Naar een betere inductie

Transcriptie

1 Naar een betere inductie Paul van den Berg December 2017 Tussen september 2013 en juli 2016 heeft het project Naar een betere Inductie als deelproject van het Project Verbinden en Vernieuwen in de regio Noord-Holland Noord plaatsgevonden. Beschrijving van het project Bij de start van het project zijn de volgende mogelijke doelen geformuleerd: a. Het ontwerpen van opleidingsprogramma s die aansluiten bij de nieuwste inzichten op het gebied van kwaliteit bij beginnende leraren. Daarbij werd gedacht aan: introductie van expert-instrumenten rond het meten van kwaliteit, zoals deze zijn ontwikkeld door Van der Grift; het ontwikkelen van een train de trainer opleiding voor coaches van beginnende leraren. b. Investeren in instrumenten voor scholingen HRM beleid: coaching van beginnende leraren verlengen tot 5 jaar; intervisie voor beginnende leraren. c. Blijvende periodieke metingen van vertrek van beginnende leraren (kwalitatieve gegevens) met exit-interviews, ter verbetering van begeleiding en selectie. Welke doelen zijn er gerealiseerd? a. Schoolleiders en coaches namen deel aan bijeenkomsten waarin zij samen een inductieprogramma ontwikkelden, waarin opbrengsten werden gedeeld en waarin de deelnemers werden geschoold in het gebruikt van het ICALT observatie instrument. Dit ICALT instrument wordt gebruikt om de ontwikkeling van de beginnende docent in kaart te brengen. b. Coaches namen deel aan intervisiebijeenkomsten. c. Coaches werden één op één ondersteund tijdens het begeleiden van beginnende docenten in de vorm van coaching on the job. d. Scholen werden geadviseerd en ondersteund in de ontwikkeling van een goed inductieprogramma. e. Er heeft een eindevaluatie plaatsgevonden. In het totaal hebben in Noord-Holland Noord zeven scholen deelgenomen aan het project. Gaandeweg is één school uitgevallen vanwege onvoorziene omstandigheden.

2 Opbrengsten van het project: samenvatting onderzoeksresultaat In juli 2016 hebben de betrokken coaches van vijf scholen deelgenomen aan een monderlinge interviewstudie, waarbij de volgende vragen centraal stonden: a. Wat is volgens de betrokken scholen het effect van het project op het inductieprogramma bij hen op school? b. Hoe waarderen de betrokken scholen het project Naar een betere inductie? c. Op wat voor manier zouden de betrokken scholen in de toekomst willen samenwerken of ondersteund willen worden in relatie tot verdere ontwikkeling van hun inductieprogramma? d. Welke beperkingen zien de scholen in hun school ten aanzien van de ontwikkeling van hun inductieprogramma? De studie is uitgevoerd door dr. Chantal Kessels, die gedurende het gehele project het projecteam heeft ondersteund als externe deskundige. Hieronder wordt een samenvatting weergegeven van de uitkomsten. De deelnemende scholen hebben een meer gespecificeerd onderzoeksverslag ontvangen. Wat is volgens de betrokken scholen het effect van het project op het inductieprogramma bij hen op school? De coaches hebben veel invloed ervaren van het project. Veel genoemd is het effect van het project op een betere samenwerking. Dit gaat vaak om samenwerking tussen schoolleiding en begeleiders, maar ook om samenwerking tussen begeleiders onderling. De gezamenlijke bijeenkomsten hebben hier veel in betekend. Ook het feit dat door dit project schoolleidingen zich bewust zijn geworden van het belang van inductie heeft hieraan bijgedragen. Persoonlijke effecten worden ervaren op het gebied van sterker voelen, gesteund voelen en op een andere manier in het proces in school staan. Opvallend was dat er niet genoemd is dat begeleiders anders zijn gaan handelen in hun begeleidingspraktijk. Ze geven aan dat ze veel geleerd hebben van het zien van een voorbeeldgesprek, dat door Chantal Kessels is gedaan, maar ze geven niet aan dat dit hun handelen heeft beïnvloed. Effecten op het inductieprogramma lijken groot. Eén school had voorheen nog helemaal geen inductieprogramma en zij hebben het project afgesloten met een behoorlijk inductieprogramma. Eén school had een goed programma, maar zij hebben het programma zowel verdiept (meer inhoud gegeven in het eerste jaar) als verlengd (voor tweede en derdejaars docenten). Voor de meeste scholen geldt dat zij al een programma hadden, maar dit nog niet zo goed uit de verf kwam. De betrokkenen geven aan dat het inductieprogramma nu sterker is geworden (inhoudelijk) en naar verwachting beter uitgevoerd zal worden door een sterkere verankering. Dit heeft onder andere te maken met de betrokkenheid van de schoolleiding, maar ook met betere randvoorwaarden (zoals een coach uur ) en betere facilitering voor de begeleiders. Voor vier van de zes scholen gold dat beginnende docenten voorheen geen lesbezoek kregen. Lesbezoek maakte niet standaard onderdeel uit van de begeleiding of het viel in de praktijk in het water. Door de deelname aan het ICALT project van de Universiteit van Groningen moesten er afgelopen jaar wel lessen bezocht worden en als vanzelfsprekend is lesbezoek door iedereen opgenomen als een belangrijk deel in het inductieprogramma. Voor alle scholen geldt dat het ICALT formulier bij het lesbezoek nieuw is. Het ICALT formulier is de begeleiders goed bevallen. Het vormt een kapstok voor het aspect professionele ontwikkeling in begeleiding. Het biedt houvast bij lesobservaties en één begeleider gaf aan dat de nabesprekingen met docenten makkelijker en natuurlijker lopen door het gebruik van het instrument. Facilitering en randvoorwaarden zijn onderdelen die op de meeste scholen zijn verbeterd. Op één school is dit (vrijwel) niet het geval, het is daardoor de vraag of het inductieprogramma hier goed uitgevoerd zal kunnen worden. De betrokkenen zelf verwachten van wel vanwege een kleiner aantal nieuwe docenten, een goed plan en een betere samenwerking tussen de coaches.

3 Hoe waarderen de betrokken scholen het project Naar een betere inductie? Over veel zaken zijn de deelnemers van het traject (zeer) tevreden. Er is veel tevredenheid over de gezamenlijke bijeenkomsten waardoor de coaches en schoolleiding dichter bij elkaar kwamen te staan en de deelnemers een beeld kregen van andere scholen. De bijeenkomsten vormden ook een stok achter de deur, wat een positief effect heeft gehad op het huiswerk : de ontwikkeling van een goed inductieprogramma. De sfeer en de samenwerking binnen het project is als zeer positief ervaren. Deelnemers geven aan dat zij de intervisiebijeenkomsten erg nuttig en waardevol hebben gevonden en ook de individuele ondersteuning werd gewaardeerd. Het project Naar een betere inductie, overlapte met andere projecten. Omdat de projecten qua doelstelling en inhoud dicht bij elkaar lagen, is besloten hierin samen op te trekken en de trajecten op elkaar af te stemmen. Het positieve hieraan is dat de projecten elkaar hebben kunnen aanvullen en dat het voor de scholen is geweest alsof ze aan één groot project hebben deelgenomen. Echter, organisatie en communicatie is vanuit twee projecten complexer en groter dan vanuit één project. Dit is duidelijk terug te zien in de reacties van de deelnemers. Daarnaast gaven enkele deelnemers aan dat de gezamenlijke bijeenkomsten inhoudelijk verrijkt hadden kunnen worden door wat meer praktische input of theoretische verdieping. Op wat voor manier zouden de betrokken scholen in de toekomst willen samenwerken en ondersteund willen worden in relatie tot verdere ontwikkeling van hun inductieprogramma? De betrokkenen verwachten allen in het schooljaar een goede uitvoering van een goed inductieprogramma. Daarnaast benoemen de meeste betrokkenen dat ze verwachten dat het programma zich verder ontwikkelt. Heel graag zouden de meeste deelnemers een vervolg op het project zien. Veel genoemd is een vervolg op de intervisiebijeenkomsten en een vervolg op de ICALT training. Daarnaast is individuele ondersteuning op school genoemd en gezamenlijke bijeenkomsten mét schoolleiding. Tot slot Het project heeft veel opgeleverd voor scholen. Er zijn inductieprogramma s waar eerder geen programma s waren, op andere scholen zijn inductieprogramma s verbreed, verdiept en meer verankerd in de school. De effecten van het traject zijn op de scholen zeer verschillend: op de meeste scholen heeft het traject de samenwerking tussen schoolleiding en begeleiders van beginnende docenten geïntensiveerd en versterkt, maar het komt ook voor dat dit juist nog steeds gemist wordt. Echter ook in dat geval is het onderwerp inductie veel belangrijker geworden, onder andere door een veel sterker team van begeleiders. Op geen van de scholen zijn ze klaar met ontwikkelen. Het belang is voor velen echter duidelijk(er) geworden en alle betrokkenen hebben veel vertrouwen in de voortgang van de eigen ontwikkelingen op het gebied van inductie. Terugkijkend kunnen we ondanks een langzame start tevreden zijn over de opbrengsten van het traject Naar een betere inductie. Vooruitkijkend zou het mooi zijn als scholen het nog niet helemaal alleen hoeven te doen. Voor de meeste scholen zouden georganiseerde momenten voor intervisie; themabijeenkomsten voor schoolleiding én begeleiders; en individuele ondersteuning voor het ontwikkelproces in de school, wenselijk zijn. September 2017 dr. C. Kessels

4 Handreiking 1: Schema van een volledig inductiearrangement Het schema bestaat uit vier thema s: vermindering werkdruk; enculturatie; professionele ontwikkeling; observatie en coaching. Per thema zijn deelthema s benoemd die de starter ondersteunen in zijn/haar ontwikkeling. Het is een goede werkwijze om het schema door te lopen en eerst de huidige situatie van de school vast te leggen. Daarna kunnen in een volgende kolom ontwikkelpunten of afspraken worden vastgelegd. In de laatste kolommen wordt een tijdpad aangegeven en de eindverantwoordeljke voor de ontwikkeling of afspraak benoemd. Het is mogelijk om aan te geven wie bij een ontwikkeling betrokken zijn: starters, directie, roostermakers, afdelingsleiders, sectiecollega s etc. Na het invullen van alle schema s heeft u een goed zicht op het pad dat u met de school wilt lopen. In de uitvoering gaat het arrangement pas zijn waarde bewijzen. onderwijs: professionalisering in de praktijk.

5 Thema s Subthema s Naam Stand van zaken/ nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Werkdruk Lesuren Minimaal 20% minder lesuren in het eerste jaar (conform cao). Vacature uitzetten met vermelding van 20% reductie voor starter. Minimaal 10% minder lesuren in het tweede jaar (conform cao). Evenwichtig lesrooster (beperkt aantal lessen per dag, vaste vrije lesuren in de week). Lokaal selectie Focus op lesgeven Beperken lokaalwisselingen. Lokaal in de buurt van ervaren vakcollega. Geen mentoraat in jaar 1. In jaar 2 co-mentoraat. Buiten de pool houden van vakbegeleider, docentbegeleider en studentbegeleider. Geen verplichting voor het ontwerpen of maken van toetsen of ander materiaal, mag wel samen met een collega of op eigen initiatief. Geen eindverantwoordelijkheid voor andere taken.

6 Thema s Subthema s Naam Stand van zaken/ nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Werkdruk Focus op lesgeven Variëteit in klassen Balans vinden tussen werk en privé Contract opstellen Geen pauzesurveillance. Alleen eigen toetsen surveilleren. Beschikbaar stellen van lesmateriaal en/of toetsen van collega s. Balans in aantal parallelklassen. Niet de moeilijke groepen, geschikte klassen. Balans vinden tussen werk en privé. Themabijeenkomst. Timemanagement. Op maat gemaakte afspraken met de beginnende leerkracht over werkdruk, mate van begeleiding. Inductiearrangement 3 jaar verplicht. Het werk laten passen bij de leerdoelen

7 Thema s Subthema s Vormgeving Stand van zaken / nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Enculturatie Starter wegwijs maken op de school Startersdag/Tweedaagse bijvoorbeeld voorafgaand aan het schooljaar (denk wel aan starters halverwege het schooljaar). Op startersdag info per vestiging over de highlights van de vestiging Schooldocumentatie (bijv. format informatieboekje, A-Z boekje JA) Procedures toegankelijk en kenbaar maken. Schoolgeheugen. Oefenen met de computersystemen en elektronische leeromgevingen op school. Starter betrekken Methodeboeken/ICT-methode doorspreken inclusief planning. Teamuitjes. Stadswandeling gevolgd door etentje (oktober) met alle nieuwe collega s, schoolleiding, P&O en begeleiders.

8 Thema s Subthema s Vormgeving Stand van zaken / nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Enculturatie Starter betrekken Teamvergaderingen. Mogelijkheid geven voor inbreng, delen nieuwe ervaringen. Collega s moeten toegankelijk zijn (houdt ook in mogelijkheid tot hulp vragen). Gezamenlijk lesmateriaal en/of toetsen ontwerpen. Gezamenlijk lessen voorbereiden. Gezamenlijk een planning maken. Themabijeenkomsten/ informatiebijeenkomsten (betreffende casussen). Identiteitsdag.

9 Thema s Subthema s Vormgeving Stand van zaken/ nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Professionele Ontwikkeling Eigen ontwikkeling Kennis opdoen Portfolio bijhouden. POP opstellen (onder begeleiding) en mee werken. Persoonlijke begeleidingsgesprekken gericht op professionele ontwikkeling. Rasch-score; zone van naaste ontwikkeling. Mogelijkheid voor exploreren van persoonlijke interesses, waarden, visies en de ontwikkeling van een eigen identiteit (Gezamenlijk) vakwebsites bekijken. Met ervaren docent toetsen nakijken. Les observeren van ervaren docent. Aansluiten op de lerarenopleiding. Onderzoeken of lerarenopleiding hierin iets kan betekenen.

10 Thema s Subthema s Vormgeving Stand van zaken/ nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Professionele Ontwikkeling Kennis opdoen Onderzoeken en uitwisselen Herhalen en verdiepen van de stof. Leren lesgeven vanuit het perspectief van het leren van leerlingen. Masterclasses. ICT-trainingen. Informatie mentoraat. Aannamebeleid. Hoe lees ik de info van de basisschool. RTTI. Ruimte bieden voor bijwonen congressen en cursussen en dergelijke. Kennisbank leren raadplegen voor verdieping. Lesson Study. Praktijkgericht onderzoek uitvoeren. Deelnemen aan een extern netwerk met andere starters.

11 Thema s Subthema s Vormgeving Stand van zaken / nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Observatie en Coaching Observatie Met regelmaat lessen observeren van starter. Eventueel video-opnames. Vijf rollen van de docent (Martie Slooter). Informele observatie door en bij (ervaren) collega s. Gestructureerd lessen observeren d.m.v. ICALT + nagesprek + leerlingenquete. Video interactie begeleiding. Coaching Vaste begeleider van leraren (docentbegeleider). Ervaren begeleider uit hetzelfde vakgebied. Afstemmen van begeleiding van vaste (docent)begeleider en begeleider vanuit de sectie, bijvoorbeeld d.m.v. overleg. Gegeven lessen pedagogischdidactisch nabespreken a.d.h.v. vijf rollen van de docent (Martie Slooter).

12 Thema s Subthema s Vormgeving Stand van zaken / nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Coaching Gedragstraining: oefenen van gedrag in een veilige omgeving (in themabijeenkomsten) Overlegmomenten en uitwisseling met docenten uit het zelfde vakgebied Overlegmomenten en uitwisseling met andere beginnende docenten, eventueel Schooloverstijgend. Intervisiebijeenkomsten. Regelmatige, vaste (wekelijkse) afspraken met docentbegeleider, niet alleen wanneer er iets mis is. Deze werkafspraken vastleggen in het jaar- en/of roosterprogramma. Coachen aan de hand van portfolio of POP. Leerlingfeedback vragen (praten over lessen + enquêtes).

13 Thema s Subthema s Vormgeving Stand van zaken / nulmeting Gewenste ontwikkeling/afspraak Verantwoordelijk Tijd Begeleiders Docentbegeleiders trainen in het begeleiden, zodat zij beschikken over de juiste kennis en vaardigheden. Docentbegeleiders houden voortgangsverslag bij. Format zoals in de Vijf rollen van de docent, Martie Slooter. Ondersteuning Inroosteren/ruimte maken voor begeleiding. Coach krijgt in zijn jaartaak uren voor het uitvoeren van begeleidingsactiviteiten. Begeleiding en beoordeling gescheiden houden Begeleider observeert en geeft feedback. Schoolleider observeert en beoordeelt. Geobserveerde is eigenaar van zijn eigen ontwikkeling. Het splitsen van functioneringsen beoordelingsgesprekken. Ontwikkeling vastleggen

14 Handreiking 2: Voorbeeld van een driejarig inductiearrangement Op elke school kom en regelmatig nieuwe collega s, starters in het beroep, zij-instromers of ervaren docenten die van een andere school komen. Elk van hen vraagt zorg en aandacht om op de juiste wijze opgenomen te worden in de nieuwe school en zeker nieuwe docenten hebben zorg en aandacht nodig om op de juiste wijze ondersteund te worden op hun weg naar een goed docentschap. In alle gevallen helpt het als de school heeft nagedacht over de wijze waarop docenten worden ontvangen, opgevangen en begeleid. Dit document levert een stramien in dit denk- en vormgevingsproces en leidt vervolgens tot een inductiearrangement, dat is afgestemd op de school en op de diverse doelgroepen. Onderdeel van dit document zijn: visie van de school; een paragraaf waarin de informatie voor de starter en zijn/haar begeleider in jaar 1, 2 en 3 zijn verwoord; een inductieprogramma (schematisch) voor schoolleiding, begeleider, roostermaker, P&O (en nog enkele anderen). Het programma dient jaarlijks geëvalueerd te worden met de belanghebbenden en is leidraad bij het individuele traject, dat elke docent aflegt. Aan de hand van een jaarlijkse evaluatie de evaluatie wordt het document dan bijgesteld. De deelnemende scholen hebben ieder voor zich een driejarig inductie programma ontwikkeld. Deze programma s werden tijdens het project voortdurend bijgesteld en aangevuld. Bij deze ontwikkeling waren starters, coaches, management en externe deskundigen betrokken. Tevens was hierbij de samenwerking met met de Regionale Opleidingsschool West-Friesland, het project Een Frisse Start (gericht op het begeleiden van startende docenten in de Regio Amsterdam, waarin de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit Amsterdam samenwerken) van veel waarde. Onderstaand voorbeeld van een inductiearrangement is gemaakt op basis van de individuele programma s van de deelnemende scholen. We wensen u veel succes en plezier bij het versterken van de omstandigheden, waaronder de starters op uw school kunnen leren en groeien.

15 1. Visie van de school Dit werken we hier niet uit. Leest u de bestaande informatie over de visie van uw school nog eens door en leg belangrijke uitgangspunten voor uw handelen naar nieuwe collega s hieronder vast.

16 2. Informatie voor de starters: jaar 1 Hier hebben wij een uitgeschreven voorbeeld gegeven. Het voorbeeld pretendeert niet compleet te zijn, maar als u aandachtspunt voor aandachtspunt op uw school bespreekt, kunt u op een heel goede wijze een vergelijkbare beschrijving maken voor uw school. Denk eraan, het gaat om reëel haalbare doelen en afspraken. We bieden starters in het onderwijs een frisse start: In een prettige, veilige en collegiale omgeving. Start in week 0 met kennismakingsbijeenkomst (nieuwe collega s, directie, P&O, en docentbegeleiders). Voorbereiding op week 1: lokalen bekend, Magister, mail, planning, klassenlijsten, sleutel, kopieerdruppel, etc. Samen met alle nieuwe collega s, begeleiders en directie gaan we uit eten, na een stadswandeling door Amstelveen. Als starter mag de focus liggen op lesgeven, d.w.z dat planning, toetsen e.d. door de sectie geregeld worden. Mentoraat en andere taken komen pas vanaf jaar 2 in beeld. Begeleid door professionele coaches. Elke starter krijgt een docentbegeleider. Dit is een collega uit dezelfde vestiging die kennis en vaardigheden heeft op het gebied van coaching. Frequentie van gesprekken is in het begin hoger (1x per week) dan later in het jaar (e.e.a. afhankelijk van de situatie). Facilitering docentbegeleider 20 klokuren op jaarbasis. De begeleider vanuit de sectie ondersteunt op vakinhoudelijk gebied. Er worden themabijeenkomsten (denk aan Timemanagement, Ouders in de school, Communicatie ) georganiseerd waarbij alle nieuwe collega s worden uitgenodigd. In deze bijeenkomsten is ook ruimte voor intervisie. Gericht op het individu. Begeleiding zien we als maatwerk. We vinden het belangrijk dat de starter snel zijn/haar draai vindt binnen de school. Samen met de docentbegeleider wordt gekeken naar; wat wil de starter verder ontwikkelen en welke ontwikkeling wil de school zien? Met een focus op een sterke en doorgaande professionele ontwikkeling. De school neemt deel aan het RUG-onderzoek ( ) naar de ontwikkeling van startende docenten. Dit houdt in dat er lesobservaties a.d.h.v. het Icaltinstrument (2x) plaatsvinden en dat er enquêtes worden afgenomen onder de leerlingen. Vanzelfsprekend zijn de uitkomsten van deze lesbezoeken en enquêtes vertrouwelijk. De uitkomst van de lesobservatie dient als basis voor gerichte coaching (door de docentbegeleider?). Gebleken is dat gerichte coaching in de zone van naaste ontwikkeling in de eerste jaren kan leiden tot het gemiddelde niveau van een professional met tien jaar ervaring. We zien een belangrijke taak voor de vaksectie om de starter te ondersteunen in het vak. Binnen de sectie is één persoon verantwoordelijk voor de begeleiding van een startende collega. Uitgaand van de kracht, interesses en kwaliteiten van de starter. In een organisatie die openstaat voor de behoeften van de starter, waar iedereen op de hoogte is- en meewerkt aan het inductiearrangement en waarin de zaken als vanzelfsprekend zijn geregeld.

17 3. Informatie voor starters: jaar 2 Vergelijkbaar met leerjaar 1. Hanteer dezelfde werkwijze. We bieden starters de mogelijkheid om zich in jaar twee door te ontwikkelen tot een professional: In een prettige, veilige en collegiale omgeving. De lessen worden, net als in jaar 1, evenwichtig over de week verdeeld, met vaste vrije lesuren in de week. Balans qua parallelklassen. Co-mentoraat met een ervaren collega(mentor). De starter wordt nog niet ingezet als vak begeleider of docentbegeleider. Begeleid door professionele coaches. De docentbegeleider blijft beschikbaar voor overleg. De sectie ondersteunt op vakinhoudelijk gebied. Uitbreiding taken van de starter binnen de sectie. Er worden bijeenkomsten georganiseerd (o.a. Identiteit dag). Gericht op het individu. De starter is verantwoordelijk voor zijn/haar leerproces en geeft aan waar behoefte aan is. Uitwisseling met collega s wordt gestimuleerd (intervisie, lesbezoek over-en-weer). Met een focus op een sterke en doorgaande professionele ontwikkeling. Er vinden (bij voorkeur) twee lesbezoeken plaats in jaar twee, waarin het Icalt instrument wordt gebruikt. De lessen worden nabesproken met de docentbegeleider. Leerling enquêtes kunnen ingezet worden. De balans werk/privé is ook in jaar twee onderwerp van een begeleidingsgesprek. Er vindt verdieping plaats; het leren van de leerlingen staat centraal. Uitgaand van de kracht, interesses en kwaliteiten van de starter. De schoolleiding draagt zorg voor het laten passen van de werkzaamheden bij de leerdoelen en kwaliteiten van de starter. De starter krijgt de mogelijkheid zich te oriënteren op andere taken binnen de school.

18 Handreiking 3: Nuttige literatuur en interessante achtergrondartikelen: Algozzine, B., Gretes, J., Queen, A. J., Cowan-Hathcock, M. (2010). Beginning teachers perceptions of their induction program experiences. The Clearing House: A Journal of Educational Strategies, Issues and Ideas, 80(3), doi: /TCHS Bakker, A. D., Scholten, C. (1998). Start bekwaam: werkmap voor de begeleiding van de beginnende leraar in het voortgezet onderwijs, Stichting Schooladviescentrum. Bekkers, P., Es, A. van (1996). Niets is zo kostbaar als een begin: een boek over en voor beginnende leraren, FORUM Vitaal Leraarschap. Beausaert, S., Segers, M., Gijselaers, W. (2011). The use of a professional development plan and the undertaking of learning activities, expertise-growth, flexibility and performance: the role of supporting assessment conditions, Human Resource Development International, 14 (5), Fantilli, R. D., McDougall, D. E. (2009). A study of novice teachers: Challenges and supports in the first years, Teaching and Teacher Education, 25, Fresco, B., Nasser-Abu Alhija, F. (2014). Induction seminars as professional learning communities for beginning teachers, Asia-Pacific Journal of Teacher Education. doi: / X Kan, C. van, Brouwer, P., Zitter, I. (2012). Bumpy moments in de dagelijkse onderwijspraktijk. Een verkenning in het speciaal onderwijs, primair onderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Verkregen van documents/publicaties/volledig/study-bumpy-moments-versie-1103.pdf. Expertisecentrum Beroepsonderwijs. Kessels, C. (2010). The influence of induction programs on beginning teachers well-being and professional development (Doctoral dissertation, Leiden University Graduate School of Teaching (ICLON), Leiden University). Kwakman, K. (2003). Factors affecting teachers participation in professional learning activities. Teaching and Teacher Education, 19, Helms-Lorenz, M., Slof, B., & van de Grift, W. (2013). First year effects of induction arrangements on beginning teachers psychological processes. European journal of psychology of education, 28 (4), Nicolien Montesano Montessori van de Faculteit Educatie en Lotte Goorhuis van de Faculteit Maatschappij & Recht van de HU.: Verbetering Inductie bij beginnende docenten in het VO, Utrecht 2013 Pillen, M.T. (2013). Professional identity tensions of beginning teachers (Doctoral dissertation, Technische Universiteit Eindhoven). Rijksuniversiteit Groningen (2013). Begeleiding van beginnende leraren. Een kader voor de ontwikkeling van school-specifieke inductiearrangementen. Verkregen van Utrechtse Kansen (2012). Bronnenboek Opleiden in de School. Verkregen van home/opleiden.html. Utrechtse Kansen (2013). Basisingrediënten voor een goed inductietraject. Verkregen van utrechtsekansen.nl/images/stories/basisingredienten_ voor_een_goed_inductietraject.pdf. Activiteitenreader (Ontwikkelgroep) Klaar voor de start, werkmap