Algemene inleiding. 1 Leerstof

Transcriptie

1 Algemene inleiding Leefwereld, een methode voor natuur en techniek, is herzien. In deze nieuwe editie is met name het onderdeel techniek aanzienlijk uitgebreid. Daarmee voldoet de derde editie van Leefwereld ruimschoots aan de nieuwe kerndoelen: van de vijf kerndoelen gaan er drie over techniek. Nieuw is de aandacht voor onderzoeksvaardigheden. Zo leren de kinderen een eenvoudige hypothese te formuleren om deze vervolgens met een experiment of proef te toetsen. Leefwereld is daarmee nu al klaar voor het onderwijs van morgen! 1 Leerstof Leefwereld biedt voor groep 1/2 activiteiten waarmee de kinderen spelenderwijs enkele basisprincipes uit de natuur en techniek ontdekken. De leerstof van de derde editie is voor groep 3 t/m 8 De leerstof van deze derde editie van Leefwereld is gebaseerd op de nieuwste kerndoelen en de domeinbeschrijving van Cito. Daarbij is rekening gehouden met de voorstellen van SLO voor tussendoelen en leerlijnen, en met de nieuwste soortenlijst van Cito. Bij deze editie is veel aandacht besteed aan de opbouw van de leerinhoud over de verschillende leerjaren. Ook is gekeken naar belangrijke leerdoelen en ontwikkelingsgebieden vanuit de natuur- en milieueducatie. Hiervoor is gebruikgemaakt van adviezen uit een onderzoek naar leerlijnen door Wageningen University, Universiteit Utrecht en Stichting Veldwerk Nederland. In dit onderzoek, gefinancierd door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, is een kern-leerlijn geformuleerd voor natuur- en milieueducatie op de basisschool. Zie voor meer informatie over deze kern-leerlijn De leerstof is opgedeeld in kennis en vaardigheden. Kennis Op blz. 4-5 van deze handleiding vindt u hiervan een overzicht. Vaardigheden De vaardigheden laten zich indelen in onderzoeksvaardigheden en vaardigheden voor ontwerpend leren. In Leefwereld zijn dat: A Onderzoeksvaardigheden Waarnemen Ter zake doende aspecten kiezen. Bij classificeren zelf criteria bedenken. Kunnen classificeren aan de hand van relevante (abstracte) begrippen. Determineersleutels toepassen. Situaties op een ander tijdstip en andere plaats vergelijken. Herhaald meten om meetfouten te vereffenen. Herhaald meten om variatie zichtbaar te maken. Meetinstrument ijken. Experimenteren Onderzoekbare vragen stellen. Voorspellingen en hypotheses opstellen. Werken met hulpmiddelen. Vergelijkend onderzoek doen met één variabele. Onderzoek doen met geleidelijke veranderingen van een variabele. Werken met modellen. Experiment ontwerpen als toets voor een eigen verklaring, voorspelling of hypothese. Verwerken en concluderen Gegevens verwerken in lijngrafieken met een x- en y-as. Verbanden leggen tussen waargenomen verschijnselen. Conclusies trekken uit een grafiek. B Vaardigheden ontwerpend leren Ontwerpen Een probleem verkennen. Problemen verhelderen. Eisen voor een oplossing formuleren. Een oplossing voor een probleem schematisch uitwerken. Een behoefte naar een oplossing vertalen. Samenhang tussen onderdelen aangeven. Maken Oplossingen uitvoeren volgens een schema. Constructies en verbindingen toepassen. Geschikt gereedschap of materiaal kiezen en gebruiken. Het maakproces verwoorden. Zelf tussenstappen bedenken. Zelf een werkschema opstellen. 2

2 Een werkschema uitvoeren. Een eenvoudig productieproces begrijpen. Een model bouwen om de werking te begrijpen. Gebruiken Relaties leggen tussen oplossing en gestelde eisen (vorm versus functie). Controleren of een product aan gestelde eisen voldoet. Oplossingen van anderen beoordelen. Verbeteringen voorstellen. Reflecteren op toegepaste technische principes. De bediening van apparaten uitleggen. Voor- en nadelen van producten aangeven. Tussenstappen beargumenteren. Eenvoudige overbrengingsprincipes toepassen. Besturingssystemen toepassen. Deze vaardigheden zijn ontleend aan het VTB project Onderzoekend en ontwerpend leren van Marja van Graft en Pierre Kemmers (SLO, 2007). 2 Materialen Het materiaal van Leefwereld bestaat uit: Groep 1/2 Platenboek Activiteitenmap Groep 3 en 4 Leerlingenboek Werkboek Handleiding Groep 5 tot en met 8 Leerlingenboek Werkboek Antwoordenboek Handleiding Digibordsoftware Toelichting bij de materialen voor groep 3 en 4 probleemstelling van de les. Verder staan op deze bladzijden de lesdoelen (Dit ga je leren). Op de volgende twee pagina s staat de eigenlijke lesstof. Deze is verdeeld in een aantal korte tekstblokken met bijpassende afbeeldingen. De sleutelbegrippen zijn in de teksten op deze pagina s onderstreept. De lessen voor groep 3 bestaan steeds uit twee pagina s met één grote en twee tot drie kleinere afbeeldingen. Vanaf les 5 wordt er gewerkt met een eenvoudige introductietekst. In de handleiding staan kijkvragen waarmee de leerkracht de kinderen kan stimuleren om de afbeeldingen goed te bekijken. Alle leesteksten in het leerlingenboek zijn op hun leesbaarheid gecontroleerd met de CLIB leesindex van Cito. Voor groep 4 ligt de waarde tussen 8 en 20. Werkboek Het werkboek voor groep 4 bestaat uit twee pagina s per les. Op de eerste pagina verwerken en oefenen de kinderen de leerstof en de sleutelbegrippen. De tweede pagina bevat een doe opdracht. Soms is het raadzaam om hiervoor een aparte les in te ruimen, omdat de opdracht meer tijd kost. De opdrachten zijn meestal geschikt om in tweetallen of groepjes uit te voeren. Voor groep 3 bestaat het werkboek uit één pagina per les. Op deze pagina staan één of twee (doe)- opdrachten die de kinderen kunnen uitvoeren na een doe activiteit die in de handleiding wordt beschreven. De kinderen voeren deze opdrachten in tweetallen of groepjes uit. Handleiding De handleiding voor groep 3 en 4 bestaat uit: een algemene inleiding; lesbeschrijvingen met achtergrondinformatie en (alleen in groep 3) verhalen; een materialenlijst. Leerlingenboek: kijken en lezen De leerlingenboeken voor groep 3 en 4 bevatten elk veertien lessen met aansprekende afbeeldingen en korte, duidelijke teksten. Deze teksten zijn zakelijk informatief, alleen de introductie is meestal verhalend. Voor groep 4 bestaat elke les uit vier pagina s. De les begint met twee pagina s met daarop één grote en twee tot drie kleinere afbeeldingen. De introductietekst plaatst de leerstof en de afbeeldingen in een context. Enkele vragen (Wat zie je?) dwingen de kinderen om de afbeeldingen goed te bekijken. Ze leiden naar de hoofdvraag of Leefwereld 4 Noordhoff Uitgevers bv 3

3 De leerlijnen in Leefwereld Legenda leerjaar 3 leerjaar 4 leerjaar 5 leerjaar 6 leerjaar 7 leerjaar 8 Natuur Indeling en eigenschappen Het menselijk lichaam 4 - Les 6 Zintuigen 5 - Les 8 Huid 5 - Les 11 Griep 5 - Les 12 Gebit 6 - Les 13 Proeven, ruiken, voelen 7 - Les 11 Bloedsomloop 7 - Les 9 Longen 8 - Les 17 Zien en horen Dieren 3 - Les 1 Bij, hommel, wesp 3 - Les 3 Slakken 3 - Les 4 Knaagdieren 4 - Les 1 Huisdieren 5 - Les 3 Bodemdiertjes 5 - Les 4 Spinnen 6 - Les 2 Insecten 6 - Les 11 Gewervelde dieren 7 - Les 8 Bacteriën en virussen 8 - Les 13 Dierentaal Planten 3 - Les 2 Een vrucht van de boom 4 - Les 2 Paddenstoelen 5 - Les 1 Graan 5 - Les 13 Knollen en bollen 6 - Les 5 Zwammen 8 - Les 14 Planten maken voedsel Stofwisseling en kringloop 6 - Les 8 Spieren en botten 7 - Les 3 Hoe leven planten? 7 - Les 4 Voedselketens 7 - Les 5 De kringloop van het bos 7 - Les 10 Spijsvertering 8 - Les 3 Zorg goed voor je lichaam 8 - Les 20 Verslaving Voortplanting en ontwikkeling 3 - Les 9 Kuiken, kip en haan 4 - Les 5 Ik groei 4 - Les 11 Zaaien 4 - Les 12 Nestbouwers 5 - Les 14 Zo groeien bomen 5 - Les 17 Metamorfose: kikkers 6 - Les 4 Zaden 7- Les 4 Eieren 7 - Les 15 Zwangerschap 8 - Les 18 Bloemen en bijen 8 - Les 19 Puberteit Leefomgeving 3 - Les 8 Schapen in het veld 3 - Les 10 Eenden bij het water 4 - Les 4 Veiligheid 5 - Les 7 Huiden van dieren 6 - Les 6 Vogeltrek 6 - Les 17 Bescherming 6 - Les 18 Biotopen 6 - Les 20 Leven in de Waddenzee 7 - Les 6 Overwinteren 8 - Les 4 Dieren en hun omgeving 8 - Les 8 Ongelukken Milieu 3 - Les 6 Zuinig met water en stroom 4 - Les 10 Weggooien 5 - Les 15 Opruimen 5 - Les 16 Afval 6 - Les 10 Zuinig met energie 6 - Les 16 Omgaan met water 7 - Les 16 Zorg voor de natuur 7 - Les 17 Biologische producten 8 - Les 11 Duurzaam bouwen 8 - Les 12 Duurzaam gedrag 4

4 Techniek Overbrengingen, constructies en besturing 3 - Les 7 Draaien maar 4 - Les 13 Verbindingen 5 - Les 6 Stevig gebouwd 5 - Les 19 Hefbomen 6 - Les 14 Constructies 6 - Les 19 Tandwielen 7 - Les 7 Chips 7 - Les 19 Katrollen 8 - Les 16 Hydrauliek en pneumatiek Producten 5 - Les 2 Productie: brood 5 - Les 10 Papier maken 7 - Les 20 Verpakkingen 8 - Les 6 Het productieproces Eigenschappen van materialen 3 - Les 13 Zeep en zeepbellen 4 - Les 14 Materialen: een veilige fiets 4 - Les 9 Glad en stroef 5 - Les 9 Vloeistoffen 6 - Les 15 Materialen 7 - Les 18 Oplossen en mengen 8 - Les 7 Vezels 8 - Les 15 Gassen en vloeistoffen Wetenschap Energie 4 - Les 8 Isolatie 8 - Les 1 Warmte Licht en kleur 3 - Les 12 Licht en donker 6 - Les 7 Spiegels 7 - Les 1 Licht en kleur 8 - Les 2 Lenzen Lucht en geluid 3 - Les 14 Zo maak je muziek 4 - Les 3 Lucht 6 - Les 12 Geluid 7 - Les 12 Luchtdruk Elektriciteit 6 - Les 9 Batterijen Krachten 3 - Les 5 Licht of zwaar Het weer 7 - Les 2 Elektriciteit 5 - Les 18 Magneten 8 - Les 5 Spoelen en magneten 5 - Les 20 Drijven en zinken 6 - Les 1 Veerkracht 7 - Les 13 Krachten 8 - Les 9 Vliegtuigen Leefwereld 4 Noordhoff Uitgevers bv 3 - Les 11 Druppels 4 - Les 7 Vriezen of dooien 5 - Les 5 Meet het weer 6 - Les 3 Weerbericht 8 - Les 10 Het zonnestelsel 5

5 3 Het programma in groep 4 Flexibele bouwstenen De leerlijnen van Leefwereld bestaan uit een aantal bouwstenen (zie het overzicht op blz. 0-0). Elke bouwsteen is een onderwerp voor een les en staat op zichzelf. Door deze opbouw kunnen de lessen van Leefwereld flexibel worden gegeven. Daardoor is het mogelijk om een les de ene keer te laten aansluiten bij de actualiteit, terwijl diezelfde les een volgend jaar onderdeel kan zijn van een project. In principe houdt u de volgorde aan die we voorstellen, maar u kunt de volgorde van de lessen naar uw eigen behoefte veranderen. Het basisprogramma Het basisprogramma van groep 4 bestaat uit veertien lessen van elk ongeveer 45 minuten. Een les bestaat uit de stof van het leerlingenboek en de opdrachten op de eerste pagina van het werkboek: de verwerking van de lesstof plus een kleine doeopdracht. De grotere opdrachten op de tweede pagina van het werkboek vragen vaak wat meer tijd. Deze kunt u eventueel op een ander moment laten maken. Werken met combinatiegroepen Wij adviseren bij het werken in combinatiegroepen om het leerlingenboek van één jaargroep te gebruiken. Bij een combinatie 3-4 gebruikt u dan het ene jaar het boek van groep 3 en het andere jaar dat van groep 4. Komt dit niet goed uit, dan bespreekt u met de ene groep de stof van het leerlingenboek en laat u de andere groep de opdrachten van het werkboek maken. Differentiatie Verdieping en verrijking vinden in de opdrachten zelf plaats. Daar worden tips gegeven om extra onderzoek te doen of om experimenten uit te breiden. Daarmee kunt u kinderen die snel werken of meer uitdaging nodig hebben, extra taken geven. We kiezen er bewust voor om deze kinderen, die vaak al theoretisch zijn ingesteld, geen extra theoretische uitdagingen aan te bieden. Dit gebeurt te vaak, terwijl het juist voor deze kinderen belangrijk is om praktisch bezig te zijn. 6

6 4 Taalbeleid Taal is de sleutel waarmee kinderen zich ontwikkelen. Taalbeleid heeft alleen maar zin als het bewust gebeurt en in samenhang met andere leergebieden. Immers, taal is geen doel op zich. Leefwereld biedt kinderen nieuwe onderwerpen en brengt ze daarmee in nieuwe situaties waarin nieuwe eisen worden gesteld aan de verwerking en vaardigheden. Daardoor worden de kinderen uitgedaagd om zich nieuwe woorden en begrippen eigen te maken. Leefwereld is zo opgebouwd, dat er op gevarieerde wijze taalverwerving plaatsvindt. Elke school heeft haar eigen taalbeleid. Daarom kan hier alleen een algemene handreiking worden geboden bij het schrijven of aanpassen aan een dergelijk schoolspecifiek plan. Motivatie Het belangrijkste punt bij taalverwerving is misschien wel de motivatie. Kinderen die gemotiveerd zijn, staan open voor nieuwe kennis. Een leerlingenboek is op zich een dood ding. Het is de leerkracht die ervoor zorgt dat kinderen tijdens de les gemotiveerd zijn en blijven. Leefwereld draagt hieraan bij door boeiende, leuke en interessante leerstof aan te bieden die dicht bij de kinderen staat en ze uitdaagt door nieuwe begrippen, kennis en betekenisvolle activiteiten. Motivatie moet onderhouden worden, door bijvoorbeeld positief aan te moedigen, samen problemen op te lossen en complimenten te geven. Ook blijven kinderen betrokken bij de les als de leerkracht de doelen daarvan helder formuleert. Leefwereld noemt deze daarom expliciet in het leerlingenboek. Motivatie ontlenen kinderen ook aan het met elkaar mogen samenwerken en aan verantwoordelijkheid krijgen voor de uitvoering van taken. Zinvolle context Taalverwerving moet plaatsvinden in een betekenisvolle en zinvolle context. Een kind moet een begrip kunnen verankeren in reeds aanwezige kennis. In Leefwereld gebeurt dat doordat leerlijnen voortbouwen op eerder opgedane kennis van de kinderen. Leerstof vormt een abstractie van de werkelijkheid. Als leerstof wordt vertaald naar concrete ervaringen van de kinderen, zal die betekenis en inhoudsvol worden en tot meer inzicht leiden. Het is de taak van de leerkracht om daarvoor aan te sluiten bij ervaringen en voorkennis van de kinderen. Als woorden geen verband hebben met de alledaagse realiteit, worden ze inhoudsloos en leiden ze niet tot een beter inzicht. Naarmate kinderen ouder worden, moeten ze zich een voorstelling kunnen maken van iets wat ze nog nooit hebben gezien of ervaren, zoals een satelliet of een savanne. Taal wordt dan steeds meer de sleutel tot de werkelijkheid, terwijl voor jonge kinderen de werkelijkheid de sleutel is tot taal. Leefwereld biedt hiervoor handvatten door veel concrete voorbeelden te geven en veel foto s en tekeningen, maar het is zinvol om waar nodig ook eigen voorbeelden toe te voegen en ook om het geleerde weer toe te passen op nieuwe voorbeelden. Interactie Kinderen verwerven taal door interacties met anderen. In een onderwijssituatie gebeurt dat met de leerkracht en tijdens het groepswerk met klasgenoten: door te overleggen, brainstormen, verslag uit te brengen of uit te leggen. Ook hiervoor biedt Leefwereld veel mogelijkheden. De instructies bij de opdrachten zijn duidelijk en worden ondersteund door illustraties. Maar bij het uitvoeren van de opdrachten moeten de kinderen met elkaar informatie uitwisselen, samen experimenteren en elkaar ondersteunen. Van al deze interacties leren de kinderen taal, zeker als de groepjes heterogeen zijn samengesteld. Ondersteuning Taalonderwijs is iets anders dan taalactiviteiten tijdens een natuur of techniekles. Toch gebruik je er dezelfde strategieën. Je helpt een kind iets onder woorden brengen, je evalueert een opdracht of je stimuleert de kinderen om goed na te denken. Daarbij is het belangrijk dat de leerkracht zich ervan bewust is welke woorden en begrippen lastig of moeilijk kunnen zijn voor kinderen. Want ook al biedt Leefwereld teksten aan op het juiste niveau, het kan niet meer zijn dan een gemiddeld niveau. Voor het ondersteunen van kinderen zijn allerlei strategieën bedacht. Zo ondersteun je een kind door hardop mee te denken, bijkomende vragen te stellen, complimenten te geven, terug te verwijzen naar een eerdere les, een voorbeeld te geven of kleine denkstappen te structureren. Hierbij speelt ook pre teaching een rol. De leerkracht heeft bij Leefwereld de mogelijkheid om vooraf met kinderen met een taalachterstand de lastige woorden van de les door te nemen en samen de kopjes van de lesteksten te lezen. Zo krijgen ze al een beeld van het onderwerp van de les. Op de pagina s hierna ziet u op welke momenten u in een les van Leefwereld aan het taalbeleid kunt vormgeven. Leefwereld 4 Noordhoff Uitgevers bv 7

7 Motivatie en context: verken het onderwerp met de kinderen. Wat weten ze al over het verbouwen van groente? 11 De groentetuin Verse groente uit de tuin. Dat smaakt lekker! Ingo zaait worteltjes. Rex en Laila planten sla. Kuiltje, plantje erin, water erbij, groeien maar! a b c Aardbei Prei Radijs Wat zie je? Dit ga je leren Hoe groeit groente? Welk deel van de plant eet je? Waar komen de worteltjes? Welke groentes zie je? Welke vruchten kun je nu al eten? Hoe kun je groente laten groeien? Wat eet je van de radijs? En wat van de aardbeien en prei? 1 44 Roep voorkennis op en vraag kinderen naar hun eigen ervaring. Voeg zelf vragen toe. Maak een woordspin. Heldere lesdoelen scheppen verwachtingen en kaderen de leerstof af. 8 3HL4_Inleiding.indd :50

8 Leefwereld 4 Noordhoff Uitgevers bv Laat kinderen beschrijven wat ze zien. Wat valt ze op? Wat vinden ze vreemd? Waar willen ze iets van weten? Afbeeldingen bieden veel mogelijkheden voor taalverwerving HL4_Inleiding.indd :50

9 Bekijk samen de kopjes. Laat het kind zich voor het lezen op de tekst oriënteren. Voorspellend lezen: waar denk je dat deze tekst over gaat? Kopen of kweken Groente en fruit koop je. In een winkel of op de markt. Je kunt groente ook zelf kweken. Kweken is: laten groeien. Je zaait zaadjes in de grond. Of je plant kleine plantjes. Daar zorg je goed voor. Je geeft ze water. Je haalt onkruid weg. De groente groeit vanzelf. Is de groente rijp? Dan kun je deze plukken. Of je snijdt de groente af. Dat heet oogsten. 2 De sla is rijp. Je kunt de krop oogsten en eten. 1 Een groente-kraam op de markt. 46 Begrijpen de kinderen de tekst? Laat een kind de tekst samenvatten. Leg de relatie met de eigen omgeving, geef concrete voorbeelden. Vraag door en breid uit. 10 3HL4_Inleiding.indd :50

10 Vat tussentijds de leerstof samen. WB Hoe groeit een tomaat? 3 Tomaten kun je zaaien. Aan het zaadje in de grond komt al snel een worteltje. Dat heet: het zaad ontkiemt. De plant wordt steeds groter. Er komen bloemen aan. Diep in elke bloem zit een knobbel. Dat wordt een tomaat. 1 4 De bloem verwelkt en de tomaat blijft over. Hij is klein, hard en groen. 5 De tomaat groeit en wordt rood. De tomaat is nu rijp. Je kunt hem plukken en eten! Naar boven groeit een stengel met blaadjes. Leefwereld 4 Noordhoff Uitgevers bv 2 47 Nieuwe begrippen worden verbonden met een concreet voorbeeld. Nieuwe begrippen worden zo ook herhaald. Evalueer de les. Wat heb je geleerd? Bereid de kinderen voor op de opdrachten in het werkboek. 11 3HL4_Inleiding.indd :50