Inleiding. 1 Enkele casus zijn beschreven door Berkhout en Tan, die alle betrekking hebben op problemen
|
|
- Norbert van Dongen
- 5 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Inleiding Eten en drinken zijn basisvoorwaarden voor het menselijke bestaan. Een tekort aan voeding en vocht zal leiden tot algehele verzwakking en kan een stervensproces bespoedigen. In de medische praktijk, in casu de verpleeghuisgeneeskundige praktijk, ontstaan regelmatig situaties waarin mensen te weinig voeding en vocht gebruiken. Sommige ziekten, zoals een hersenberoerte, doen de slikfunctie verminderen of volledig verlammen. Door een beroerte, in het medische taalgebruik een CVA (Cerebro Vasculair Accident) genoemd, zijn sommige patiënten niet meer in staat om voldoende voedsel tot zich te nemen en zullen, wanneer therapie of herstel achterwege blijft, uiteindelijk overlijden. Naast het CVA kunnen neurologische en degeneratieve aandoeningen tot slikproblemen leiden. Voorbeelden zijn Multiple Sclerose, de ziekte van Parkinson, het dementiesyndroom, algehele verzwakking en infectie-ziekten 1. Patiëntenpopulatie In deze studie gaat het om verpleeghuisbewoners met slikstoornissen als gevolg van een ernstig CVA. Deze patiëntenpopulatie laat zich als volgt beschrijven. In de eerste plaats wonen deze patiënten in een verpleeghuis en hebben verpleeghuiszorg nodig. Dit laatste veronderstelt bij deze patiënten grosso modo een geringe zelfstandigheid en een grote zorgafhankelijkheid. Veel CVApatiënten met ernstige slikproblemen hebben zelfs een verlaagd bewustzijn of verkeren in (sub)comateuze toestand. In de tweede plaats behoren deze patiënten meestal tot de (hoog) bejaarden en verkeren, wat betreft de levensfase, in de dalende of aflopende levenslijn [Sporken 1989; 64]. Vanwege de hoge leeftijd en bijkomende pathologie is de prognose in het algemeen ongunstig. Herstel is niet uitgesloten, maar dient wel beoordeeld te worden in het kader van de totale levenslijn van de patiënt. Het CVA verschilt van degeneratieve ziekten, zoals Parkinson en het dementiesyndroom. Degeneratieve ziekten vertonen een min of meer gestage achteruitgang. De stoornissen nemen geleidelijk toe. Bij het CVA verloopt deze achteruitgang stapsgewijs: iedere keer wanneer betrokkene een CVA krijgt gaat hij of zij een stap terug. Soms kan de toestand van de patiënt, wanneer er geen recidief CVA optreedt, voor lange tijd redelijk stabiel blijven. Dit verschil tussen CVA en degeneratieve ziekten is echter betrekkelijk. In de derde plaats zijn de CVA-patiënten, die behoren tot de onderzoeksgroep van deze studie, voor de vocht- en voedselintake afhankelijk van behandeling. De behandeling kan bestaan uit het geven van een infuus (vochtinfuus in een 1 Enkele casus zijn beschreven door Berkhout en Tan, die alle betrekking hebben op problemen met de voeding bij verpleeghuisbewoners [Berkhout 1995; Tan 1994]. Zie ook de casus en de uitspraak van het Centraal Tuchtcollege voor de gezondheidszorg d.d. 2 april 1992 (Medisch Contact 1992; 47; ) en van 16 januari 2001 (Medisch Contact 2001; 56; 910-2). 1
2 Niet starten om staken te voorkomen? oppervlakkige huidader), een hypodermoclyse (vochtinfuus in onderhuidweefsel, meestal van de benen) of het inbrengen van een neus- of PEG-sonde. Bij de PEG-sonde (Percutane Endoscopische Gastrostomie) gaat de sonde rechtstreeks door de buikwand naar de maag. In de vierde plaats is het bij veel patiënten niet duidelijk hoe zij zelf tegenover de behandeling staan. Dit betekent dat de arts, in samenspraak met de vertegenwoordiger van de patiënt, moet beoordelen of een behandeling de patiënt ten goede komt - wat dat ook precies mag zijn - en wat de patiënt gewild zou hebben. Staken versus niet-starten In het algemeen zal een arts tot behandelen besluiten, wanneer de behandeling op enigerlei wijze het welzijn van de patiënt bevordert. De arts handelt dan overeenkomstig de aloude doelstelling van de geneeskunde om ziekten te bestrijden en lijden te verzachten. Wordt daarentegen verwacht of blijkt dat de behandeling op geen enkele wijze de patiënt ten goede komt, dan zal de arts afzien van behandelen. Deze beleidslijnen gelden in beginsel voor iedere medische handeling. Bij sondevoedingtherapie liggen de problemen rond het starten en staken van deze behandeling enigszins complexer, daar sondevoedingtherapie tegelijk een middel is om menselijk leven in stand te houden. Het (sub)comateuze toestandsbeeld, waar de patiënt als gevolg van het CVA in terecht is gekomen, kan door de sondevoedingtherapie lange tijd voortbestaan. Deze wetenschap en ervaring maken extra voorzichtig om met sondevoedingtherapie te starten 2. Het oude adagium in dubio abstine geeft iets weer van deze voorzichtigheid. In de literatuur heeft de discussie rond sondevoedingtherapie zich voornamelijk toegespitst op het staken van deze behandeling bij patiënten in langdurig coma. Voorstanders van het staken van sondevoedingtherapie wijzen op het ontbreken van een legitimatie voor deze behandeling. Verder zien zij geen moreel verschil tussen het staken van sondevoedingtherapie en het niet aanvangen daarvan [o.a. KNMG/CAL 1997]. 2 De eerste patiënte uit eigen praktijk waar deze problematiek speelde was een vrouw, die vanwege reuma in het verpleeghuis was opgenomen. Ze was totaal zorgafhankelijk en zat het grootste deel van de dag in een rolstoel. Drie maanden na opname kreeg ze een CVA. Ze had krachtverlies in de rechter arm en fatische stoornissen. In de daarop volgende weken werd de zorgbehoefte steeds groter en bleef mevrouw soms hele dagen op bed vanwege de slechte conditie. Twee maanden later kon de verpleging mevrouw niet wakker krijgen en constateerde de verpleeghuisarts een recidief CVA. Aan de familie van mevrouw werd een afwachtend beleid voorgesteld vanwege de slechte prognose. De familie had zeer veel moeite met dit behandelvoorstel en bepleitte behandeling met sondevoeding. Na ampel beraad en consultatie van een tweede verpleeghuisarts kreeg mevrouw een neussonde. In de daarop volgende periode herstelde mevrouw niet. Haar bewustzijn bleef verlaagd (comateus, c.q. subcomateus) en na ruim zes maanden is mevrouw aan een pneumonie - waartegen ze een antibioticum kreeg - overleden. 2
3 Inleiding Tegenstanders daarentegen vinden het verwijderen van een voedingssonde bij dergelijke patiënten, zonder dat er sprake is van lijden, een keuze voor de dood. Vanwege de waarde en beschermwaardigheid van het leven wordt deze keuze afgewezen. Meestal rekenen de tegenstanders het toedienen van sondevoeding tot de basiszorg [o.a. NAV 1991; PLI 1991]. Beide posities laten zich moeilijk verenigen. Op één punt stemmen voor- en tegenstanders overeen: langdurig coma is een ontluisterend ziektebeeld, dat - indien mogelijk - voorkomen moet worden. Het is opvallend dat bovengenoemd bezwaar (namelijk dat een arts voor de dood kiest) nauwelijks wordt gehoord bij de discussie rond het niet-starten van sondevoedingtherapie. Staken blijkt - zonder dat dit in de literatuur wordt onderbouwd - überhaupt meer bezwaren op te roepen dan niet-starten [Kenneth 1983, Beauchamp 1994]. Dit wekt de indruk dat een eventuele gerichtheid op de dood minder relevant is of in mindere mate een rol speelt bij de keus om niet te starten, dan bij de keus om sondevoedingtherapie te staken. Of, meer hypothetisch geformuleerd, bij het beslismoment wel/niet staken speelt het morele principe eerbied voor het leven een grotere rol dan bij wel/niet starten. In deze studie wordt bezien in hoeverre deze hypothese is te onderbouwen. Levensbeschouwing Een ander punt in de discussie rond sondevoedingtherapie is de betekenis van levensbeschouwing. Tegenstanders van het staken van sondevoedingtherapie bij patiënten in langdurig coma betrekken niet zelden christelijke noties in hun afwijzing. Of, zoals Dantzig het verwoordde in het kader van de euthanasiediscussie, voorstanders staan vaak buiten de kerk, tegenstanders zitten erin [Dantzig 1995; 23]. Dit doet op zijn minst vermoeden dat levensbeschouwing een rol speelt bij de beoordeling of sondevoeding onthouden, dan wel gestaakt mag worden. Dat is verklaarbaar, daar bij de uiterste verantwoording van morele vraagstukken een beroep op de grond- of levensovertuiging onvermijdelijk is [Brümmer 1989; 141]. Niet iedere vraagstelling maakt een beroep op de levensbeschouwing noodzakelijk, maar bij vragen die betrekking hebben op leven en dood is een beroep op de levensovertuiging niet te vermijden. Vanwege de pluriformiteit in de samenleving en de samenwerking tussen mensen met verschillende overtuigingen is het verdedigbaar om morele vraagstukken alleen te beoordelen vanuit algemeen aanvaarde morele principes. Daarbij blijft de levensbeschouwelijke verscheidenheid buiten de discussie, hetgeen de consensusvorming ten goede komt. Zodra echter blijkt dat levensbeschouwelijke noties een rol gaan spelen bij de inkleuring en afweging van de verschillende morele principes, is het belangrijk om van de levensovertuiging verantwoording af te leggen. De discussie vertroebelt wanneer participanten de indruk wekken zich alleen te beroepen op louter rationele argumenten en algemene morele principes, terwijl onuitgesproken de 3
4 Niet starten om staken te voorkomen? levenbeschouwing de discussie kleurt en stuurt. Om dat te voorkomen zal in deze studie expliciet worden ingegaan op de levensbeschouwelijke achtergrondtheorie. Probleemstelling Het gegeven dat een CVA-patiënt, wanneer sondevoedingtherapie wordt gestart, afhankelijk kan blijven van de behandeling zonder dat er enig herstel optreedt, stelt de arts (en de vertegenwoordiger van de patiënt) voor een moeilijk dilemma. Want wanneer het staken van sondevoedingtherapie moreel bezwaarlijk ligt (gelet op bovengenoemde discussies en de geformuleerde hypothese), kan de arts besluiten om niet te starten met sondevoedingtherapie, om daarmee ongewenste levenslange afhankelijkheid en de daaraan verbonden problematiek van het staken te voorkomen. De arts die besluit om niet te starten met sondevoedingtherapie behoeft de problemen rond het staken daarvan niet op te lossen. De vraag is echter of dit een verantwoord besluit is. Dit resulteert in de volgende probleemstelling: Is het moreel verantwoord om een CVA-patiënt met slikstoornissen (die in een verpleeghuis woont) geen voedingssonde te geven, wanneer de prognose ongunstig of onduidelijk is, om ongewenste levenslange afhankelijkheid, en dus ook de problematiek rond staken, te voorkomen? Oftewel: is niet starten om staken te voorkomen verantwoord? In de praktijk wordt soms, om ongewenste levenslange afhankelijkheid te voorkomen, gekozen voor een technische of taalkundige oplossing. Technisch, door in plaats van een voedingssonde een vochtinfuus te geven. Deze rehydratiemethode kan slechts voor een beperkte tijd worden toegepast vanwege medische criteria. De ingebouwde tijdslimiet van de behandeling voorkomt langdurige afhankelijkheid. Of daarmee het morele probleem is opgelost, is nog een open vraag. Taalkundig kan het dilemma worden opgelost door te spreken over een proefbehandeling. De voedingssonde wordt bij wijze van proef gegeven tot een afgesproken evaluatiedatum. Nadien wordt, bij uitblijven van herstel, de sonde verwijderd. In hoeverre deze oplossing zich laat verantwoorden verdient nadere bespreking. Opzet De bespreking is als volgt. In de hoofdstukken 1, 2 en 3 worden de verschillende begrippen uit de probleemstelling toegelicht. In hoofdstuk 1 komen enkele medische aspecten aan de orde betreffende het CVA. Wat zijn de oorzaken? Welke factoren bepalen de prognose en wat is de prognose bij een CVA-patiënt, die in een verpleeghuis verblijft? In hoofdstuk 2 gaat het over sondevoedingtherapie en andere rehydratiemethoden. Zoals iedere behandeling heeft ook sondevoedingtherapie 4
5 Inleiding voor- en nadelen. Eén van de nadelen is ongewenste levenslange afhankelijkheid. De vraag, waarom levenslange afhankelijk ongewenst kan zijn, wordt in dit hoofdstuk besproken. In hoofdstuk 3 wordt het begrip verantwoord toegelicht. Want naast het begrip verantwoord medisch handelen wordt in de morele discussie ook het begrip zinvol medisch handelen gebruikt. Deze begrippen behoeven verduidelijking. Dat geldt ook voor de begrippen levensverlengend en levensbeëindigend handelen, daar het onthouden of staken van sondevoedingtherapie het levenseinde kan bespoedigen. Voor de uiteindelijke verantwoording van bovengenoemde probleemstelling is een beroep op levensbeschouwelijke noties onontkoombaar. De levensbeschouwing die in deze studie het referentiekader vormt is een christelijke. Dat wordt toegelicht in hoofdstuk 4. Vooraf zij opgemerkt dat de keus voor deze overtuiging verschillende problemen kent, maar dat ze zeker niet problematischer is dan een keus voor een andere (niet religieuze) levensovertuiging. In de hoofdstukken 5, 6 en 7 worden achtereenvolgens drie morele principes besproken, die in het algemeen brede instemming genieten, maar die in deze studie worden gekleurd vanuit een christelijk referentiekader. Deze principes zijn (1) eerbied voor het leven, (2) weldoen en (3) verantwoordelijkheid 3. Daar de probleemstelling een moreel onderscheid suggereert tussen niet-starten en staken ( withholding and withdrawing ) zal in hoofdstuk 8 worden nagegaan in hoeverre er argumenten zijn die dit verschil rechtvaardigen. Vooruitlopend op de bespreking blijken deze argumenten niet voldoende om een moreel verschil te verklaren. Desondanks blijft de vraag bestaan waarom in de medische praktijk de bezwaren tegen staken groter zijn dan tegen niet-starten. Zijn dit louter emotionele bezwaren of zijn er morele gronden aan te wijzen? Of, zoals in de eerder genoemde hypothese is weergegeven, zijn er argumenten, die de relevantie van het principe eerbied voor het leven groter doen zijn op het moment van staken dan op het moment van niet-starten? Om dat te beoordelen worden in hoofdstuk 9 achtereenvolgens beide beslismomenten besproken, namelijk wel/niet starten en wel/niet staken. Vervolgens wordt de vraag gesteld of de gesignaleerde verschillen tussen beide beslismomenten de hypothese onderbouwen om daarmee uiteindelijk de kernvraag van deze studie te beantwoorden, namelijk niet starten om staken te voorkomen. Daarmee is de probleemstelling beoordeeld vanuit de principes eerbied voor het leven en welzijn. 3 De principes zijn deels vergelijkbaar met die van Beauchamp en Childress, namelijk (1) niet schaden, (2) weldoen en (3) respect voor autonomie, waarbij beide ethici een andere volgorde hanteren [Beauchamp 1994]. 5
6 Niet starten om staken te voorkomen? Daar het principe van verantwoordelijkheid eveneens een rol speelt binnen bovengenoemde discussie, zal in hoofdstuk 10 de relevantie van dit principe voor beide beslismomenten worden besproken. In een appendix worden twee beslissingsschema s weergegeven, die de medicus practicus kan volgen ter beoordeling van het wel/niet starten van sondevoedingtherapie en van het wel/niet staken van sondevoedingtherapie bij CVA-patiënten in een verpleeghuis. Op bovengenoemde wijze wil deze studie een bijdrage leveren aan de morele discussie. 6
In de hoofdstukken 1, 2 en 3 worden verschillende woorden en begrippen uit de vraagstelling nader uitgewerkt.
De vraagstelling van deze studie is gebaseerd op een praktisch probleem uit de verpleeghuisgeneeskunde. Zodra een verpleeghuispatiënt slikproblemen krijgt als gevolg van een CVA (een herseninfarct) is
Nadere informatieProefbehandeling (voorkeur infuus) Ja Nee Ja Nee 2. Proefbehandeling starten (voorkeur infuus) Geen verbetering of verslechtering
Beslissingsschema A 1 : wel of niet starten sondevoedingtherapie (SVT) na ernstig CVA? 1. Beoordeling van de patiënt? Recent CVA, verlaagd bewustzijn, verstoorde slikfunctie, volledig zorgafhankelijk 2.
Nadere informatie9. Niet starten om staken te voorkomen? - beoordeeld vanuit leven en welzijn -
9. Niet starten om staken te voorkomen? - beoordeeld vanuit leven en welzijn - 9.1 Inleiding In de literatuur worden diverse argumenten genoemd die een moreel verschil tussen doen versus laten moeten verklaren
Nadere informatieNIET STARTEN OM STAKEN TE VOORKOMEN? Een morele beoordeling van niet-starten en staken van sondevoedingtherapie bij CVA-patiënten in een verpleeghuis
NIET STARTEN OM STAKEN TE VOORKOMEN? Een morele beoordeling van niet-starten en staken van sondevoedingtherapie bij CVA-patiënten in een verpleeghuis WITHHOLDING TO PREVENT WITHDRAWING? Withholding and
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 7
Samenvatting Levensbeëindiging het veroorzaken of bespoedigen van de dood door het toedienen van een middel met het doel het leven te bekorten is strafbaar als doodslag of moord. Onder omstandigheden kan
Nadere informatieWat deze uitgangspunten betekenen voor behandeling en verzorging in de laatste levensfase, wordt in het navolgende omschreven.
Medisch Beleid Medisch ethisch beleid De waardigheid van de mens en de kwaliteit van leven staan centraal in de zorg van De Blije Borgh. Zo ook in de zorg tijdens de laatste levensfase van onze bewoners
Nadere informatiePalliatieve zorg en (centraal) neurologische aandoeningen. Palliatief netwerk
Palliatieve zorg en (centraal) neurologische aandoeningen Palliatief netwerk Introductie Aandacht voor neurologie omdat Er in de neurologie veel chronische aandoeningen bestaan die vroeg of laat leiden
Nadere informatie10. Niet starten en staken - beoordeeld vanuit het verantwoordelijkheidsbeginsel -
10. Niet starten en staken - beoordeeld vanuit het verantwoordelijkheidsbeginsel - 10.1 Inleiding Tot dusver is de kernvraag beoordeeld vanuit de principes leven en welzijn. Dat lag min of meer in de vraagstelling
Nadere informatieZorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder kunt u de visie en het beleid van
Nadere informatieZorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder leest u de visie en het beleid van
Nadere informatieZorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder kunt u het beleid van de Frankelandgroep
Nadere informatieVoorwoord 11 Inleiding 13
Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Een gemeenschappelijk perspectief 13 2 Herkenning, reflectie en argumentatie 14 2.1 Herkenning 14 2.2 Reflectie 14 2.2.1 Ethisch kader 14 2.2.2 Términologisch kader 15 2.3 Argumentatie
Nadere informatieZorgvuldig handelen rond het levenseinde
Zorgvuldig handelen rond het levenseinde Zo uniek als mensen Moeilijke beslissingen rond de laatste levensfase Met deze folder willen wij u informeren over het levenseindebeleid van Vivantes Zorggroep.
Nadere informatieStart, afbouw en stop van voedingstherapie bij zware neuroschade. AZ Nikolaas
Start, afbouw en stop van voedingstherapie bij zware neuroschade Dr. C. Jadoul Neuroloog AZ Nikolaas 1 Casus: recidief slikpneumonie Dame 75 jaar Spoed: algemeen achteruit (mentaal en fysiek) Antec: Parkinson
Nadere informatieMedische beslissingen rond het levenseinde
Medische beslissingen rond het levenseinde Adri Jobse, huisarts, kaderarts, consulent PTMN Gon Uyttewaal, gesp. vpk pz, consulent PTMN 26 juni 2014 1. Wet geneeskundige op de behandelingsovereenkomst 2.
Nadere informatieEthische kwesties. bij de Zorgboog. Behandeling en zelfbeschikking. Wat betekent dit voor u?
Ethische kwesties bij de Zorgboog In deze folder leest u over een aantal levensaspecten die een rol kunnen spelen bij uw behandeling, verzorging en verpleging binnen de Zorgboog. Het gaat hierbij om vragen
Nadere informatieLyan de Roos, SO Brabantzorg
Lyan de Roos, SO Brabantzorg Oorzaken van voedingsproblemen bij dementie Behandelmogelijkheden/interventies Ethische dilemma s bij dementie Wie hakt de knoop door bij meningsverschil? Mevrouw A is opgenomen
Nadere informatieH.327280.0116. Inbrengen van een PEGsonde
H.327280.0116 Inbrengen van een PEGsonde 2 Inleiding Uw arts heeft met u besproken dat er binnenkort bij u (of uw familielid) een voedingssonde via de buikwand wordt geplaatst. Dit noemen we een PEG-sonde.
Nadere informatieEthiek. Wat is ethiek? Moreel beraad
Ethiek Euthanasie en Palliatieve sedatie Wat is ethiek? Een kritische bezinning over het juiste handelen. In algemene zin probeert ethiek de criteria vast te stellen om te kunnen beoordelen of een handeling
Nadere informatieMedische Beslissingen rond het levenseinde
Medische Beslissingen rond het levenseinde Jo Lisaerde Eric Triau Maartje Wils Bewonersadviesraad 7 december 2011 Definitie Palliatieve Zorg Palliatieve zorg is een totaalzorg voor mensen die aan een ziekte
Nadere informatie3. Verantwoord handelen
3. Verantwoord handelen 3.1 Inleiding In hoofdstuk 1 zijn enkele aspecten van het CVA besproken, in het bijzonder de factoren die de prognose bepalen. In hoofdstuk 2 ging het over slikproblemen, sondevoedingtherapie
Nadere informatieHet inbrengen van een PEG of PEG (J)- sonde door de MDL-arts
Het inbrengen van een PEG of PEG (J)- sonde door de MDL-arts Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding Uw arts heeft met u besproken dat er binnenkort bij u (of uw familielid)
Nadere informatie03 mei 2012. Indicatie gebruik PEG-sonde Evaluatie van het gebruik via neurologische ziektebeelden. Dienst neurologie AZ Groeninge
SYMPOSIUM GERIATRIE 03 mei 2012 Indicatie gebruik PEG-sonde Evaluatie van het gebruik via neurologische ziektebeelden Dr. Guy MEERSMAN Dr. Guy MEERSMAN Dienst neurologie AZ Groeninge NEUROLOGISCHE AANDOENINGEN
Nadere informatieAlgemeen. Euthanasie.
Algemeen Euthanasie www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG051 / Euthanasie / 09-11-2018 2 Euthanasie Artsen kunnen in bijzondere omstandigheden
Nadere informatieInbrengen van een PEG- sonde door de MDL-arts
Inbrengen van een PEG- sonde door de MDL-arts Albert Schweitzer ziekenhuis februari 2014 pavo 1112 Inleiding Uw arts heeft met u besproken dat er binnenkort bij u (of uw familielid) een voedingssonde via
Nadere informatiePatiënteninformatie Lage luchtweginfecties
Patiënteninformatie Lage luchtweginfecties Een lage luchtweginfectie is een ontsteking van het onderste deel van de luchtwegen en kan u erg ziek maken. In deze folder vindt u informatie over de klachten,
Nadere informatieZorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen: een begaanbare weg
Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen: een begaanbare weg Jeroen Janssens Specialist Ouderengeneeskunde, commissielid 8-12-2016 Opbouw Workshop 1. Vragen
Nadere informatieRachele Arends - specialist ouderengeneeskunde Annemieke Wagemans - AVG
Rachele Arends - specialist ouderengeneeskunde Annemieke Wagemans - AVG Beslissingen rond het levenseinde bij verminderde wilsbekwaamheid Voorbeelden uit de praktijk van de specialist ouderengeneeskunde
Nadere informatie8. Niet starten versus staken
8. Niet starten versus staken 8.1 Inleiding De probleemstelling van deze studie suggereert een moreel verschil tussen nietstarten en staken. Is dit een terechte suggestie? Wanneer wordt gelet op de vele
Nadere informatieETHIEK TAKE HOME TOETS
ETHIEK TAKE HOME TOETS Naam: Danissa Loocks Studentennummer: 500621916 Groep: LV12-2F1 Datum: 18 Januari 2013 Blok naam: 2.2 Naam opleiding : HBO- V Hoge School van Amsterdam Naam docent: Paul Vleugels
Nadere informatiePastoraat Beslissingen rond het levenseinde
Pastoraat Beslissingen rond het levenseinde Inleiding Wie opgenomen wordt in het ziekenhuis, hoopt na de behandeling weer genezen te zijn en door te gaan met zijn of haar leven. Helaas verloopt een ziekte
Nadere informatieJaar 1 - LEVENSEINDEKLINIEK 28 februari 2013
Jaar 1 - LEVENSEINDEKLINIEK 28 februari 2013 Per 1 maart 2013 bestaat de Levenseindekliniek 1 jaar. In deze rapportage wordt daarom gekeken naar het volledige eerste jaar Levenseindekliniek. De bijzonderheden
Nadere informatie4.5 Kunstmatig of niet? Meer lezen?
Wanneer de situatie van de patiënt heel slecht is, moeten behandelaars in medische zin terugtreden. Hierbij kán een niet-reanimeerbesluit passen. Maar zorg en aandacht blijven onverminderd nodig. De laatste
Nadere informatieVragenlijst. KOPPEL-studie: Kennis en Opvattingen van Publiek en Professionals over Einde Leven beslissingen
Vragenlijst KOPPEL-studie: Kennis en Opvattingen van Publiek en Professionals over Einde Leven beslissingen 2 Inleiding op de vragenlijst Deze vragenlijst is onderdeel van een onderzoek naar medische beslissingen
Nadere informatie*Het betreft hier twee afzonderlijke meldingen, die apart door de commissie zijn beoordeeld. Beide oordelen worden hier weergegeven.
Oordeel: zorgvuldig Samenvatting: Twee echtgenoten verzochten om gelijktijdige levensbeëindiging. Patiënte, een vrouw van 60-70 jaar, had een sigmoidcarcinoom. Zij leed onder meer onder heftige buikkrampen,
Nadere informatieBrochure. Medisch - ethische zaken
Brochure Medisch - ethische zaken Informatie vanuit Wittenbergzorg over medisch-ethische zaken In een veranderende maatschappij en een veranderend zorglandschap wil Wittenbergzorg kwalitatief hoogwaardige
Nadere informatieGASTROSTOMIESONDE. - Patiëntinformatie -
GASTROSTOMIESONDE - Patiëntinformatie - Wat is een gastrostomiesonde? Een gastrostomiesonde is een sonde (een plastic buisje) die door de buikwand en door de maagwand tot in de maag steekt en waardoor
Nadere informatieVAN BETEKENIS TOT HET EINDE; DOEN ÉN LATEN IN DE LAATSTE LEVENSFASE.
Welkom! WE DENKEN VANAVOND MET ELKAAR NA OVER HET THEMA: VAN BETEKENIS TOT HET EINDE; DOEN ÉN LATEN IN DE LAATSTE LEVENSFASE. Openingslied: psalm 139: 7 en 8 7. Gij hebt mij immers zelf gemaakt, mij met
Nadere informatieP.E.G. katheter. Endoscopie afdeling. Percutane Endoscopische Gastrostomie. Plaats: Endoscopie afdeling, straat 10. Datum:
Endoscopie afdeling P.E.G. katheter Percutane Endoscopische Gastrostomie Plaats: Endoscopie afdeling, straat 10 Datum: Tijd dat u zich moet melden: Tijd van het onderzoek: 1 U heeft met uw specialist/huisarts
Nadere informatieDementie in de palliatieve fase
Dementie in de palliatieve fase Wie zijn wij? Marielle Rooijakkers Karin van Mersbergen Dementie Verzamelnaam voor een combinatie van symptomen waarbij de hersenen, informatie niet meer goed kunnen verwerken.
Nadere informatieWat is een PEG-sonde
Wat is een PEG-sonde Wat is een PEG-sonde PEG is de afkorting voor Percutane Endoscopische Gastrostomie. Dat betekent dat met behulp van een endoscopie door de huid heen een verbinding met de maag wordt
Nadere informatieAbstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen
Abstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen Prudentiareeks Redactie Martien Pijnenburg Marius Nuy met bijdragen van Theo Beemer Bert Gordijn & Frank Kortmann Henk
Nadere informatiePatiënteninformatie. Sondevoeding
Patiënteninformatie Sondevoeding 2 Inleiding...4 Wat is sondevoeding?...5 Toedieningswegen...6 De neusmaagsonde...6 De PEG-sonde...7 Toedieningswijzen....8 Continu voeden...8 Intermitterend voeden...8
Nadere informatieEerste richtlijnen voor het omgaan met euthanasie vragen van cliënten en hun families die bij Geriant in behandeling zijn
Eerste richtlijnen voor het omgaan met euthanasie vragen van cliënten en hun families die bij Geriant in behandeling zijn Praat erover: 1. Je hoeft niet alles te weten of te begrijpen over euthanasie bij
Nadere informatieNEUROLOGIE. Opname op de Stroke Unit
NEUROLOGIE Opname op de Stroke Unit Opname op de Stroke Unit U bent opgenomen op de Stroke Unit, een onderdeel van de afdeling Neurologie. De Stroke Unit is bedoeld voor mensen die speciale neurologische
Nadere informatieDe laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek
De laatste levensfase Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek In gesprek In de laatste levensfase krijgen mensen te maken met allerlei vragen. Misschien ziet u op tegen de pijn en benauwdheid die
Nadere informatiePatiënten Informatie Dossier (PID) Cerebro Vasculair Accident (CVA) Onderdeel Neurorevalidatie. CVA Neurorevalidatie
Patiënten Informatie Dossier (PID) Cerebro Vasculair Accident (CVA) Onderdeel CVA 2 INHOUDSOPGAVE Inleiding... 4 Wat houdt de NDT-methode in?... 4 Behandelteam... 5 Wat kunt u als familie of bekende bijdragen?...
Nadere informatieHet beloop van dementie in het verpleeghuis
Home no. 3 Juni 2017 Eerdere edities Verenso.nl Het beloop van dementie in het verpleeghuis Palliatief beleid inzetten vanaf opname? Eefje Sizoo redactie@verenso.nl Het is een zonnige dag deze 10 april.
Nadere informatieDe Minister van Veiligheid en Justitie. Postbus 20301 2500 EH Den Haag. Advies wetsvoorstel toevoegen gegevens aan procesdossier minderjarige
POSTADRES Postbus 93374, 2509 AJ Den Haag BEZOEKADRES Juliana van Stolberglaan 4-10 TEL 070-88 88 500 FAX 070-88 88 501 INTERNET www.cbpweb.nl www.mijnprivacy.nl AAN De Minister van Veiligheid en Justitie
Nadere informatieBeleid rondom het levenseinde
Beleid rondom het levenseinde V1_2012 Inleiding Veel van onze cliënten zijn op vergevorderde leeftijd en dan komt het levenseinde dichterbij. Omdat veel cliënten binnen de muren van onze organisatie overlijden
Nadere informatieEuthanasie en hulp bij zelfdoding
Euthanasie en hulp bij zelfdoding Richtlijn bespreking voor verpleegkundigen. Irene Bas, verpleegkundige Astrid Hofstra, verpleegkundige Marian Zuure, specialist ouderengeneeskunde en SCEN arts. www.netwerkpalliatievezorg.nl/rotterdam
Nadere informatieAfdeling neurologie NDT. Een behandelconcept voor patiënten met een CVA
Afdeling neurologie NDT Een behandelconcept voor patiënten met een CVA Inleiding Deze folder is bestemd voor familie en/of relaties van patiënten welke getroffen zijn door een CVA (Cerebro Vasculair Accident).
Nadere informatieBeleid 'onvrijwillige zorg' Vrijheidsbeperking binnen Lang Verblijf. woonzorg en dagbesteding
Beleid 'onvrijwillige zorg' Vrijheidsbeperking binnen Lang Verblijf woonzorg en dagbesteding 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Wanneer wordt onvrijwillige zorg toegepast? 4 3. De wetgeving 5 3.1 Wet bijzondere
Nadere informatieDefinitie Vroegtijdige zorgplanning is :
Vroegtijdige Zorgplanning : welk belang bij Voeding en vocht in de palliatieve fase? GERDA OKERMAN VORMINGSVERANTWOORDELIJKE PALLIATIEVE ZORG GENT-EEKLO Definitie Vroegtijdige zorgplanning is : HET CONTINU
Nadere informatieDIGITALE ZORG EN PRIVACY
DIGITALE ZORG EN PRIVACY MAARTEN VERKERK DANIEL TIJINK ALDERT DE JONGSTE INLEIDING 1 Samenleving wordt steeds complexer 2 Meer aandacht voor individu (pluriformiteit) 3 Grote hoeveelheden data 4 Steeds
Nadere informatiem> Retouradres Postbus 320, 1110 AH Diemen Postbus 320 Datum 3 december 2018 Betreft Definitief advies als bedoeld in artikel 114 Zorgverzekeringswet
O 3 DEC 2018 m> Retouradres Postbus 320, 1110 AH Diemen Aan de Geschillencommissie van Stichting Klachten en Geschillen Zorgverzekeringen (SKGZ) T.a.v. mevrouw mr. Postbus 291 3700 AG ZEIST 3 december
Nadere informatieKunstmatige beademing
Intensive Care Kunstmatige beademing www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ICA007 / Kunstmatige beademing / 18-08-2017 2 Kunstmatige beademing
Nadere informatieVerpleegkundig voorlichtingsuur CVA
Verpleegkundig voorlichtingsuur CVA 2 Verpleegkundig voorlichtingsuur CVA in de acute fase tijdens opname Afdeling: B3, Neurologie (route B) Telefoon: 088 066 2420 Datum:. Tijd:. Inleiding De Ommelander
Nadere informatieOORDEEL. van de Regionale toetsingscommissie euthanasie voor de Regio ( ) betreffende de melding van levensbeëindiging op verzoek
Oordeel: zorgvuldig Samenvatting: Hoogbejaarde patiënte leed aan dementie en kreeg tegelijkertijd met haar echtgenoot euthanasie. Het lijden stond in een medische context en was uitzichtloos en ondraaglijk.
Nadere informatie3. De aanzet tot de slikbeweging vindt plaats en het voedsel komt in de keel. 4. De slokdarm verplaatst het voedsel in de richting van de maag.
Slikproblemen SLIKPROBLEMEN Deze folder is bedoeld voor iedereen die te maken heeft met mensen met slikstoornissen, maar ook voor patiënten die problemen hebben met slikken. In deze folder wordt uitgelegd
Nadere informatieZorgen rondom sterven
Geriatrie Zorgen rondom sterven www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud Welke zorg... 3 Wat kan familie betekenen... 3 Het stervensproces... 4 Eten en drinken... 5 Medicijnen... 5 Waar sterven... 5 Na de dood...
Nadere informatieEr wordt onderscheid gemaakt in:
Verpleegkundig voorlichtingsuur CVA in de acute fase P A T I Ё N T E N I N F O R M A T I E Verpleegkundig voorlichtingsuur CVA in de acute fase tijdens opname Afdeling: B3, Neurologie (route B) Telefoon:
Nadere informatiee kwestie voedsel en vocht
e kwestie voedsel en vocht Handreikingen voor zorgsituaties waarin eten, drinken en kunstmatige voeding een rol spelen 13 Vooraf 15 Als de patiënt slecht eet of drinkt 18 Als ingrijpen of nalaten wordt
Nadere informatieBehandeling en Zorg na een beroerte
Behandeling en Zorg na een beroerte Belangrijke telefoonnummers Afdeling Stroke-Unit: 0513 685 625 CVA Verpleegkundige Tjongerschans 06 20 01 87 18 SSHV : Stichting samenwerkende Hersenletsel verenigingen
Nadere informatiePercutane Endoscopische Gastrostomie
Percutane Endoscopische Gastrostomie Naam student : Maaike de Kleijn Studentnummer : 3209849 Inleiding In dit essay wordt uitgelegd wat percutane endoscopische gastrostomie (PEG) is en wanneer deze geplaatst
Nadere informatieOordeel: niet gehandeld overeenkomstig de zorgvuldigheidseisen
Oordeel: niet gehandeld overeenkomstig de zorgvuldigheidseisen Inhoudsindicatie: euthanasie bij patiënte met een verlaagd bewustzijn waarbij een schriftelijke wilsverklaring ontbreekt en de ondraaglijkheid
Nadere informatieDysfagie. Logopedie. Beter voor elkaar
Dysfagie Logopedie Beter voor elkaar 2 Dysfagie Deze folder geeft u uitleg over slikproblemen en hoe u deze zoveel mogelijk kunt voorkomen. De informatie is ook nuttig voor uw omgeving. Laat uw naasten
Nadere informatieHet zorgtraject van de bewoner in De Wingerd
Woon- & Zorgcentrum De Wingerd Het zorgtraject van de bewoner in De Wingerd Dr. Jo Lisaerde Het zorgtraject van de bewoner Belevingsgerichte zorg: wie is deze bewoner? Zorgplanning: wat wenst de bewoner
Nadere informatieAls een gedwongen opname nodig is
Als een gedwongen opname nodig is Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding U bent opgenomen op de afdeling Psychiatrie van ons ziekenhuis en uw behandelaar en uw omgeving
Nadere informatieLogopedie. Logopedie. Ondersteuning bij communicatie- en slikproblemen. Evean. Midden in het leven.
Logopedie Logopedie Ondersteuning bij communicatie- en slikproblemen Evean. Midden in het leven. Werken aan stem-, spraak-, taal-, slik-, gehoorproblemen stemproblemen Heesheid, schorheid en andere stemproblemen
Nadere informatieLevenseindebeleid. Inleiding
Levenseindebeleid Inleiding In de kwaliteitswet Zorginstellingen staat dat de instelling als zorgaanbieder verplicht is verantwoorde zorg te bieden. Dat geldt ook voor zorg rond het levenseinde. Ook de
Nadere informatieGoede zorg en dwang. Ethische vragen rond BOPZ kwesties in de ouderenzorg. Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg
Goede zorg en dwang Ethische vragen rond BOPZ kwesties in de ouderenzorg Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg DINSDAG 27 JUNI 2017 Thema s Waarden en wensen Betrokkenheid van naasten
Nadere informatieMorele dilemma s in de tandheelkundige zorg voor ouderen
1 Morele dilemma s in de tandheelkundige zorg voor ouderen Guy Widdershoven Amsterdam Center on Aging Take-home messages 1. Belang van mensvisie in de ouderenzorg: autonomie in afhankelijkheid 2. Kwaliteit
Nadere informatieKunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen?
Kunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen? Maaike Veldhuizen Arts palliatieve zorg in het Elkerliek ziekenhuis, palliatief consulent en SCEN arts Ingrid van Asseldonk, verpleegkundige
Nadere informatieOORDEEL. van de Regionale toetsingscommissie euthanasie voor de regio ( ) betreffende de melding van levensbeëindiging op verzoek
Oordeel: zorgvuldig Samenvatting: Patiënt koos voor palliatieve sedatie, maar was met arts overeengekomen dat deze zou overgaan tot euthanasie, indien sedatie lang zou duren of patiënt niet goed behandelbare
Nadere informatie29 800 XVI Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2005
vra2005vws-10 29 800 XVI Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2005 VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG Vastgesteld... 2005
Nadere informatieSLIKSTOORNISSEN DYSFAGIE. - Patiëntinformatie -
SLIKSTOORNISSEN DYSFAGIE - Patiëntinformatie - Inleiding Beste patiënt, beste familieleden, Deze brochure bieden we u aan omdat u of uw familielid problemen ondervindt bij het slikken. Deze brochure is
Nadere informatieAfspraken met het Zorgkantoor Wij hebben met het zorgkantoor de volgende ZZP-en afgesproken en met deze ZZP-en kunt u bij ons terecht:
Afspraken met het Zorgkantoor Wij hebben met het zorgkantoor de volgende ZZP-en afgesproken en met deze ZZP-en kunt u bij ons terecht: Niet toegelaten voor behandeling, inclusief dagbesteding (lees verzorgingshuis)
Nadere informatieHANDREIKING VOOR CLIËNTENRADEN behorend bij de Multidisciplinaire richtlijn verantwoorde vochten voedselvoorziening voor verpleeghuisgeïndiceerden 1
HANDREIKING VOOR CLIËNTENRADEN behorend bij de Multidisciplinaire richtlijn verantwoorde vochten voedselvoorziening voor verpleeghuisgeïndiceerden 1 Voorwoord: Deze handreiking is geschreven als leeswijzer
Nadere informatie1 Wat is dysfagie?... 2. 2 Kenmerken van dysfagie... 3. 3 Gevolgen van dysfagie... 3. 4 Behandeling van dysfagie... 4
Dysfagie Logopedie Inhoudsopgave 1 Wat is dysfagie?... 2 2 Kenmerken van dysfagie... 3 3 Gevolgen van dysfagie... 3 4 Behandeling van dysfagie... 4 5 Tips tijdens het eten en drinken... 5 1 Wat is dysfagie?
Nadere informatieVrijheidsbeperkende maatregelen op de afdeling Geriatrie
Vrijheidsbeperkende maatregelen op de afdeling Geriatrie Bij uzelf, uw partner of uw familielid worden maatregelen genomen om de bewegingsvrijheid te beperken. Dit is om te beschermen tegen letsel. Deze
Nadere informatier. j. m. di l l m a n n De legitimatie van medisch handelen en de rol van waardeoordelen
r. j. m. di l l m a n n De legitimatie van medisch handelen en de rol van waardeoordelen 24 i n l e i di ng Mevrouw De Vries is tachtig jaar en heeft een ernstige dementie. Zij verblijft inmiddels vijf
Nadere informatieAls het overlijden nadert Een aantal handreikingen. IJsselland Ziekenhuis
Als het overlijden nadert Een aantal handreikingen IJsselland Ziekenhuis Inhoudsopgave Deel 1: Veranderingen die voorafgaand aan het overlijden kunnen optreden pag 2-6 1.1 Minder behoefte aan eten en drinken
Nadere informatieMensen en naasten. Over de vervlochtenheid van individuen. Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht LUMC 20 MEI 2016
Mensen en naasten Over de vervlochtenheid van individuen Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht LUMC 20 MEI 2016 Kwesties ter bespreking Belangen Wilsbekwaamheid en vertegenwoordiging Identiteit Sociaal leven
Nadere informatieMoreel Beraad. Roelie Dijkman, specialist ouderengeneeskunde SHDH
Moreel Beraad Roelie Dijkman, specialist ouderengeneeskunde SHDH Wat is goed handelen? Wat en wie bepaalt dat? Ethiek Het systematisch nadenken over normen en waarden die in handelings- en beslissituaties
Nadere informatieSondevoeding via een PEG. Wat is een PEG-sonde? Voeding en medicijnen. De ingreep
Sondevoeding via een PEG Binnenkort wordt bij u een PEG-sonde geplaatst. Uw behandelend arts heeft u hierover geïnformeerd. Met deze informatie willen wij u uitleggen hoe de behandeling op de afdeling
Nadere informatiePalliatieve zorg: Ethiek
Palliatieve zorg: Ethiek Hogeschool van Amsterdam Naam: Lauri Linn Konter Studentnr: 500642432 Klas: Lv12-2E2 Jaar: 2012-2013 Docent: P. Vleugels Inhoudsopgave Inleiding Blz: 3 Omschrijving praktijksituatie
Nadere informatieHoe ga je om met eten en drinken. Handreikingen voor zorgsituaties waarin eten, drinken en kunstmatige voeding een rol spelen
Hoe ga je om met eten en drinken Handreikingen voor zorgsituaties waarin eten, drinken en kunstmatige voeding een rol spelen Inhoud Vooraf 3 Als de patiënt slecht eet of drinkt 4 Als ingrijpen of nalaten
Nadere informatieDagbehandeling Somatiek
Dagbehandeling Somatiek Dagbehandeling Somatiek Een langdurige ziekte of handicap kan uw leven behoorlijk op zijn kop zetten. Maar met wat extra zorg kunt u vaak gewoon thuis blijven wonen en aan het dagelijks
Nadere informatieSlikproblemen Logopedie & diëtetiek.
Slikproblemen Logopedie & diëtetiek www.nwz.nl Inhoud Slikken 3 Slikproblemen 3 Symptomen van verslikken 4 Risico s 4 Onderzoek en behandeling 5 Voeding 5 Adviezen 6 Meer informatie 7 Uw vragen 7 2 Tijdens
Nadere informatieVoltooid Leven Nu doorpakken. Robert Schurink Directeur NVVE
Voltooid Leven Nu doorpakken. Robert Schurink Directeur NVVE Inleiding NVVE bestaat sinds 1973 en had als doel de legalisering van euthanasie NVVE heeft in 2003 doelstelling verbreed en het brede palet
Nadere informatieStaken van de behandeling op de IC wat zegt literatuur? Jacqueline Wallage AIOS Anesthesiologie 26 juli 2017
Staken van de behandeling op de IC wat zegt literatuur? Jacqueline Wallage AIOS Anesthesiologie 26 juli 2017 Inleiding Tegenwoordig overlijden patienten op de IC nadat wij besluiten met behandelen te staken
Nadere informatieRond het einde van het leven
Rond het einde van het leven Rond het einde van het leven Gisteren is slechts de herinnering van vandaag en morgen is de droom van vandaag. - Kahil Gibran - Inleiding Deze brochure is een uitgave van
Nadere informatieDilemma s rondom actieve levensbeëindiging bij bejaarden. Paul Beuger, huisarts, Scenarts Jos Verkuyl, geriater
Dilemma s rondom actieve levensbeëindiging bij bejaarden Paul Beuger, huisarts, Scenarts Jos Verkuyl, geriater Programma Inleiding Casuistiek, in groepen Centrale terugkoppeling Inzicht vanuit geriatrisch
Nadere informatieVIJFDE NOTA VAN WIJZIGING. Ontvangen. Het voorstel van wet wordt als volgt gewijzigd:
31 996 Regels ten aanzien van zorg en dwang voor personen met een psychogeriatrische aandoening of een verstandelijke handicap (Wet zorg en dwang psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten)
Nadere informatieCommunicatie rond palliatieve sedatie
Communicatie rond palliatieve sedatie D A G VA N D E M E D I C AT I E V E I L I G H E I D, 2 1 M A A R T 2 0 1 7 M A R G OT V E R KU Y L E N, S P E C I A L I S T O U D E R E N G E N E E S KU N D E / K
Nadere informatieBeslissingen omtrent het levenseinde
Beslissingen omtrent het levenseinde Heb je er al over nagedacht? Als ik mijn vrouw niet meer herken, wil ik euthanasie (Etienne Vermeersch) Dit is volgens de wet onmogelijk! als ik mijn vrouw niet meer
Nadere informatieWegwijs in afasie voor beginnend personeel bij neurologie Inhoudelijke aspecten van afasie
Wegwijs in afasie voor beginnend personeel bij neurologie Inhoudelijke aspecten van afasie 1 Wat ik zeggen wil Eigenlijk wil ik zeggen, wat de bloemen mij zeiden, die ik kreeg, toen ik weer een dagje thuis
Nadere informatieAdvance Care Planning in België
Scientific Institute of Public Health Advance Care Planning in België een studie via de Belgische Huisartsenpeilpraktijken Koen Meeussen -Zorg rond het Levenseinde - VUB Doelstelling Senti-Melc Methode
Nadere informatieEthische optiek = hoe is de benadering dat mensen het uiteindelijk goede behoren te doen.
Samenvatting door A. 1576 woorden 4 december 2014 1,3 2 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Paragraaf 2 De ethische optiek 1 inleiding Ethiek gaat over goed en kwaad in het menselijk handelen. Onderscheid
Nadere informatie