INHOUD Boekdeel 1: Determinanten en Evolutie

Transcriptie

1 INHOUD Boekdeel 1: Determinanten en Evolutie Woord vooraf xvi DEEL I : INLEIDING HOOFDSTUK 1 : Voorstelling van de bio-antropologie WAT IS BIO-ANTROPOLOGIE? WAT IS BIO-ANTROPOLOGIE NIET? OVERLAPPING EN GRENZEN MET ANDERE WETENSCHAPPEN ONTWIKKELING VAN DE ANTROPOLOGIE BETEKENIS VAN DE ANTROPOLOGIE ONDELINGEN VAN DE ANTROPOLOGIE Indeling naar subdiscipline Indeling naar variabiliteitsbron 31 HOOFDSTUK 2 : Methoden en technieken in de antropologie ALGEMENE WETENSCHAPPELIJKE METHODEN ONDERZOEKSTECHNIEKEN IN DE ANTROPOLOGIE De aard van het onderzoeksmateriaal Meting en beschrijving van het materiaal Morfologische technieken Fysiologische technieken Biochemische technieken Psychologische variabelen Demografische variabelen Sociologische variabelen Ecologische variabelen Dateringstechnieken Reproductietechnieken van materiaal STATISTISCHE METHODEN Variabiliteit Waarschijnlijkheid 53

2 Waarschijnlijkheidswetten Kansverdelingen De binomiale kansverdeling De normale kansverdeling Steekproeven Beschrijving van kwantitatieve variabelen in steekproeven statistische betrouwbaarheid en significantie Samenhangen tussen verscheidene variabelen Bivariate analyse Correlatiecoëfficiënt Regressie Multivariate analyse Multipele regressie Multipele classificatieanalyse (MCA) Padanalyse Factoranalyse Loglineaire analyse Logistische regressie Multivariate analyse van duurvariabelen 71 DEEL II : DETERMINANTEN VAN MENSELIJKE VARIABILITEIT HOOFDSTUK 3 : Genetische determinanten van variabiliteit DE MOLECULAIRE GENETICA De betekenis van de ontdekking van de moleculaire structuur van het genetische materiaal De moleculaire structuur van het genetische materiaal De moleculaire basis van de genreplicatie De generische code Van DNA naar proteïne Proteïnesynthese Gen, mutatie en variatie Herstelling van mutaties 98

3 3.1.5 Toepassingen in de moleculaire genetica Gesplitste genen Regulatorgenen Oncogenen en anti-oncogenen Recombinant DNA DNA-identificatie De moleculaire klok Verouderlijk DNA Het menselijk-genoomproject Opzet en doelstellingen van het Human Genome Project Het menselijk genoom ontcijferd? GENETISCHE VERSCHIJNSELEN OP CYTOLOGISCH NIVEAU De lokalisatie van de genen in de cel De overerving van chromosomen Mitose Meiose De segregatie en recombinatie van genen Maatschappelijke betekenis van meiosis en bevruchting GENETISCHE VERSCHIJNSELEN OP FAMILIAAL NIVEAU Pre- en post-mendelse erfelijkheidsleer De Wetten van Mendel De uniformiteitswet De splitstingswet De onafhankelijkheidswet Geslachtsgebonden overerving De Mendelse stamboompatronen De genetische relatie tussen individu en populatie GENETISCHE VERSCHIJNSELEN OP POPULATIENIVEAU Inhoud, geschiedenis en betekenis van de populatiegenetica De genetische voorplantingsgemeenschap Genetische polymorfismen Fenotypen-, genotypen- en allelenfrequenties De Hardy-Weinberg wet Enkele praktische toepassingen van de Hardy-Weinbergwet Proximale factoren die de genetische samenstelling en structuur van populaties veranderen Het verschil tussen samenstelling en structuur van populaties Wijzigingen van de bevolkingssamenstelling 158

4 Mutatie Genetic drift Migratie Selectie De betekenis van reproductieve fitness De demografische instrumenten van de selectie Vormen van selectie Selectie en adaptatie Wijziging van de bevolkingsstructuur Mate selection Inteelt Exogamie Voorkeurspaarvorming Moleculaire analyse van populatiegenetische processen 174 HOOFDSTUK 4 : Milieu terminanten van fenotypische variabiliteit HET FYSISCH MILIEU Fenotypische aanpassing aan de temperatuur Invloed op straling Fenotypische aanpassing aan licht Effecten van ioniserende straling Fenotypische aanpassing aan hoogte HET BIOLOGISCHE MILIEU Effecten van het eigen organische milieu Invloeden van andere organismen Invloeden van soortgenoten Effecten van het prenatale milieu Invloeden van het gezinsmilieu Invloeden van de populatie Invloeden van andere soortgenoten Invloeden van de voeding Enkele basisbegrippen uit de voedingsleer De essentiële voedingsstoffen van de mens Optimale voeding, ondervoeding en overvoeding 206

5 Invloeden van parasitisme Enkele begrippen Systematiek De kans op parasitaire besmetting De rol van parasitisme in maatschappelijke ontwikkelingen 216 HOOFDSTUK 5 : Wisselwerking erfelijkheid-milieu POLYGENEN Kwantitatieve versus kwalitatieve variabiliteit Biometrische versus mendelse genetica? Het polygenische overervingsmechanisme Typologie van kwantitatieve variabiliteit Verborgen variabiliteit DE BEPALING VAN HET AANDEEL VAN ERFELIJKE EN MILIEUFACTOREN Genotype en fenotype Individu versus populatiebenadering De fractionering van de populatievariantie Heritabiliteit en modificabiliteit Additieve en dominantievariantie Voorkeurpaarvormingvariantie Milieuvariantie Epistasis, interactie en covariantie Misverstanden inzake heritabiliteit Selectie en heritabiliteit OVERERVING VAN GEDRAGSKENMERKEN Evolutie en sociale betekenis De ontwikkeling van de psychogenetica Methoden in de psychogenetica Stamboomanalyse Biometrische methoden Karyotypologische methoden Biochemische methoden Overerving van normale gedragskenmerken Cognitieve persoonlijkheidskenmerken Definitieve en meting Intelligentie en persoonlijkheid 258

6 Overerving De rol van omgevingsfactoren Andere persoonlijkheidskenmerken Groepsverschillen in erfelijk bepaalde gedragskenmerken Overerving van abnormale gedragskenmerken Grenzen van normaliteit abnormaliteit Geestesafwijkingen Oligofrenieën Psychopatologieën Normatieve afwijkingen Criminaliteit Alcoholisme 284

7 DEEL II : SITUERING VAN DE MENS IN DE EVOLUTIE HOOFDSTUK 6 : Ontwikkeling van de evolutietheorie PRE-WETENSCHAPPELIJKE OPVATTINGEN PRE-DARWINISTISCHE EVOLUTIETHEORIEÊN DE THEORIE VAN DARWIN EN WALLACE IMPLICATIES VAN HET DARWINISME DE ONTWIKKELING VAN DE SYNTHESE-EVOLUTIETHEORIE Mendelisme versus darwinisme De synthese-evolutietheorie Neutralisme versus slectionisme Punctuated equilibria versus gradualisme Lamarckisme versus darwinisme Een eerste voorbeeld van culturele regressieve (r)evolutie: het lysenkoïsme Adaptatie versus exaptatie Verwantschapsselectie De zelf -organisatorische dynamiek van complexe systemen De hedendaagse synthese-evolutietheorie Een tweede voorbeeld van culturele regressieve evolutie: het wetenschappelijk creationisme 321 HOOFDSTUK 7 : Evolutie van de primaten ALGMENE KARAKTERISERING VAN DE ORDO PRIMATA TAXONOMIE EN VERSPREIDING VAN NU LEVENDE VORMEN ONDERLINGE VERGELIJKING VAN DE HUIDIGE PRIMATEN Moleculair antropologische bevindingen Cytogenetica Ontogenie Algemene lichaamsbouw Voortbeweginsgswijze De hand Het gebit De schedel De hersenen 361

8 7.4 FOSSIELE PRIMATEN De betekenis van fossielen De oorsprong van primaten De oorsprong en de ontwikkeling van de Prosimii De oorsprong en ontwikkeling van de hogere primaten De primaten van het Oligoceen De Hominioidea van het Mioceen De fossiele Cercopithecoidea DE FYLOGENETISCHE PLAATS VAN DE MENS IN DE ORDO PRIMATA 382 HOOFDSTUK 8 : Evolutie van de hominiden ENKELE HISTORISCHE HOOGTEPUNTEN IN DE PALEOANTROLOGIE OVERZICHT VAN DE FOSSIELE HOMINIDEN Australopithecus Is de Australopithecus de eerst voorouder van de mens? Homo habilis en Homo rudolfenis Pithecanthropus Homo sapiens De archaïsche Homo sapiens De vroeg-archaïsche Homo sapiens uit het Midden-Pleistoceen De laat-archaïsche Homo sapiens uit het vroege Boven-Pleistoceen De moderne Homo sapiens FYLOGENIE VAN DE HOMINIDEN De kwestie van de missing link Het graduele karakter van de hominisatie De kwestie van de transiteis Multiregionale continuïteit of migratie De bevindingen van moleculair-genetisch onderzoek De effecten van demografische flessenhalzen 481

9 HOOFDSTUK 9 : Het menselijk evolutiemechanisme ALGEMEEN-BIOLOGISCHE REFERENTIEKADERS TER VERKLARING VAN DE AANWEZEIGHEID/EVOLUTIE VAN EEN KENMERK OF GROEPE KENMERKEN De algemene evolutietheorie De functionele samenhang tussen variabelen De betekenis van gedrag voor de studie van de evolutie en vice versa Associatie versus causaliteit ALGEMEEN OVERZICHT VAN DE CONDITIONELE EN CAUSALE FACTOREN VAN DE HOMINISATIE Fysische-milieufactoren Ecologische veranderingen die ten grondslag liggen aan de primatenradiatie Ecologische veranderingen die ten grondslag liggen aan de hominidenradiatie De evolutie van de mens en de rol van het klimaat Biologische factoren Grijphand Gezichtszin Oprichten van de romp Maturatieduur en levensduur Reuzegroei Seksualiteit Hersengroei Culturele factoren 528 HOOFDSTUK 10 : Ontstaan en evolutie van het sociale leven DE BIOLOGISCHE STUDIE VAN HET SOCIALE LEVEN Sociale biologie en sociobiologie De vervollediging van het sociobiologische paradigma De gedragsecologie De evolutionaire psychologie Synthese De sociobiologische controverse DE ADAPTIEVE WAARDE VAN SOCIAAL GEDRAG GENETISCH EGOÏSME VERSUS SOCIAAL ALTRUÏSME Individuele competitie versus sociale coöperatie Altruïsme:een therminologische verduidelijking Genen en altruïstisch gedrag Altruïstisch gedrag: een paradox in de darwinistische evolutietheorie? 551

10 10.4 BIOLOGISCH-EVOLUTIEVE VERKLARINGEN VOOR DE OVERERVING VAN ALTRUÏSTISCHE GEDRAGSKENMERKEN Groepsselectie Verwantenselectie Wederkerig altruïsme Toevallig vs. Niet-toevallige toebedeling van altruïstisch gedrag Grof versus subtiel bedrog TIT-FOR-TAT -strategie en evolutionair stabiele strategie (ESS) Sociale dwang ZELFZUCHTIGHEID EN ONBAATZUCHTIGHEID: EEN EVOLUTIEVE HERDEFINIËRING EVOLUTIE VAN HET SOCIALE LEVEN BIJ HOMINIDEN De hulpeloosheid van het mensenkind De ontwikkeling van groepsgewijze verzameling van voedsel De ontwikkeling van wapens De wisselwerking tussen interpopulatiecompetitie en populatieomvang 573 HOOFDSTUK 11 : Cultuur en evolutie CULTUUR VS. NATUUR VORMEN VAN CULTUUR PREHISTORISCHE CULTUURPERIODEN Protocultuur Het steentijdperk Het paleolithicum Het Oud-Paleolithicum Het Midden- Paleolithicum Het Jong- Paleolithicum Het Mesolithicum Het Neolithicum Het Metaaltijdperk DE EVOLUTIE VANDE ONDERSCHEIDEN CULTUURVORMEN Technologie Taal De biologische grondslagen van de spraak Evolutie van de spraak Moraal/ religie/magie Sociale organisatie 611

11 11.5 BIO-CULTURELE CO-EVOLUTIE Biologische en culturele evolutie De genese, verspreiding en overdracht van biologische en culturele kenmerken Theorieën en modellen van bio-culturele coevolutie Processen van culturele evolutie De ontogenese van co-evoluerende biologische en culturele kenmerken 631