en Dearry 2002). Belangrijke voordelen van het betrekken van vooral de lokale gemeenschap bij onderzoek zijn volgens de NIEHS dat de kennisbasis over complexe problemen verbeterd wordt en dat gehoor gegeven kan worden aan bezorgdheden van burgers over milieu en gezondheidsproblemen. Over het algemeen worden drie belangrijke voordelen naar voren gebracht van het betrekken van verschillende groepen bij maatschappelijk relevant onderzoek. Allereerst is het een manier om praktische invulling te geven aan democratie. Keuzen die tijdens de ontwikkeling van maatschappelijk relevante kennis gemaakt worden kunnen maatschappelijke impact hebben. Het is de vraag of het rechtvaardig is bepaalde maatschappelijke groepen hierbij als blinde vlek te behandelen. Ten tweede ondersteunt het de legitimiteit van ontwikkeling en implementatie van onderzoek en beleid. Zowel het wetenschappelijk onderzoek als het gebruik van de wetenschappelijke kennis, bijvoorbeeld door de overheid, kunnen hierdoor meer draagvlak krijgen. Ten derde kan de kennis van maatschappelijke groepen een bijdrage leveren aan de wetenschap: deze specifieke kennis kan een toegevoegde waarde zijn. Omgekeerd kan de wetenschap een bijdrage leveren aan de praktijk van maatschappelijke groepen. Zeker in het geval van complexe vraagstukken zoals de relatie tussen milieu en gezondheid zijn verschillende vormen van kennis waardevol. Het gaat hierbij overigens niet alleen om de complexiteit van de relatie milieu gezondheid alleen, maar ook om de maatschappelijke aspecten. Naast de verschillende giftige stoffen en als gevolg daarvan ontstane gezondheidseffecten, spelen verschillende maatschappelijk perspectieven en belangen hierbij nadrukkelijk ook een rol van betekenis. Een samenwerking of dialoog tussen wetenschappers, overheid en maatschappelijke groepen doorloopt idealiter vanaf het begin alle stappen van het analyseproces, van probleemdefinitie tot interpretatie van gegevens, tot het nadenken over wat met de resultaten gedaan moet worden en het handelen op basis van de onderzoeksresultaten in de praktijk. Een veelgehoorde kritiek op een dergelijke benadering is dat het erg tijdsintensief is. De belofte op de langere termijn is dat er sprake zal zijn van een beter geïnformeerd en een breder ondersteund proces. Wel zal steeds goed nagedacht moeten worden gemaakt over welke vorm van dialoog of samenwerking het best past bij het doel dat nagestreefd wordt. Het is ondoenlijk bij alle activiteiten brede maatschappelijke debatten op te zetten. Daarom wordt gezocht naar vormen van dialoog en samenspraak die tegelijk vruchtbaar en praktisch haalbaar zijn. 5

6 BIOLOG: dialoog en transparantie over wetenschappelijk onderzoek Het Steunpunt Milieu & Gezondheid onderzoekt de relatie tussen milieu en gezondheid. Behalve medische en milieukundige experts zijn hierbij ook sociale wetenschappers betrokken. De sociale wetenschappers zoeken in overleg met de andere wetenschappers van het Steunpunt naar zinvolle vormen van dialoog en samenspraak met diverse maatschappelijke actoren. Het is in dat licht dat het project dat in dit rapport beschreven wordt, gezien moet worden. Dit project maakt bovendien deel uit van een groter project dat de naam BIOLOG draagt (Keune, 2003). In het kader van BIOLOG staan dialoog en transparantie inzake de Biomonitoring centraal. De Biomonitoring is het belangrijkste onderzoeksonderdeel van het Steunpunt. In de volgende paragraaf vindt u hierover meer informatie. BIOLOG overkoepelt sociaal-wetenschappelijk onderzoek inzake de doelstelling van het Steunpunt Milieu & Gezondheid om in dialoog treden met verschillende maatschappelijke groepen over de Biomonitoring in Vlaanderen. Ook wil het Steunpunt zoveel mogelijk transparant zijn over het onderzoek dat zij doet. Eén van de ideeën daarvoor is opmaak van een logboek waarin duidelijk wordt aangegeven welke stappen in het onderzoek gezet worden en welke keuzen er gemaakt worden. BIOLOG staat dus voor Biomonitoring en dialoog, en voor Biomonitoring en logboek. Kennis in ontwikkeling Dialoog over onderzoek verloopt zoals gezegd idealiter vanaf de eerste fasen van een onderzoek, de probleemdefinitie en de opzet van het onderzoek: welke onderzoeksvragen staan centraal en hoe gaan we die onderzoeken. In het geval van het Steunpunt Milieu & Gezondheid is hier echter omwille van de wijze waarop het Steunpunt tot stand gekomen helaas weinig ruimte meer voor. De overheid heeft in 2000 verschillende universiteiten in Vlaanderen gevraagd een voorstel in te dienen voor onderzoek naar Milieu & Gezondheid. Deze voorstellen moesten al grotendeels uitgewerkt zijn om een kans te kunnen maken op toekenning van het onderzoeksbudget. Dit betekent dat bij de start van het Steunpunt het grootste deel van de opzet al vastgelegd was. Het onderzoek is als het ware een rijdende trein die al op een bepaalde koers ligt, een koers die moeilijk nog ter discussie kan worden gesteld voor drastische veranderingen onderweg. In het kader van BIOLOG hebben sociale wetenschappers van het Steunpunt in overleg met onderzoekers van de Biomonitoring gezocht waar er mogelijk wel nog ruimte was voor samenspraak met maatschappelijke groepen, meer in het bijzonder lokale groepen, inzake de ontwikkeling van onderdelen van het onderzoek. Gekozen is voor twee onderdelen van het onderzoek (een vragenlijst en een rekruteringsstrategie) die ontwikkeld worden voor gebruik in de volwassenencampagne Biomonitoring die in september 2004 van start zal gaan. De wijze waarop dit project opgezet en verlopen is staat in dit rapport beschreven. Eerst echter willen we voor lezers die nog niet goed op de hoogte zijn van het werk van het Steunpunt Milieu & Gezondheid en meer bijzonder de Biomonitoring, deze zaken kort nader introduceren. Lezers die hiervan goed op de hoogte zijn kunnen dit deel overslaan en naar de daaropvolgende paragraaf gaan. 6

7 Steunpunt Milieu & Gezondheid en Biomonitoring Steunpunt Milieu & Gezondheid Het Steunpunt Milieu & Gezondheid werkt voor de Vlaamse overheid en is een samenwerkingsverband van onderzoekers van verschillende universiteiten en onderzoeksinstellingen (de Vrije Universiteit Brussel, Universiteit Antwerpen, Rijksuniversiteit Gent, Katholieke Universiteit Leuven, Limburgs Universitair Centrum, Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek, Provinciaal Instituut voor Hygiëne, Universiteit Maastricht, en het Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis Geel). Het Steunpunt onderzoekt het verband tussen milieu en gezondheid in Vlaanderen. Het is belangrijk, maar ook moeilijk onderzoek. Ten eerste is het om wetenschappelijke redenen uiterst moeilijk om éénduidige oorzaken te vinden voor verschillen in blootstelling aan milieuvervuiling en gezondheidseffecten. In het milieu komen nu eenmaal cocktails voor van stoffen; in lage dosissen maar doorgaans wel gedurende langere tijd. Ons lichaam reageert daar ook verschillend op. Niet alleen erfelijke factoren maar ook de levensstijl (roken, alcohol, geneesmiddelen,...) voeding, sociaaleconomische positie, toegang tot medische zorg en het milieu spelen een rol. Ten tweede is deze tak van de wetenschappen nog relatief jong en onontgonnen. Meer en meer zijn er wel tekenen die wijzen op de kwalijke gevolgen van de blootstelling aan vervuilende stoffen. Biomonitoring Vanaf 2002 en tot eind 2006 draait in opdracht van de Vlaamse overheid in verschillende streken een meetnetwerk voor Biomonitoring van de gezondheidseffecten van milieuvervuiling. Dat meetnetwerk registreert biomerkers: aan hoeveel vervuiling worden mensen blootgesteld en wat zijn de effecten daarvan. Het is vooral de bedoeling om de verhoogde risico s te kennen die inwoners van Vlaanderen lopen. Biomerkers zijn metingen die gebeuren in de mens zelf op bv. urine- en bloedstalen. Ze geven informatie over de aanwezigheid van vervuilende stoffen in het lichaam en signaleren vroegtijdige biologische effecten zonder dat daarom al sprake is van gezondheidsschade of ziekte. Merkers van blootstelling zeggen iets over de inname van specifieke vervuilende stoffen via lucht, water, bodem, voeding en hun eventuele opstapeling in het lichaam. Effectmerkers meten dan weer de reactie van het lichaam op de aanwezigheid van diverse stoffen in het lichaam. Bij de evaluatie van de gezondheidsrisico s van milieublootstelling zijn biomerkers in wezen early warning signalen, een noodzakelijke schakel tussen metingen van vervuilende stoffen in het milieu en risico s op gezondheidsschade (ziekten). Het Biomonitoring-onderzoek wordt gedaan bij drie verschillende doelgroepen: moeders/pasgeborenen, adolescenten (14-15j) en volwassenen (50-65j). Bij jonge mensen meet men vooral de huidige milieubelasting, bij ouderen de opstapeling gedurende vele jaren. Het verzamelen van gegevens in de pasgeborenenstudie is nu afgerond, de adolescentencampagne loopt nog tot de 7

8 zomer van De volwassenencampagne gaat in september 2004 van start. De eerste resultaten zullen bekend gemaakt worden zodra de analyses klaar zijn. Hierbij worden eerst de individuele resultaten aan de deelnemers van de studie meegedeeld. Acht meetgebieden in Vlaanderen Binnen het meetnetwerk van het Steunpunt Milieu en Gezondheid is gekozen om te monitoren in acht aandachtsgebieden met een kenmerkende en verschillende milieubelasting. De selectie van de gebieden gebeurde in nauwe samenwerking met de opdrachtgever (Vlaamse Overheid). Tijdens de 3 meetcampagnes (pasgeborenen, adolescenten en volwassenen) zullen deelnemers vrijwillig opgeroepen worden op basis van een steekproef. De resultaten van de meetcampagnes zullen statistisch worden uitgedrukt per gebied, wat toelaat om de gebieden onderling te vergelijken en om regionale ontwikkelingen in de tijd op te volgen bij herhaling van de metingen. De meetresultaten kunnen géén beeld geven over de relatie milieu en gezondheid op gemeentelijk niveau. Maar uiteraard zijn deze gemeenten wel betrokken partij bij de bekendmaking van de resultaten. Volgende gebieden werden gekozen voor de biomonitoring: 1) Antwerpse agglomeratie 2) Gentse agglomeratie 3) Havenzones: Antwerps havengebied + Gentse kanaalzone 4) Landelijk Vlaanderen 5) Fruitstreek 6) Omgeving verbrandingsovens 7) Omgeving Olen 8) Albertkanaalzone: Geel-Tessenderlo Biomerkers en co-variabelen Er bestaan vele soorten biomerkers. Er moest dus gekozen worden. De nadruk in dit meetnetwerk ligt op biomerkers van blootstelling en vroegtijdige biologische effecten in relatie met drie prioritaire gezondheidseffecten: (1) ontwikkeling en fertiliteit, (2) astma en allergie, en (3) kankerrisico. De keuze van de merkers is gebaseerd op de internationale vakliteratuur en op de resultaten van een vorig pilootonderzoek (Milieu & Gezondheid 99). Er werd ook rekening gehouden met kostenefficiëntie van de merkers. Het aantal proefpersonen dat betrokken zal worden in deze studie is immers groot (en eveneens gebaseerd op gegevens uit het pilootproject). Omdat de aanwezigheid van vervuilende stoffen in het lichaam en de effectmerkers beïnvloed kunnen worden door andere factoren (bv. levensstijl, ziekte, werk, voeding), gaat in deze studie ook de nodige aandacht naar de identificatie van deze andere factoren van invloed op de effecten van vervuilende 8

9 stoffen op de mens. Als we willen bestuderen welke gevolgen milieuvervuiling heeft, moeten we tegelijk kennis hebben over die andere factoren. Veel met lijm werken in een hobby, veel riviervis eten van eigen vangst, op het werk blootgesteld zijn aan vervuilende stoffen, of roken of veel in rooklucht zitten, het zijn allemaal zogenaamde co-variabelen. De informatie over de co-variabelen kunnen we alleen maar via vragenlijsten bekomen. Zie voor verdere informatie over het onderzoek van het Steunpunt Milieu & Gezondheid: 9

10 Onze werkwijze Hoe zijn we te werk gegaan bij dit project waarbij we commentaar vroegen op onderdelen van het onderzoek? In de eerste plaats willen we in deze paragraaf een overzicht geven van de opzet van de verschillende onderdelen van dit project. We zullen verder nader toelichten welk materiaal we de lokale groepen hebben voorgelegd. Ook gaan we in op de wijze waarop we de verschillende maatschappelijke groepen benaderd hebben voor deelname aan het project. Vervolgens zal beschreven worden welke maatschappelijke groepen we benaderd hebben. Tenslotte beschrijven we in deze paragraaf het experimentele karakter van deze wijze om met lokale actoren samenwerking op te zetten. De vragen die we hierbij hebben zullen we kort op een rij zetten. Opzet van het project Allereerst een woordje uitleg over de beperkte voorbereidings- en werkingstijd van dit project. Omwille van de strikte kalender binnen het Biomonitoring-onderzoek beschikten we over beperkte tijd om het project op te zetten en over beperkte tijd om de resultaten te verwerken. We geven hier eerst een overzicht van de opzet van het project (zie voor een volledig overzicht van het tijdsverloop van het project Bijlage B). De oorsprong van dit project ligt bij de eerste concrete plannen voor het overkoepelende project BIOLOG inzake transparantie en dialoog met maatschappelijke actoren over de Biomonitoring en dateert van augustus 2003 (voor meer uitleg over BIOLOG: zie in de paragraaf Waarom dit project? en de Nota over BIOLOG (Keune, 2003)). De eerste concrete bespreking van BIOLOG vond plaats op 21 oktober 2003 op een vergadering van het Veldwerkcomité 1 van het Biomonitoringonderzoek. Een maand later is het voorstel voor het deelproject dat in dit rapport beschreven wordt voor het eerst besproken en goedgekeurd in het Steunpunt: eerst tijdens een Management Team 2 vergadering van het Steunpunt Milieu & Gezondheid en kort erna in het Veldwerkcomité Biomonitoring. In eerste instantie was het omwille van de praktische haalbaarheid de bedoeling dit project in één regio op te zetten, namelijk de Gentse kanaalzone. Op een Veldwerkcomité van 15 december 2003 is er echter in overleg met de onderzoekers van het Biomonitoring-onderzoek toe besloten hier nog een ander meetgebied van de Biomonitoring aan toe te voegen, namelijk de Albertkanaalzone. Verderop in deze paragraaf zal de keuze voor deze beide gebieden nader toegelicht worden. Naast beide gebieden is er overigens ook voor gekozen de verschillende LOGO s (Lokaal Gezondheidsoverleg) en medisch milieukundigen die recentelijk zijn aangesteld uit te nodigen voor deelname aan het project. LOGO s en medisch milieukundigen zijn werkzaam in alle provincies in Vlaanderen. 1 In het Veldwerkcomité wordt door onderzoekers die direct betrokken zijn bij de Biomonitoring, maandelijks vergaderd over de werkzaamheden van het onderzoek. 2 In het Management team vergaderen de wetenschappelijke promotoren van het Steunpunt maandelijks over de gang van zaken binnen het Steunpunt en worden belangrijke beslissingen over de koers van het onderzoek genomen. 10

11 Het project zelf is concreet uitgewerkt in januari We moesten hierbij rekening houden met een deadline. In het kader van de voorbereiding van de volwassenencampagne van de Biomonitoring die van start gaat in september 2004, moest de opzet van de onderzoekscampagne ter goedkeuring voorgelegd worden aan de medisch-ethische commissie van de Universiteit Antwerpen. Onderdelen van het onderzoek zoals vragenlijsten en rekruteringsstrategie moeten goedkeuring van deze commissie krijgen. Dit betekende dat de inbreng van maatschappelijke groepen, volgens de inschatting toen, uiterlijk eind maart 2004 verwerkt zou moeten zijn. De timing van het project is daarop afgestemd. Begin februari zijn de uitnodigingen tot deelname aan het project verspreid onder de geselecteerde maatschappelijke groepen. Hen is gevraagd uiterlijk op 25 februari commentaar op vragenlijst en rekruteringsstrategie in te sturen. Van de reacties van maatschappelijke groepen is begin maart een rapport opgemaakt dat op 9 maart is doorgestuurd aan de onderzoekers van het Veldwerkcomité Biomonitoring (Keune et al, 2004-a). In de laatste week van april 2004 zijn de laatste reacties van wetenschappers van de Biomonitoring op de inbreng van de maatschappelijke groepen aan ons doorgestuurd. Niet alle commentaren van maatschappelijke groepen waren op dat moment volledig uitgediscussieerd onder de wetenschappers van het Steunpunt. We hebben er echter voor gekozen toch reeds verslag van de reacties van de wetenschappers op dat moment te doen aan de deelnemende groepen omdat ze anders te lang zouden moeten wachten op hetgeen in het vooruitzicht was gesteld. In de eerste week van mei hebben de deelnemende maatschappelijke groepen een gedetailleerd verslag hiervan toegestuurd gekregen (Keune et al, 2004-b). Wat hebben we voorgelegd aan maatschappelijke groepen? We vroegen maatschappelijke groepen zoals gezegd commentaar vanuit hun professioneel of persoonlijk gezichtspunt op twee onderdelen van het Biomonitoring-onderzoek die in voorbereiding zijn voor de volwassenencampagne die start in september 2004: - Een algemene vragenlijst die de metingen van de biomonitoring in de streken vergezelt; - Een strategie om in de meetgebieden genoeg geschikte kandidaten voor deelname aan het Biomonitoring-onderzoek te vinden. We zullen hier kort nadere toelichting geven over het materiaal dat is voorgelegd. Voor inzage in de volledige documentatie die we maatschappelijke groepen hebben voorgelegd, verwijzen we graag naar de website van het Steunpunt waar deze te raadplegen zijn: Het volgende pakket is verstuurd aan de maatschappelijke groepen: 11

12 A. Introductie brief B. Algemene Inleiding C. Introductie Algemene Vragenlijst D. Algemene Vragenlijst E. Rekruteringstrategie F. Feedbackformulier plus evaluatievragen Introductiebrief In deze brief is kort aangegeven waarover het project gaat en wordt de geadresseerde uitgenodigd deel te nemen aan het project. Algemene Inleiding Hier is kort een introductie gegeven over het Steunpunt Milieu & Gezondheid, de Biomonitoring, de meetgebieden, biomerkers en co-variabelen, vergelijkbaar met de vorige paragraaf ( Steunpunt Milieu & Gezondheid en Biomonitoring ) in dit rapport. Belangrijk aandachtspunt hierbij in relatie tot de vragenlijst die wij hebben voorgelegd aan de maatschappelijke groepen betreft de co-variabelen: Omdat de aanwezigheid van vervuilende stoffen in het lichaam en de effectmerkers beïnvloed kunnen worden door andere factoren (bv. levensstijl, ziekte, werk, voeding), gaat in deze studie ook de nodige aandacht naar de identificatie van deze andere factoren van invloed op de effecten van vervuilende stoffen op de mens. Als we willen bestuderen welke gevolgen milieuvervuiling heeft, moeten we tegelijk kennis hebben over die andere factoren. Veel met lijm werken in een hobby, veel riviervis eten van eigen vangst, op het werk blootgesteld zijn aan vervuilende stoffen, of roken of veel in rooklucht zitten, het zijn allemaal zogenaamde co-variabelen. De informatie over de co-variabelen kunnen we alleen maar via vragenlijsten bekomen. Introductie Algemene Vragenlijst In de inleiding over de vragenlijst die we voor commentaar hebben voorgelegd is eerst geschetst dat het één van de vragenlijsten betreft die deelnemers aan de Biomonitoring moeten invullen. Bij het onderzoek worden verschillende vragenlijsten ingevuld door de deelnemers: 12

13 - Algemene vragenlijst: o over leefomgeving, werk, gezondheid, gezin, leefgewoonten - Voedingsvragenlijst: o over voedingsgewoonten - Perceptievragenlijst: o over hoe mensen denken over milieuproblemen en milieubeleid De vragenlijst die we aan de maatschappelijke groepen hebben voorgelegd is de eerste, de Algemene vragenlijst. Op de inhoud van vragenlijst zelf komen we hieronder terug. Vervolgens is nader toegelicht welke leeftijdsgroep in de volwassenencampagne onderzocht gaat worden, wat met name de interesse van de onderzoekers bij deze doelgroep is en welke zaken gemeten werden: Hieronder geven we allereerst een globaal overzicht van zaken die gemeten worden tijdens de volwassenencampagne van de Biomonitoring. We willen hierbij aantekenen dat hierbij omwille van onder andere praktische redenen keuzen gemaakt zijn. Samengevat wordt in de volwassenen campagne bij mensen in de leeftijdsgroep jaar, onderzocht wat de invloed is van opstapeling van schadelijke stoffen in de loop van een mensenleven op het risico van het krijgen van kanker. Meer specifiek worden de volgende stoffen, effecten en andere zaken gemeten en geanalyseerd: Blootstelling aan schadelijke stoffen Serum: merker PCBs, pesticiden, dioxine-activiteit Urine: 1-OH pyreen, tt-muconzuur, cadmium Bloed: komeettest, micronucleustest (DNA schade) Effecten van de blootstelling op de mens Serum: 3 kankermerkers Urine: 8-OH deoxyguanosine vragenlijst: astma & allergie Co-variabelen Vragenlijst: algemeen + voeding (algemene vragenlijst is bijgevoegd) Biochemische analysen: cholesterol, ijzerstatus bloed, urinair creatinine Vervolgens hebben we de volgende aandachtspunten voorgesteld voor commentaar op de vragenlijst: 13

14 - Zijn de vragen duidelijk? - Zijn er nog andere co-variabelen denkbaar die u niet in de lijst tegen kwam? - Algemeen: wat vindt u van de vragenlijst? o Is het duidelijk waarvoor ze dient? o Is duidelijk hoe de vragenlijst de co-variabelen in kaart probeert te brengen? o Hebt u er vertrouwen in dat dit zo lukt? Algemene Vragenlijst De Algemene vragenlijst zoals die is voorgelegd peilt globaal naar de volgende onderwerpen: - Werkomgeving en opleiding: vraag 1 t/m 12 - Wonen en hobby s: vraag 13 t/m 28 - Huishouden: vraag 29 t/m 31 - De gezondheid: vraag 32 t/m 38 - Roken: vraag 39 t/m 41 - Voedingsgewoonten: vraag 42 t/m 48 - De ademhaling: vraag 49 t/m 65 - Zwangerschappen en kinderen (alleen voor vrouwen): vraag 66 t/m 68 Het gaat hoofdzakelijk om een gesloten vragenlijst, waarbij bij het beantwoorden van de vragenlijst meestal gekozen moet worden uit een aantal gegeven antwoordcategorieën. Soms wordt gevraagd getallen in te vullen zoals bijvoorbeeld in geval van geboortedatum en lengte of gewicht. Bij een aantal vragen wordt de mogelijkheid geboden bij andere zelf een categorie te beschrijven. Rekruteringstrategie Verschillende doelgroepen vragen om verschillende benaderingen als het gaat om rekrutering van deelnemers aan de Biomonitoring. De pasgeborenen zijn gerekruteerd via een aantal materniteiten in de meetgebieden, de adolescenten zijn via scholen gerekruteerd. In het geval van de volwassenen in de leeftijd tussen 50 en 65 jaar waren dergelijke verzamelplaatsen moeilijker te bedenken. Het leek de onderzoekers interessant een aantal opties voor rekrutering aan de maatschappelijke groepen voor te leggen. De volgende tekst is aan de maatschappelijke groepen voorgelegd: 14

15 Om het onderzoek optimaal uit te voeren moeten de deelnemers aan het onderzoek aan een aantal criteria voldoen. Deze selectiecriteria zijn nodig om het verband tussen milieu gezondheid te kunnen bestuderen. Per meetgebied zijn er in totaal 200 volwassen deelnemers nodig. Ze zullen gespreid over de periode september 2004 augustus 2005 worden uitgenodigd voor het onderzoek. Het gaat bij de rekrutering dus om twee zaken: - Hoe selecteren we aan de poort? (wie wordt al of niet uitgesloten van het onderzoek: inclusieen exclusie criteria zoals onderzoekstechnisch noodzakelijk) - Hoe krijgen we zoveel mogelijk mensen die binnen onze doelgroep vallen aan die poort? (rekruteringsstrategie, kanalen om de mensen te bereiken) Selectie aan de poort: De volgende criteria worden gehanteerd: - Tussen de 50 en 65 jaar - Wonen in een meetgebied (zie bijgevoegd kaartje) - Minimaal 5 jaar woonachtig in dat gebied - Voldoende Nederlands kunnen om vragenlijsten in te vullen - Toestemming geven voor deelname Voldoende kandidaten aan de poort: - Op dit moment hebben we drie scenario s bedacht voor het rekruteren van deelnemers voor het onderzoek. Een definitieve keuze willen we maken nadat we ook uw suggesties hebben kunnen vernemen. De drie scenario s: o Mensen aanschrijven nadat we via het Rijksregister contactgegevens hebben bekomen o Mensen in relevante gebieden (gemeenten of straten) opbellen o Mensen oproepen deel te nemen via gemeentelijke kanalen zoals een lokale krant, radio, TV. - Om de rekrutering te ondersteunen is het wellicht een goed idee een bekendmakingcampagne op te zetten om potentiële deelnemers te motiveren deel te nemen aan het onderzoek. Graag ontvangen wij suggesties van u hiervoor. Feedbackformulier plus evaluatievragen Tenslotte is de maatschappelijke groepen een feedbackformulier voorgelegd waarin zij hun commentaren konden noteren. Hierbij was ook een aantal evaluatievragen gevoegd over dit project. We komen daar in de paragraaf Evaluatie van het project uitgebreid op terug. Hieronder volgt nu informatie over de gebieden waarin en de groepen waarmee we samenwerking gezocht hebben. 15

16 In welke gebieden hebben we gewerkt? Omwille van praktische haalbaarheid hebben we twee van de acht meetgebieden waar de Biomonitoring plaatsvindt uitgekozen voor dit project. Daarnaast is de vraag om medewerking zoals eerder vermeld ook voorgelegd aan alle LOGO s (Lokaal Gezondheidsoverleg) en de medisch milieukundigen in alle provincies van Vlaanderen, aangezien zij samenwerken met het Steunpunt Milieu & Gezondheid. Waar het specifiek de meetgebieden betreft gaat het om de volgende twee gebieden (in Bijlage A vindt u kaartjes van beide gebieden): - Albertkanaalzone: Balen, Beringen, Diest, Geel, Ham, Laakdal, Leopoldsburg, Meerhout en Tessenderlo - Gentse kanaalzone: Zelzate, Evergem en Wachtebeke en deelgemeenten van Gent: Gent- Muilestede, Oostakker, Sint-Kruis-Winkel en Wondelgem Belangrijke reden om juist voor deze twee gebieden te kiezen is dat we op het moment dat we het project opgezet hebben lopende contacten hadden in beide streken waardoor we makkelijker maatschappelijke groepen hoopten te bereiken. Omwille van de beperkte tijd die we voor dit project hadden hebben we hiervoor gekozen. We bedoelen hiermee geenszins deze twee meetgebieden een voorkeursbehandeling te geven ten opzichte van de andere meetgebieden. In de Gentse kanaalzone werkten we al samen met het Project Gentse kanaalzone ( We zijn daar in voorbereiding van een project waarin onderzoekers van het Steunpunt Milieu & Gezondheid en vertegenwoordigers van de overheid die betrokken zijn bij het Steunpunt, in discussie zullen gaan met lokale actoren uit de Gentse kanaalzone. We doen dit in dat gebied omdat we kunnen samenwerken met een bestaand project (Project Gentse kanaalzone) dat rond onder andere milieu werkzaam is, en we gebruik kunnen maken van reeds bestaande overlegstructuren. Het Project Gentse kanaalzone is al in werking vanaf 1993 en werkt samen met een diversiteit aan lokale stakeholders. In andere gebieden bestaan dergelijke structuren niet als zodanig. Met een aantal groepen in de Albertkanaalzone hadden we ten tijde van de opzet van dit project contacten inzake de eerste Biomonitoringscampagne voor de doelgroep pasgeborenen. Onderwerp van gesprek was hierbij het beperkte aantal deelnemers dat we hebben kunnen vinden in dat gebied. Verschillende groepen hebben naar aanleiding daarvan samenwerking aangeboden. Aangezien initiatieven inzake de pasgeborenencampagne niet meer zinvol bleken te zijn omwille van timing, hebben we onder andere aan het aanbod van samenwerking gehoor gegeven door in de Albertkanaalzone medewerking bij dit project te vragen. 16

17 Welke maatschappelijke groepen hebben we uitgenodigd? De selectie van de maatschappelijke groepen is als volgt in haar werk gegaan. In de Gentse kanaalzone hebben we als uitgangspunt de schakering aan maatschappelijke groepen genomen die participeert in het kader van het Project Gentse kanaalzone (Bewonersgroepen, Bedrijven, Vakbonden, Milieuorganisaties Milieuambtenaren). Omdat daarbij het thema milieu (naast ruimtelijke ordening) vooral centraal staat, en gezondheid minder, hebben we ervoor gekozen deze schakering uit te breiden met groepen die zich bezig houden met gezondheid (Huisartsenkringen, Gezondheidsraden, Gezondheidsambtenaren, LOGO's (Lokaal gezondheidsoverleg), en Medisch Milieukundigen). Bovendien hebben we ervoor gekozen ook Milieuraden uit te nodigen, aangezien deze niet in het Project Gentse kanaalzone vertegenwoordigd zijn. Tenslotte hebben we er ook voor gekozen de gemeente Wachtebeke bij het project te betrekken. Deze gemeente maakt vooralsnog geen deel uit van het Project Gentse kanaalzone, hoewel het wel in het gebied ligt. Er bestaan wel contacten met groepen in die gemeente. Aangezien echter Wachtebeke deel uitmaakt van het meetgebied Gentse kanaalzone waar de Biomonitroing zal plaatsvinden, leek het ons verstandig ook deze gemeente erbij te betrekken. Hetzelfde principe van een combinatie van actoren hebben we toegepast in de Albertkanaalzone, zij het dat we daar niet konden vertrekken van een bestaande overlegstructuur. Enerzijds hebben we in de Albertkanaalzone groepen benaderd waarmee we al contact hadden. Anderzijds hebben we dezelfde schakering proberen te bereiken als in de Gentse kanaalzone, door extra groepen aan te schrijven. We willen hierbij benadrukken dat we vooral een diversiteit aan groepen wilden bereiken om commentaren vanuit verschillende maatschappelijke invalshoeken te kunnen meenemen. We hebben er dus niet voor gekozen een statistische representativiteit na te streven. Om de verschillende groepen op te sporen waarvan we nog geen gegevens hadden, hebben we gebruik gemaakt van informatie van mensen die de streek kennen en waarmee het Steunpunt of de Universiteit Antwerpen reeds contact hadden, en van informatiebronnen die we op het internet konden vinden. Het meetgebied Albertkanaalzone strekt zich uit over drie provincies, namelijk Antwerpen, Limburg en Vlaams Brabant. In de provincie Antwerpen hebben we in het geval van bewonersgroepen gekozen voor leden van het Burenplatform BP, waarin bewoners van verschillende gemeenten vertegenwoordigd zijn: Geel, Laakdal en Meerhout. Dit Burenplatform had eerder al zelf contact gezocht met het Steunpunt Milieu & Gezondheid. Voor Limburg (Beringen, Ham, Leopoldsburg en Tessenderlo), hebben we gekozen om Lente vzw te vragen om medewerking. Lente vzw is een buurtgroep rond Tessenderlo Chemie, een groot Seveso-bedrijf in de regio. Andere bewonersgroepen hebben we binnen het korte tijdbestek niet op kunnen sporen. Voor Vlaams Brabant ( Diest), geldt dit ook. 17

18 We hebben uiteindelijk in beide gebieden de volgende diversiteit aan groepen uitgenodigd: - Bewonersgroepen - Bedrijven - Vakbonden - Huisartsenkringen - Milieuorganisaties - Milieuraden - Gezondheidsraden - Milieuambtenaren - Gezondheidsambtenaren - LOGO's (Lokaal gezondheidsoverleg) - Medisch Milieukundigen Wij hebben er voor gekozen om politieke overheden niet in onze werking te betrekken aangezien wij beleidsvoorbereidend onderzoek doen in het kader van het Steunpunt Milieu & Gezondheid. Dit betekent dat wij ons vooral richten op het aanreiken en in kaart brengen van relevante beleidsondersteunende kennis, op grond waarvan de politieke overheden een geïnformeerde beslissing kunnen nemen. Daarnaast is het zo dat overheden betrokken zullen via het ontwikkelen van beleidsscenario s op basis van de biomonitoring. Hoe hebben we de maatschappelijke groepen benaderd? Om binnen de korte tijdspanne die ons ter beschikking stond zo snel mogelijk zoveel mogelijk verschillende groepen te bereiken, hebben we waar mogelijk groepen, contactpersonen, per benaderd. Indien we geen adressen konden vinden, hebben we het materiaal per post verstuurd. We hebben ervoor gekozen direct met de deur in huis te vallen door het gehele pakket dat we wilden voorleggen mee te zenden. We hebben om tijd te sparen niet eerst bij groepen afgetast of ze interesse hadden mee te werken, noch per telefoon, noch per post of . Het werken via heeft als belangrijk voordeel dat mensen snel bereikt worden, en dat commentaar digitaal ingestuurd kan worden wat handig is voor de verwerking van de resultaten. Een nadeel kan zijn dat mensen overdonderd worden door de hoeveelheid materiaal, dat het niet als interessant of belangrijk want onbekend herkend wordt, en dat het anoniem op de al dan niet digitale grote stapel belandt. We komen hier later op terug. Experiment Dit project is deels als experiment opgezet. We willen hier ingaan op een aantal onderzoeksvragen die wij ons hiertoe gesteld hebben. In de afsluitende paragraaf van dit rapport zullen we hierop terugblikken. Allereerst zijn we natuurlijk benieuwd hoe deze werkwijze uit zal pakken. Bereiken we de groepen die we bereiken willen? Bereiken we de doelstelling van een constructieve bijdrage van maatschappelijke groepen van buiten het Steunpunt Milieu & Gezondheid aan het werk van de medisch-milieukundige 18

19 onderzoekers? Loont het de moeite? Hoe verhouden tijdsinvestering en opbrengst zich tot elkaar? Hoe kunnen we dit best beoordelen? Wat vinden de groepen die we om commentaar vragen van dit project? Hoe verhoudt de inhoud van wetenschappelijk onderzoek dat uitspraken wil doen die de lokale context overstijgen zich tot de dagelijkse lokale realiteit? Hoe kijken actoren die normaliter (meestal) niet betrokken worden bij het opzetten van wetenschappelijk onderzoek hier tegenaan? Is hierbij een verschil merkbaar tussen verschillende typen groepen die we benaderd hebben? Is er bijvoorbeeld een verschil merkbaar tussen groepen die vanuit hun beroep een bepaalde expertise inzake milieu en gezondheid inbrengen en mensen die professioneel geen expert op dat vlak zijn? Wat vinden de medisch-milieukundige wetenschappers van het Steunpunt van dit project? Hoe reageren de wetenschappers van het Steunpunt inhoudelijk op de commentaren? Zijn de commentaren zinvol in hun ogen? Geven ze eraan gehoor? Op welke wijze geven ze eraan gehoor? Vinden zij deze werkwijze de moeite waard? Behalve een oefening in commentaar van lokale groepen op onderdelen van wetenschappelijk onderzoek in ontwikkeling, is het voor ons ook een oefening in communicatie, transparantie, openheid en dialoog over wetenschappelijk onderzoek in meer algemene zin. Hoe evalueren wij als sociale wetenschappers deze oefening vanuit ons oogpunt? Welke lessen kunnen we hieruit trekken naar andere contexten, naar de toekomst? Hoe beoordelen wij het leerproces dat het Steunpunt Milieu & Gezondheid in dit opzicht doormaakt? In de volgende paragraaf gaan we in op de resultaten van het project. 19

20 Welke groepen hebben deelgenomen? Hier volgt een overzicht van de lokale groepen (actoren) die meegewerkt hebben aan dit project. Steeds wordt aangegeven hoeveel actoren wij per brief uitgenodigd hebben voor deelname, en hoeveel positief hebben gereageerd door deel te nemen. Provinciaal Type actor Gent kanaal Albert kanaal Totaal Overige (aantal pers) Brief Reactie Brief Reactie Brief Reactie Brief Reactie LOGO (-) MMK (-) Milieuraad Milieuambt Gezondheidsraad/ambt Huisartsen(kring) Milieugroepen Vakbonden Bedrijven (koepel) (*) (2) 6 2 Bewoners Totaal (*) (*) 35 % 14,7% 45,5% 24,3% 15,2% (*) (*) (*) Het aantal bedrijven dat in de Gentse kanaalzone onze mailing bereikt heeft weten we niet; dit is via een overkoepelende organisatie van bedrijven in de Gentse kanaalzone gebeurd. Wij hebben hier verder geen zicht op. (-) LOGO staat voor Lokaal Gezondheidsoverleg (-) MMK staat voor Medisch Milieukundigen Wat vooral opvalt is dat veel lokale bewoners gereageerd hebben, met name in de Gentse kanaalzone. Het gaat hier overigens voor een deel om mensen van dezelfde bewonersgroepen. In totaal zijn 5 verschillende bewonersgroepen uit de Gentse kanaalzone vertegenwoordigd in de respons. Opvallend is verder dat maar één bedrijf gereageerd heeft (van dit bedrijf twee vertegenwoordigers) en slechts één vakbondsvertegenwoordiger. Opvallend is ook dat niemand van lokale milieugroepen gereageerd heeft. De response bij de LOGO s (Lokaal Gezondheidsoverleg) is ook zeer laag, maar wordt in belangrijke mate gecompenseerd door de bijdragen van de recentelijk aangestelde medisch milieukundigen (MMK). We moeten hier bij wel aantekenen dat de medisch milieukundigen vrij goed vertrouwd zijn met het werk van het Steunpunt en derhalve wellicht eerder bereid zijn geweest deel te nemen. Samen met de Gezondheidsinspectie van de Vlaamse Gemeenschap, het Steunpunt Milieu & Gezondheid, en 20

21 de Cel Milieu en Gezondheid van de Administratie Milieu-, Natuur-, Land en Waterbeheer, maken de en de medisch milieukundigen deel uit van het Vlaams Medisch Milieukundig Netwerk. Vergelijken we de deelname vanuit de beide streken, dan valt op dat de deelname vanuit de Gentse Kanaalzone relatief duidelijk groter is. Zelfs wanneer we rekening houden met het gegeven dat wellicht een aantal bedrijven via de overkoepelende organisatie bereikt zijn, is het beeld daar toch positiever. Mogelijke verklaring is dat we hier hebben samengewerkt met een bestaande overleg structuur inzake milieu en ruimtelijke ordening (het Project Gentse kanaalzone), waarin een belangrijk deel van de actoren actief is. In die zin werden de aangeschreven actoren deels ook vanuit een bekend en vertrouwd kanaal benaderd wat wellicht positief gewerkt heeft. Wat diversiteit van deelnemende typen actoren betreft kunnen we redelijk tevreden zijn. Er zijn zowel medisch als milieukundig experts vertegenwoordigd, zowel ambtenaren als andere professionals. Van de maatschappelijke actoren zijn vooral de bewonersgroepen sterk aanwezig. Teleurstellend is wel de afwezigheid van milieugroepen en de zeer beperkte deelname van bedrijven en vakbonden. Waarom hebben sommige groepen niet deelgenomen? We hebben in totaal negen negatieve reacties gehad op onze vraag om medewerking. Een viertal mensen gaf aan het te druk te hebben om mee te werken. Twee personen vroegen zich af waarom ze aangeschreven waren aangezien ze niet tot de doelgroep behoren: niet binnen de leeftijdscategorie van de door de Biomonitoring te onderzoeken volwassenen van en niet woonachtig in de Albertkanaalzone of de Gentse kanaalzone. Eén persoon gaf aan niet mee te willen werken aangezien de organisatie van deze persoon niet werkzaam was in de Albertkanaalzone of de Gentse kanaalzone. Een andere persoon wilde niet meewerken aan het onderzoek omwille van privacyredenen: deze persoon gaf aan dergelijke enquêtes nooit in te vullen (na antwoord van onze kant dat dat ook niet de bedoeling was, heeft deze persoon overigens alsnog meegewerkt). Kennelijk hebben deze personen niet precies begrepen wat de bedoeling was of waarom ze benaderd werden. Overigens heeft een aantal deelnemers aan dit project de vragenlijst zelf ingevuld in plaats van er commentaar op te geven. Eén persoon reageerde zeer negatief omwille van de wijze van benadering. Deze persoon vond het benaderen via onbeleefd en niet efficiënt omdat niet meteen duidelijk werd wat de bedoeling was van het project. Beter zou het volgens deze persoon zijn geweest eerst te telefoneren met daarna wellicht een brief met aankondiging van en uitleg over het project, om dan pas daarna aan geïnteresseerden het volledige pakket met informatie toe te zenden. Naar aanleiding van deze reactie hebben de onderzoekers telefonisch contact opgenomen met deze persoon. Na verdere toelichting over het project heeft deze persoon vervolgens een zeer constructieve houding getoond door medewerking toe te zeggen en aan te bieden collega s in de regio te stimuleren mee te werken. Uiteindelijk heeft deze persoon overigens geen feedbackformulier ingezonden. Bij een telefonische navraag in een later stadium, bij een aantal personen die niet meegewerkt hadden, gaf deze persoon hiervoor als reden de vragenlijst behoorlijk goed te vinden en geen aanvullingen te hebben. 21

22 We hebben zelf nog telefonisch contact opgenomen met een achttal actoren in de Albertkanaalzone die benaderd waren voor deelname maar die niet gereageerd hebben. Dit om een indruk te krijgen van de motivaties. Twee gaven aan van adres veranderd te zijn. We waren dit echter niet op het spoor gekomen door foutmeldingen bij de verzending. Eén persoon gaf als reden geen tijd te hebben. Eén persoon was wegens zwangerschap thuis. Eén persoon gaf als reden de vragenlijst behoorlijk goed te vinden en geen aanvullingen te hebben. Drie personen konden zich er weinig van herinneren en vreesden dat ze om welke reden dan ook de vraag om medewerking uit het oog verloren waren. In de Gentse kanaalzone heeft een non-responder onderzoek omwille van drukke werkzaamheden bij het Project Gentse kanaalzone niet plaats kunnen vinden. 22

23 Wat was het commentaar van de lokale groepen? Twee onderdelen van de bijdrage van de maatschappelijke groepen zullen we hier beschrijven: het commentaar bij de vragenlijst en het commentaar bij de rekruteringsstrategie. We zullen hierbij steeds ook aangeven wat de reacties waren van de onderzoekers van de Biomonitoring op de commentaren. Voor alle duidelijkheid zullen we steeds spreken van respondenten als we de maatschappelijke groepen bedoelen die hebben deelgenomen aan dit project. Dit om duidelijk een onderscheid te maken ten opzichte van (toekomstige) deelnemers aan de Volwassenencampagne van de Biomonitoring. En we zullen spreken over de onderzoekers als we verwijzen naar de medisch-milieukundige wetenschappers van het Steunpunt. Allereerst kort even aandacht voor de verschillende vormen waarop commentaar door verschillende respondenten is ingestuurd. Het overgrote deel van de respondenten, heeft gebruik gemaakt van het meegestuurde feedbackformulier. Drie respondenten hebben commentaar in een andere opmaak gebruikt. Een klein deel, zes respondenten, heeft abusievelijk de Algemene Vragenlijst zelf ingevuld. Kennelijk is hier een misverstand gerezen en gingen deze respondenten er ten onrechte van uit dat het hier het Biomonitoring-onderzoek zelf betrof. Ongeveer de helft van de respondenten heeft de commentaren per ingestuurd. De rest heeft dit per post gedaan, of persoonlijk aan medewerkers aan dit project overhandigd bijvoorbeeld bij gelegenheid van een bijeenkomst in het kader van andere initiatieven van het Steunpunt. Commentaar op de Algemene Vragenlijst We kunnen een aantal categorieën van commentaar onderscheiden hier. Twee categorieën die we hier enkel kort willen noemen omdat ze weinig inhoudelijk commentaar bevatten, zijn opmerkingen met betrekking tot spelfouten, formuleringen en de vraag om verduidelijkingen in de tekst. Die zijn uiteraard meegenomen, maar interessanter zijn de volgende categorieën: - Antwoordcategorieën en vraagstelling - Co-variabelen - Privacy en gevoelige informatie - Meer toelichting - Meer inhoudelijke feedback Deze categorieën hebben we ook specifiek aan de onderzoekers van de Biomonitoring voorgelegd met de vraag of ze het commentaar overnemen, en zo niet welke argumentatie ze daarvoor hebben. We zullen deze hieronder één voor één behandelen zonder echter teveel op details te willen ingaan. Voor diegenen die interesse hebben in de details verwijzen we graag naar de rapporten die hierover voor de 23

24 onderzoekers van de Biomonitoring en voor de respondenten van het project zijn opgemaakt (Keune et al, 2004 a en b) Antwoordcategorieën en vraagstelling Hieronder verstaan we commentaren die aanvullingen inzake de antwoordcategorieën behelzen en opmerkingen over de wijze van vraagstelling. Het kan dan bijvoorbeeld gaan om het voorstel voor uitbreiding van het aantal antwoordmogelijkheden bij de vraag welk beroep iemand heeft of de opmerking bij een vraag naar geneesmiddelengebruik om te vermelden dat de pil en vrij verkrijgbare pijnstillers of natuurgeneesmiddelen ook onder geneesmiddelen vallen. Iets meer dan de helft van de ongeveer 25 verschillende suggesties in deze categorie is overgenomen door de onderzoekers. Een aantal zaken valt hierbij op. Bij de vraag over beroepsblootstelling aan potentieel schadelijke producten is het voorstel hierbij radioactieve bronnen toe te voegen overgenomen door de onderzoekers, terwijl radioactiviteit geen onderdeel uitmaakt van de Biomonitoring. Belangrijkste argumenten om sommige suggesties niet over te nemen zijn dat elders in deze vragenlijst of andere vragenlijsten (de voedingsvragenlijsten met name) aandacht besteed wordt aan voorgestelde antwoordcategorieën of dat ze ingevuld kunnen worden onder andere. Meest opvallend bij de niet overgenomen suggesties zijn de twee volgende opmerkingen. Allereerst de vraag of het gebruik van pesticiden in de hobbysfeer niet te ver gezocht is. Volgens de onderzoekers wordt dit echter bij tuinieren gebruikt. Ten tweede het voorstel bij gezondheidsklachten de categorie jeuk op te nemen. Volgens de onderzoekers is dat een te vage term. Co-variabelen Een interessante categorie commentaren betreft de vraag aan de respondenten of zij andere covariabelen willen voorstellen naast die, die door de onderzoekers in de vragenlijst naar voren gebracht worden. Ter herinnering: omdat de aanwezigheid van vervuilende stoffen in het lichaam en de effectmerkers beïnvloed kunnen worden door andere factoren (bv. levensstijl, ziekte, werk, voeding), gaat in deze studie ook de nodige aandacht naar de identificatie van deze andere factoren van invloed op de effecten van vervuilende stoffen op de mens. De informatie over de co-variabelen kan alleen via vragenlijsten worden bekomen. Deze categorie stelt de vraag of de respondenten andere onderzoekskeuzen gemaakt zouden hebben dan de onderzoekers als het gaat om zaken die van invloed zijn op de analyse van blootstelling en effect van giftige stoffen. Over deze vragen wordt binnen het Veldwerkcomité van de Biomonitoring over het algemeen ook uitvoerig gediscussieerd. Het is belangrijk hierbij een evenwicht te vinden tussen het belang van aandacht voor een veelheid aan relevante co-variabelen en praktisch nut voor een de analyse achteraf. Deze categorie overlapt overigens inhoudelijk deels met de vorige categorie ( Antwoordcategorieën ). Dit komt waarschijnlijk doordat we de vraag naar co-variabelen expliciet afzonderlijk gesteld hebben. 24