4.5 Kunstmatig of niet? Meer lezen?
|
|
- Juliaan Abbink
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Wanneer de situatie van de patiënt heel slecht is, moeten behandelaars in medische zin terugtreden. Hierbij kán een niet-reanimeerbesluit passen. Maar zorg en aandacht blijven onverminderd nodig. De laatste nood van ons mensen vraagt niet naar menselijke woorden; er is dan uitsluitend behoefte aan het Woord van God, ofwel aan woorden die de Heilige Geest leert: sterken, vermanen en troosten met het Woord! Dan is er ook ruimte voor patiënt en familie om afscheid van elkaar en van het leven te nemen (vgl. Jesaja 33: 24; Openbaring 14: 13; 21: 1-5). Wanneer het gaat om medisch-ethische dilemma s die zich voor patiënten kunnen voordoen in bijvoorbeeld een verpleeghuis, kunt u bij het NPV-Consultatiepunt ondermeer terecht met vragen over reanimatiebeleid en beleid rond vocht en voeding (zie paragraaf 4.5). Het NPV-Consultatiepunt is zeven dagen per week dag en nacht bereikbaar op (0318) Meer lezen? J.J.M. van Delden, Beslissen om niet te reanimeren een medisch en ethisch vraagstuk. Dissertatie Rijksuniversiteit Utrecht 27 mei W.H. Velema, Ethiek en pelgrimage over de bijbelse vreemdelingschap. Uitg. Ton Bolland Amsterdam Kunstmatig of niet? De moeder van mevrouw Nooitgedacht, mevrouw De Groot, is vanwege haar dementie een paar jaren geleden opgenomen in een verpleeghuis. Ze heeft laatst een infectie aan haar luchtwegen opgelopen. Daarvoor krijgt mevrouw De Groot nu een antibioticakuur. De kuur heeft weinig effect. Bovendien gaat eten en drinken erg moeizaam. De verpleeghuisarts heeft aan de kinderen gevraagd of mevrouw De Groot sondevoeding moet krijgen NPV boek BW.indd :19:57
2 Moeite met eten en drinken Eten en drinken zijn dagelijkse levensbehoeften. We kunnen die niet missen. Ouderen in een verzorgingshuis of verpleeghuis zijn soms niet meer in staat om zelf te eten en te drinken. Dat geldt zeker bij dementie (zie ook paragraaf 4.3). Als dementerende ouderen vocht of voeding wordt gegeven, duwen ze de hand van de verzorgende weg of spugen ze eten en drinken uit. Het kan ook zijn dat slikken niet meer mogelijk is, bijvoorbeeld na een hersenbloeding of een vergevorderd proces van dementie. Wat dan? Het is van belang dat een oudere altijd voeding en vocht in de buurt heeft. Als het even kan, moet de normale manier van eten en drinken zo lang mogelijk in stand worden gehouden. Dat kan met een tuitbeker, een rietje of een lepeltje. Het kan zinvol zijn advies te vragen aan de arts, de logopediste en/of de diëtiste. Als dat niet helpt en er te weinig wordt gegeten en gedronken, dan moet worden gekeken of kunstmatige toediening van vocht en voeding kan helpen, bijvoorbeeld via een sonde. 5 De overstap naar kunstmatige toediening wordt meestal niet gemaakt, vanwege de nadelen. De sonde en het infuus worden namelijk gemakkelijk uitgetrokken en op den duur gaan ze irriteren en kunnen ontstekingen veroorzaken. Als de arts na zorgvuldige afweging tot de beslissing komt om niet kunstmatig voeding toe te dienen, kun je daar als familieleden grote moeite mee hebben. Zonder voeding zal iemand toch sterven? Kunstmatig voeden of niet? Voedsel en vocht zijn in onze visie basale levensbehoeften, net zoals lucht. Als je het zo bekijkt, is het toedienen van voedsel en vocht dus geen medische handeling. In de beslissing om toediening van voedsel en/of vocht te beëindigen, moet de familie of 5 Bij sondevoeding denken we aan de neussonde of de zogeheten PEG-catheter (percutane endoscopische gastronomie: via de buikwand rechtstreeks in de maag; high-tech voedingszorg) NPV boek BW.indd :19:57
3 de wettelijk vertegenwoordiger van de patiënt meebeslissen. Wanneer wordt er gekozen voor voedseltoediening langs nietnatuurlijke weg? Daartoe wordt eerst gekeken of die handeling proportioneel is. Dat wil zeggen: of de behandeling nog in verhouding staat tot de te verwachten gezondheidswinst (zie ook het kader bij paragraaf 3.6). Daar kan een verpleeghuisarts soms anders tegenaan kijken dan familieleden. Dat is logisch. Een verschil van opvatting moet dan ook bespreekbaar zijn. Maar de arts blijft verantwoordelijk voor de beslissing over de zinvolheid van de medische handeling. Kunstmatig toedienen van voedsel en vocht kan in sommige gevallen nuttig zijn. Bijvoorbeeld om een longontsteking te overbruggen tot de patiënt weer is opgeknapt. Met het kunstmatig gegeven vocht kunnen ook medicijnen worden gegeven. Bij veel patiënten leidt deze tijdelijke levensonderhoudende verzorging tot herstel. Maar bij stervenden is vaak het tegendeel waar en kan het sterven hierdoor juist zwaarder worden. Artsen kijken dus altijd eerst wat de oorzaak is van de weigering van eten en drinken en proberen die weg te nemen. Een medische of verpleegkundige handeling? Is het toedienen van vocht en voeding een medische of een verpleegkundige handeling? Deze vraag is belangrijk. Het maakt nogal verschil of je het toedienen van vocht en voeding ziet als iets medisch iets waarmee artsen kunnen stoppen als het medisch gezien geen zin meer heeft of als normale (verpleegkundige) zorg, waar je in principe niet mee stopt voordat iemand is overleden. Een voorbeeld van dit dilemma is de zaak rond mevrouw Stinissen. Ineke Stinissen raakte in 1974 in een coma. Haar echtgenoot vroeg meerdere malen om beëindiging van haar NPV boek BW.indd :19:57
4 leven. In 1990 bleek dat de staf van het verpleeghuis waarheen zij was overgebracht, de visie wilde overnemen dat de kunstmatige toediening van voeding en vocht een medische handeling was. Omdat deze handeling niet meer als medisch zinvol werd aanvaard, kon die worden beëindigd. De rechtbank ging mee in dit oordeel. Elf dagen laten overleed zij op 19 januari De NPV is in deze zaak opgetreden als vertegenwoordiger van de wilsonbekwame mevrouw Stinissen, omdat de NPV van mening was dat het leven van een comapatiënte niet op deze manier mag worden beëindigd. Verzorging in de stervensfase Als een ziek iemand steeds minder gaat eten en drinken, kun je je daar als familie zorgen om maken. Het is belangrijk om je te realiseren dat het in de laatste levensfase normaal is dat er steeds minder voeding en vocht worden ingenomen. Dat hoort bij het natuurlijke proces van het sterven. Meestal wordt er dan ook geen infuus of sonde meer gegeven. De nadelen van te veel vocht en de daardoor ontstane benauwdheid zijn groter (en voor de stervende zelfs schadelijk) dan die van te weinig vocht. In de terminale of stervensfase kan de patiënt (of zijn lichaam) aangeven dat hij geen behoefte meer heeft aan eten of drinken en dan langzaam als een kaars uitdoven. Dat geldt ook voor ouderen die verzadigd zijn van dagen (vgl. Genesis 25: 8; 35: 29; 1 Kronieken 23: 1; 2 Kronieken 24: 15; Job 42: 17), hun levensopgave voltooid achten, zich terugtrekken, niet meer eten en heel weinig drinken. Zo n slechte lichamelijke toestand met vermagering en verval van krachten noemen artsen cachexie. Dit komt voor in de laatste fase van veel dodelijke ziekten en van dementie. In zulke situaties is er behoefte aan verzorgende nabijheid aandacht, begrip, gebed en soms alleen het vasthouden van de hand en een terughoudende opstelling van de professionals NPV boek BW.indd :19:57
5 Het spreekt vanzelf dat de verzorging doorgaat, zoals het zacht houden van lippen (met vaseline) en het vochtig houden van mond (met bijvoorbeeld ijsschilfers of wattenstokjes) en ogen (druppelen). Het hebben van dorst heeft in die fase meer te maken met het gevoel van een droge mond dan met de geleidelijke uitdroging van het lichaam die in de laatste levensfase plaatsvindt (terminale dehydratie; TD). Uit respect voor de medemens vindt gedwongen of kunstmatige toediening van voedsel en vocht niet of nauwelijks plaats, want dat verhindert het natuurlijk beloop van het sterven en rekt het stervensproces onnodig. Deze mensen sterven niet door uitdroging, maar door het uitvallen van alle lichamelijke functies omdat zij stervende zijn. Versterven Wat is het verschil tussen versterven en levensbeëindigend handelen? Versterven maakt onderdeel uit van een natuurlijk stervensproces: de mens gaat naar haar of zijn eeuwig huis (Prediker 12: 5; vgl. 1 Korinthiërs 15). Bij levensbeëindigend handelen sterft de mens door een medische beslissing. Daarbij kan het gaan om euthanasie, hulp bij zelfdoding of andere vormen van levensbeëindiging die buiten de euthanasiewet vallen en dus strafbaar zijn. Voor wie de Bijbel in de Statenvertaling (1637) kent, is het woord versterven niet onbekend (Richteren 2: 19; Job 14: 7-10; Romeinen 4: 19; Hebreeën 11: 12; Judas vs. 12). Het oude woord versterven (1553) blijkt een rijke betekenis te hebben. De tegenwoordige betekenis van versterven is beperkter en dreigt in het moderne spraakgebruik een misplaatste betekenis te krijgen. Dan gaat het niet meer over het natuurlijke stervensproces waardoor de behoefte aan voeding en vocht afneemt, of versterven als NPV boek BW.indd :19:57
6 religieuze aanduiding voor vasten en boetedoening (met als doel de reiniging van de ziel en niet de lichamelijke dood). In de radicaal nieuwe betekenis gaat het over versterven als iets wat de een (de arts) doet bij de ander (de patiënt); iets waarover de gezondheidszorg beleid kan maken. Het woord verstervingsbeleid is een schoolvoorbeeld van taalvervuiling en wekt de indruk dat artsen de regie in handen hebben. Dan lijkt het begrip versterven een alternatief voor euthanasie en levensbeëindigend handelen. Maar dat is niet zo. Bij naar schatting een op de tien mensen die jaarlijks in Nederland sterven, wordt in de laatste fase van hun leven een verstervingsbeleid gehanteerd. Dit betekent niet meer dan dat er terecht terughoudend wordt gehandeld als het gaat over het ongewild toedienen van voedsel en vocht. Oude, zieke mensen moeten we niet vergelijken met jonge en gezonde hongerstakers, die weken zonder voedsel kunnen. De beslissing om bij ouderen of ernstig zieken geen voedsel en vocht toe te dienen, heeft onvermijdelijk tot gevolg dat hij spoedig sterft: hij glijdt weg in een soort coma. Dat mag dan ook alleen worden gedaan na een zorgvuldig gestelde diagnose waarbij geheel duidelijk is wat er aan de hand is: dat de patiënt stervende is. De discussie over versterven wordt niet altijd zuiver gevoerd. Er wordt gemakkelijk een fuikredenering opgebouwd. Dan wordt allereerst het niet meer eten en drinken van de patiënt uitgelegd als weigeren, terwijl niet eens duidelijk is wat het niet meer willen eten en drinken betekent. Vervolgens stellen arts en verpleegkundige de vraag wat ze met deze weigering aan moeten. Dan worden termen uit het euthanasiedebat geleend ( ondraaglijk en uitzichtloos lijden, wilsuiting, ontluistering ) om moreel te rechtvaardigen dat het nog langer toedienen van vocht en voeding (levensverlengend handelen) hier uit den NPV boek BW.indd :19:58
7 boze is. Dan sluit de fuik zich, want er is geen andere weg meer dan het respecteren van de weigering, en dan wordt vocht en voedsel (onterecht) onthouden. In het huidige maatschappelijke klimaat wordt ontluistering voorgesteld als vreselijk en te vermijden, haast een onrecht waartegen artsen en verpleegkundigen alles moeten doen. Dit kan de reden zijn dat artsen en verpleegkundigen het niet meer willen eten en drinken al snel interpreteren als de uitdrukking van een doodswens. Vervolgens trekken zij de conclusie dat ze zich niet alleen terughoudend moeten opstellen, maar zelfs levensbeëindigend moeten handelen. De crux in de problematiek ligt dus in de interpretatie van wat we waarnemen. Daarbij beseffen we dat bij het interpreteren altijd maatschappelijke opvattingen meegonzen. Binnen onze maatschappelijk-culturele context laat het euthanasiedebat diepe sporen na, die ook de discussie rond versterving dreigen te domineren. Op het niveau van de definities is versterven geen vorm van euthanasie. Versterven is geen initiatief van de behandelaar, want daarvoor hanteren we het begrip actieve levensbeëindiging. Vanuit een christelijke levensovertuiging willen wij instaan voor de bescherming van het mensenleven als een niet op waarde te schatten geschenk van God. Tegelijk constateren wij met respect dat dit leven tijdelijk is. Meer lezen? Uitdrogen vragen over voeding en vocht, Uitg. Verpleeghuis Salem Ridderkerk 1998 J. Douma, Medische ethiek, uitg. Kok Kampen 1997 H. Jochemsen, A.A. Teeuw, Geneeskunst als dienst: geneeskundige zorg voor wilsonbekwame patiënten, in: H. Jochemsen, (red.), Zorg voor wilsonbekwame patiënten, uitg. Buijten & Schipperheijn Amsterdam NPV boek BW.indd :19:58
8 Heeft u te maken met een concrete situatie waarin u vragen hebt over vocht- en voedingbeleid of over versterven? Patiënten en hun omstanders kunnen zeven dagen per week dag en nacht terecht bij het NPV-Consultatiepunt. Deze professionele telefoonlijn draait op mensen die werkzaam zijn (geweest) in de gezondheidszorg. Het NPV-Consultatiepunt voor medisch-ethische vragen en voor vragen over palliatieve zorg is bereikbaar op (0318) Wij kunnen niets meer voor u doen? Jacob Nooitgedacht vertelt dat zijn opleider hem vandaag heeft betrokken bij een patiënt in de laatste levensfase. Die heeft longkanker en kan niet meer genezen. Hij krijgt palliatieve zorg. Jacob legt uit dat daarmee wordt geprobeerd pijn, benauwdheid en andere symptomen van de kwaadaardige aandoening te onderdrukken. Dat lukt aardig, maar tegen de pijn lijkt geen kruid meer gewassen. In overleg met de patiënt en de familie is daarom besloten zijn bewustzijn te verlagen. Door deze palliatieve sedatie ervaart hij de pijn niet meer en in deze slaaptoestand zal hij een natuurlijke dood sterven. Bij geboorte komt de mens tot leven. Maar dit leven is van tijdelijke aard. Mensen willen niet sterven en er is zelfs een zekere onmacht om de dood te accepteren. Soms lijkt de mens verdwaald in de gezondheidszorg. Dan lijkt hij op zoek naar een verloren paradijs, een eeuwig leven hier en nu zonder pijn en aftakeling. De dood is het probleem van de levenden. Van stervensbegeleiding naar palliatieve zorg Als genezing niet meer mogelijk is Ja, wat dan? Leven en dood zijn per definitie aan elkaar verbonden. Toch is in de westerse cultuur het sterven zelf door de eeuwen heen meer en meer verdrongen uit de wereld van denken en beleven. Alles NPV boek BW.indd :19:58
24. Kunstmatig voeden en versterven
24. Kunstmatig voeden en versterven De laatste tijd gaat mijn moeder snel achteruit. Het eten en drinken wordt steeds moeilijker. De verpleeghuisarts wil geen sondevoeding geven. Maar dan zal ze uitdrogen
Nadere informatieZorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder leest u de visie en het beleid van
Nadere informatieZorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder kunt u het beleid van de Frankelandgroep
Nadere informatieZorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder kunt u de visie en het beleid van
Nadere informatieAchtergrondinformatie
Onderdeel van de patiëntenbrochure Spreek tijdig over het levenseinde. - www.knmg.nl/spreken-over-levenseinde Achtergrondinformatie Hieronder leest u achtergrondinformatie die u kan helpen om het gesprek
Nadere informatieAlgemeen. Euthanasie.
Algemeen Euthanasie www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG051 / Euthanasie / 09-11-2018 2 Euthanasie Artsen kunnen in bijzondere omstandigheden
Nadere informatieWat deze uitgangspunten betekenen voor behandeling en verzorging in de laatste levensfase, wordt in het navolgende omschreven.
Medisch Beleid Medisch ethisch beleid De waardigheid van de mens en de kwaliteit van leven staan centraal in de zorg van De Blije Borgh. Zo ook in de zorg tijdens de laatste levensfase van onze bewoners
Nadere informatieInformatie over euthanasie
Informatie over euthanasie Inleiding Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken. Wat u van euthanasie vindt, hangt onder meer af van uw (religieuze) achtergrond, opvoeding,
Nadere informatieCOMMUNICEREN OVER HET LEVENSEINDE : WAAROM???
Ik wil niet leven zoals een plant Als ik mijn familie niet meer ken, wil ik liever dood Ik wil niet afzien! Mijn broer denkt zus, en ik zo, wat moeten we nu doen? Hebben wij nu wel de juiste keuzes gemaakt?
Nadere informatieEuthanasie en hulp bij zelfdoding vallen beiden onder de euthanasiewet.
00 Euthanasie 1 Inleiding Euthanasie of actieve levensbeëindiging is in dit ziekenhuis bespreekbaar en wordt serieus benaderd. Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken.
Nadere informatie1 Inleiding... 1. 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1. 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1. 4 Is het een soort euthanasie?... 1
Palliatieve sedatie Inhoudsopgave 1 Inleiding... 1 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1 4 Is het een soort euthanasie?... 1 5 Wanneer past de arts palliatieve sedatie
Nadere informatieEthische kwesties. bij de Zorgboog. Behandeling en zelfbeschikking. Wat betekent dit voor u?
Ethische kwesties bij de Zorgboog In deze folder leest u over een aantal levensaspecten die een rol kunnen spelen bij uw behandeling, verzorging en verpleging binnen de Zorgboog. Het gaat hierbij om vragen
Nadere informatieAgenda. Levenseinde: keuzes, wil, wet en praktijk t.b.v. Parkinsoncafé Rosmalen. Wetten. Keuzes aan het einde van het leven
Levenseinde: keuzes, wil, wet en praktijk t.b.v. Parkinsoncafé Rosmalen Jannie Willemsen Medewerker Presentatiedienst Agenda Wetten en patiëntenrechten Keuzes aan het einde van het leven NVVE en Wilsverklaringen
Nadere informatieKunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen?
Kunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen? Maaike Veldhuizen Arts palliatieve zorg in het Elkerliek ziekenhuis, palliatief consulent en SCEN arts Ingrid van Asseldonk, verpleegkundige
Nadere informatieZorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen: een begaanbare weg
Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen: een begaanbare weg Jeroen Janssens Specialist Ouderengeneeskunde, commissielid 8-12-2016 Opbouw Workshop 1. Vragen
Nadere informatieKeuzes rond het levenseinde. Miep de Putter Annemieke Delhaas Petra Blommendaal PTMN
Keuzes rond het levenseinde Miep de Putter Annemieke Delhaas Petra Blommendaal PTMN Palliatieteam midden nederland 24 uur/7 dagen per week telefonisch bereikbaar voor hulpverleners Allerlei disciplines
Nadere informatieBeleid rondom het levenseinde
Beleid rondom het levenseinde V1_2012 Inleiding Veel van onze cliënten zijn op vergevorderde leeftijd en dan komt het levenseinde dichterbij. Omdat veel cliënten binnen de muren van onze organisatie overlijden
Nadere informatieAfbouwen van (kunstmatige) toediening van vocht en voeding in de terminale levensfase
Afbouwen van (kunstmatige) toediening van vocht en voeding in de terminale levensfase informatiefolder voor familieleden en naasten Palliatieve Eenheid Jan Yperman Ziekenhuis Briekestraat 12 8900 Ieper
Nadere informatiePalliatieve sedatie. T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk
Palliatieve sedatie T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont Stalenstraat
Nadere informatieDE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN
DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN Een handreiking Bij de meesten van ons komt er een moment in het leven dat we gaan nadenken
Nadere informatie26. Sedatie: een alternatief voor euthanasie?
26. Sedatie: een alternatief voor euthanasie? Mijn moeder ligt op sterven. Dat proces verloopt redelijk rustig, maar soms is ze verschrikkelijk bang dat ze stikkend zal sterven. De arts zegt dat hij haar
Nadere informatieEthische vragen. Dick Willems. Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC
Ethische vragen Dick Willems Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC d.l.willems@amc willems@amc.uva.nl Voorbeelden van ethische vragen in de palliatieve zorg Toegankelijkheid van zorg Cognitieve problemen
Nadere informatiePalliatieve sedatie Informatie voor patiënt en familie
Palliatieve sedatie Informatie voor patiënt en familie U hebt met uw behandelend arts gesproken over palliatieve sedatie. In deze folder kunt u de belangrijkste dingen nog eens nalezen. Deze folder is
Nadere informatieMedische ethiek. Euthanasie
Medische ethiek Euthanasie Medische ethiek in het St. Anna Ziekenhuis Iedereen kan in een situatie terecht komen waarin een ingrijpende beslissing genomen moet worden. Om hierover goed met elkaar te kunnen
Nadere informatieMedische beslissingen rond het levenseinde
Medische beslissingen rond het levenseinde Adri Jobse, huisarts, kaderarts, consulent PTMN Gon Uyttewaal, gesp. vpk pz, consulent PTMN 26 juni 2014 1. Wet geneeskundige op de behandelingsovereenkomst 2.
Nadere informatie(1) Euthanasieverzoek
(1) Euthanasieverzoek Naam euthanasieverzoeker: Na grondige afweging, uit vrije wil en in het bezit van mijn volle verstand, verklaar ik het volgende: 1. De onderhavige verklaring is bestemd om dienst
Nadere informatieVoorwoord 11 Inleiding 13
Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Een gemeenschappelijk perspectief 13 2 Herkenning, reflectie en argumentatie 14 2.1 Herkenning 14 2.2 Reflectie 14 2.2.1 Ethisch kader 14 2.2.2 Términologisch kader 15 2.3 Argumentatie
Nadere informatieBEHANDELVERBOD. waarin geen redelijk uitzicht meer bestaat op terugkeer naar een voor mij waardige levensstaat
BEHANDELVERBOD Ik,, geboren op te, richt mij met deze verklaring tot iedereen die bij mijn medische behandeling of verzorging betrokken zal zijn voor het geval ik mijn wensen op medisch gebied niet meer
Nadere informatiePallium = Latijns woord voor mantel Palliatieve zorg, een mantel van warmte en bescherming
Workshop Palliatieve Zorg 11 oktober 2012 Hedi ter Braak Monique van den Broek 1 Wat is palliatieve zorg? Pallium = Latijns woord voor mantel Palliatieve zorg, een mantel van warmte en bescherming 2 1
Nadere informatieWat is palliatieve zorg? Pallium = Latijns woord voor mantel Palliatieve zorg, een mantel van warmte en bescherming
Wat is palliatieve zorg? Pallium = Latijns woord voor mantel Palliatieve zorg, een mantel van warmte en bescherming 1 Palliatieve zorg is de totale zorg voor de zorgvrager en zijn naasten vanaf het moment
Nadere informatieWij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is.
Euthanasie Wij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is. Wij gaan in op de volgende onderwerpen: Wat is euthanasie? Aan welke
Nadere informatieZorg rond het levenseinde
Groeningelaan 7 8500 Kortrijk Tel.nr. 056/24 52 71 Faxnr. 056/24.52.64 Zorg rond het levenseinde Zorg rond het levenseinde 12 Voor meer informatie over voorgaande onderwerpen, kan u contact opnemen met
Nadere informatieZorgvuldig handelen rond het levenseinde
Zorgvuldig handelen rond het levenseinde Zo uniek als mensen Moeilijke beslissingen rond de laatste levensfase Met deze folder willen wij u informeren over het levenseindebeleid van Vivantes Zorggroep.
Nadere informatiePRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE. Cor Spreeuwenberg
PRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE Cor Spreeuwenberg HOE KOMT HET DAT OVER DIT SOORT BESLISSINGEN MEER WORDT GESPROKEN DAN VROEGER? vroeger dood door infectieziekten en ongevallen
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 7
Samenvatting Levensbeëindiging het veroorzaken of bespoedigen van de dood door het toedienen van een middel met het doel het leven te bekorten is strafbaar als doodslag of moord. Onder omstandigheden kan
Nadere informatieVragenlijst. KOPPEL-studie: Kennis en Opvattingen van Publiek en Professionals over Einde Leven beslissingen
Vragenlijst KOPPEL-studie: Kennis en Opvattingen van Publiek en Professionals over Einde Leven beslissingen 2 Inleiding op de vragenlijst Deze vragenlijst is onderdeel van een onderzoek naar medische beslissingen
Nadere informatiePalliatieve sedatie. Informatie voor patiënten en hun naasten die meer willen weten over palliatieve sedatie
Palliatieve sedatie Informatie voor patiënten en hun naasten die meer willen weten over palliatieve sedatie De informatie in deze folder is voor patiënten. Natuurlijk is de informatie ook erg nuttig voor
Nadere informatieHoe we met sterven omgaan. GVO groepering van voorzieningen voor ouderenzorg
Hoe we met sterven omgaan GVO groepering van voorzieningen voor ouderenzorg Hoe we met sterven omgaan Allemaal denken we wel eens aan de dood. Door media of door wat er rondom ons gebeurt, worden we wel
Nadere informatie(1) Euthanasieverzoek
(1) Euthanasieverzoek Naam euthanasieverzoeker: Na grondige afweging, uit vrije wil en in het bezit van mijn volle verstand, verklaar ik het volgende: 1. De onderhavige verklaring is bestemd om dienst
Nadere informatiePalliatieve sedatie. Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op
Palliatieve sedatie Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding U heeft van de arts te horen gekregen dat u of uw familielid/naaste op korte termijn zal overlijden. Het
Nadere informatieOngeneeslijk ziek. Samen uw zorg tijdig plannen
Ongeneeslijk ziek Samen uw zorg tijdig plannen Inhoudsopgave 1. Inleiding...3 1.1 Een naaste die met u meedenkt...3 1.2 Gespreksonderwerpen...3 2. Belangrijke vragen...3 2.1 Lichamelijke veranderingen...3
Nadere informatieBrochure. Medisch - ethische zaken
Brochure Medisch - ethische zaken Informatie vanuit Wittenbergzorg over medisch-ethische zaken In een veranderende maatschappij en een veranderend zorglandschap wil Wittenbergzorg kwalitatief hoogwaardige
Nadere informatie4.7 Een medisch alternatief voor euthanasie?
4.7 Een medisch alternatief voor euthanasie? De buurman van de familie Nooitgedacht belt aan. Hij vraagt of Jacob vanavond bij hem wil langskomen, omdat hij graag wil praten over zijn ernstig zieke vrouw.
Nadere informatieHandreiking: Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen
Handreiking: Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen Alexander de Graeff Internist-oncoloog/hospice-arts UMC Utrecht/Academisch Hospice Demeter, De Bilt
Nadere informatieTijdig spreken over het levenseinde
Tijdig spreken over het levenseinde foto (c) Ben Biondina voor DNA-beeldbank op www.laatzeelandzien.nl Cliëntenbrochure van Goedleven foto (c) Jan Kooren voor DNA-beeldbank op www.laatzeelandzien.nl 1.
Nadere informatieBeslissingen en zorg rond het levenseinde. Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman
Beslissingen en zorg rond het levenseinde Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman Opening Psalm 4:9 In vrede leg ik mij neer En meteen slaap ik in, Want U, HEER, laat mij veilig wonen In een vertrouwd
Nadere informatieHandreiking schriftelijk euthanasieverzoek. Publieksversie
Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek Publieksversie Waarom nadenken en praten over uw levenseinde? Misschien denkt u wel eens na over uw levenseinde. In dat laatste deel van uw leven kan uw dokter
Nadere informatieU hebt met uw behandelend arts gesproken over palliatieve sedatie voor uzelf of uw familielid. In deze folder kunt u nalezen wat palliatieve sedatie
Palliatieve sedatie U hebt met uw behandelend arts gesproken over palliatieve sedatie voor uzelf of uw familielid. In deze folder kunt u nalezen wat palliatieve sedatie inhoudt. Heeft u na het lezen nog
Nadere informatie11 februari Rob Bruntink
11 februari Rob Bruntink Stelling 1: Als je een euthanasieverzoek wilt doen, moet je een euthanasieverklaring hebben. Stelling 2: Als je een euthanasieverzoek doet (en daarbij ook kunt verwijzen naar
Nadere informatieWat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg?
Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg? 2 Definitie Palliatieve zorg (WHO 2002) Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun naasten,
Nadere informatieWensen rond de laatste levensfase
Wensen rond de laatste levensfase Ouderen en zelfbeschikking Dorothea Touwen Docent en onderzoeker Medische Ethiek WASSENAAR, 31 OKTOBER 2018 Punten ter bespreking Wensen in deze fase van uw leven Wensen
Nadere informatieEuthanasiebeleid. Euthanasiebeleid
Euthanasiebeleid Euthanasiebeleid Wat wordt verstaan onder euthanasie? Er is sprake van euthanasie wanneer iemands leven, op diens eigen uitdrukkelijke verzoek, beëindigd wordt door het handelen van een
Nadere informatieCasus Hoe wensen mensen te sterven? Samen werken rond. vroegtijdige zorgplanning. Samen werken rond. Vroegtijdige Zorgplanning
DEELSEL Gent : (SEL : samenwerking Eerste Lijn) Samen werken rond vroegtijdige zorgplanning Samen werken rond Vroegtijdige Zorgplanning Palliatieve Zorg Gent-Eeklo Uitgangspunt van dit project : Toename
Nadere informatieZorgen rondom sterven
Geriatrie Zorgen rondom sterven www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud Welke zorg... 3 Wat kan familie betekenen... 3 Het stervensproces... 4 Eten en drinken... 5 Medicijnen... 5 Waar sterven... 5 Na de dood...
Nadere informatieInleiding. Wat is euthanasie? Euthanasie bespreekbaar
Euthanasie Inleiding Euthanasie, ofwel een verzoek om het leven te beëindigen is misschien wel de meest ingrijpende keuze die mensen kunnen maken. U heeft aangegeven dat u met de afweging tot een dergelijke
Nadere informatiePALLIATIEVE ZORG. IFPC Turnhout 23 oktober Hilde Michiels coördinator palliatief support team
PALLIATIEVE ZORG IFPC Turnhout 23 oktober 2017 Hilde Michiels coördinator palliatief support team Palliatieve zorg - definitie Palliatieve zorg is de actieve totaalzorg voor mensen die ongeneeslijk ziek
Nadere informatieDoel van de palliatieve sedatie
Palliatieve sedatie U heeft met uw behandelend arts gesproken over palliatieve sedatie. In deze folder kunt u alles nog eens nalezen. Als u na het lezen nog vragen heeft kunt u deze met hem of haar bespreken.
Nadere informatieBijlage B 2.1 Leidraad bij de kwalitatieve interviews 1
Bijlage B 2.1 Leidraad bij de kwalitatieve interviews 1 Toelichting (leidraad) bij de wijze waarop tekst is afgedrukt: CAPS Vet Normaal Cursief aanduiding van onderdelen de vraag zo stellen aspecten die
Nadere informatieStoppen met dialyse Ondersteuning in de laatste levensfase.
Stoppen met dialyse Ondersteuning in de laatste levensfase www.nwz.nl Inhoud Gesprek 3 Als u stopt met dialyseren 5 Adviezen voor uw naasten 6 Uw vragen 8 2 U overweegt in overleg met uw nefroloog van
Nadere informatieThema avond euthanasie en dementie Ad Römkens: voorzitter commissie ethiek geestelijk verzorger, zorgethicus
Hartelijk welkom Thema avond euthanasie en dementie Ad Römkens: voorzitter commissie ethiek geestelijk verzorger, zorgethicus Inhoud avond 1 Inleiding op thema m.b.v. presentatie 2 filmdocumentaire: Als
Nadere informatieHandreiking: Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen
Handreiking: Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen Alexander de Graeff Internist-oncoloog/hospice-arts UMC Utrecht/Academisch Hospice Demeter, De Bilt
Nadere informatieOngeneeslijk ziek: samen uw zorg tijdig plannen
Ongeneeslijk ziek: samen uw zorg tijdig plannen Uw specialist heeft u verteld dat u ongeneeslijk ziek bent. Niet meer kunnen genezen is een bericht met ingrijpende gevolgen en het valt niet mee om hier
Nadere informatiePalliatieve sedatie 14 oktober 2015. Margot Verkuylen Specialist ouderengeneeskunde www.margotverkuylen.nl
Palliatieve sedatie 14 oktober 2015 Margot Verkuylen Specialist ouderengeneeskunde www.margotverkuylen.nl Palliatieve sedatie in het hospice Veel kennis en ervaring Wat weten we over de praktijk? Dilemma
Nadere informatieVragen rond ons levenseinde 1. 1. eerbied voor het leven, hoe? 2. ethische vragen bij naderend sterven 3. begrafenis of crematie
1, hoe? 2. ethische vragen bij naderend sterven 3. begrafenis of crematie Inleidend: - Sterven is heel dichtbij, dagelijks - Opzet leerdienstserie Sietsma / Van Hemmen Theologisch: de discussie op het
Nadere informatieLevenseindebeleid. Inleiding
Levenseindebeleid Inleiding In de kwaliteitswet Zorginstellingen staat dat de instelling als zorgaanbieder verplicht is verantwoorde zorg te bieden. Dat geldt ook voor zorg rond het levenseinde. Ook de
Nadere informatiePATIËNTEN INFORMATIE. Palliatieve sedatie
PATIËNTEN INFORMATIE Palliatieve sedatie Bij het verlenen van zorg in de laatste fase van het leven richten we ons nadrukkelijk op de kwaliteit van het leven. We proberen pijn en andere ongemakken zo goed
Nadere informatieContinue Palliatieve sedatie, feiten en fabels 19-09-2013. Specialist ouderengeneeskunde/docent. Probeer te verwoorden wat volgens jou
Continue Palliatieve sedatie, feiten en fabels 19-09-2013 Margot Verkuylen Specialist ouderengeneeskunde/docent Wat is het? Probeer te verwoorden wat volgens jou palliatieve sedatie is PALLIATIEVE SEDATIE
Nadere informatieDe laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek
De laatste levensfase Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek In gesprek In de laatste levensfase krijgen mensen te maken met allerlei vragen. Misschien ziet u op tegen de pijn en benauwdheid die
Nadere informatieZorg. voor het levenseinde
Zorg voor het levenseinde Inleiding Onze campussen en woonzorgcentra streven een christelijk-ethische levensvisie na en dit veronderstelt een zorgzame en zinvolle omgang met het eindigende leven en het
Nadere informatieScen. Malaga 2014 Petrie van Bracht en Rob van Lier scenartsen
Scen Malaga 2014 Petrie van Bracht en Rob van Lier scenartsen inhoud Inleiding Getallen Zorgvuldigheidscriteria Valkuilen Euthanasie versus palliatieve sedatie De scenarts S: staat voor steun: informatie,
Nadere informatieAls genezing niet meer mogelijk is
Algemeen Als genezing niet meer mogelijk is www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG043 / Als genezing niet meer mogelijk is / 06-10-2015 2 Als
Nadere informatiePalliatieve zorg bij dementie is bijzonder?
Palliatieve zorg bij dementie is bijzonder? Persoonlijke wensen zijn door mensen met dementie niet altijd meer volledig duidelijk te maken Vraagt (nog meer) om verdieping in de relatie Vraagt soms om interpreteren
Nadere informatieVAN BETEKENIS TOT HET EINDE; DOEN ÉN LATEN IN DE LAATSTE LEVENSFASE.
Welkom! WE DENKEN VANAVOND MET ELKAAR NA OVER HET THEMA: VAN BETEKENIS TOT HET EINDE; DOEN ÉN LATEN IN DE LAATSTE LEVENSFASE. Openingslied: psalm 139: 7 en 8 7. Gij hebt mij immers zelf gemaakt, mij met
Nadere informatie23. Vragen bij reanimatie
23. Vragen bij reanimatie Mijn dochter is ernstig gehandicapt. Kort geleden hadden we een gesprek met onze arts over -haar gezondheid. Toen kregen we te horen dat ze niet gereanimeerd wordt als ze een
Nadere informatieEuthanasie en hulp bij zelfdoding
Euthanasie en hulp bij zelfdoding Richtlijn bespreking voor verpleegkundigen. Irene Bas, verpleegkundige Astrid Hofstra, verpleegkundige Marian Zuure, specialist ouderengeneeskunde en SCEN arts. www.netwerkpalliatievezorg.nl/rotterdam
Nadere informatieDoel van Bijbelstudie
Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het
Nadere informatieDe laatste zorg H E T N A C H T C O N G R E S, J U N I
De laatste zorg H E T N A C H T C O N G R E S, 1 5-1 6 J U N I 2 0 1 7 M A R G OT V E R K U Y L E N S P E C I A L I S T O U D E R E N G E N E E S K U N D E K A D E R A R T S PA L L I AT I E V E Z O R G
Nadere informatieBESLISSEN RONDOM HET EINDE VAN HET LEVEN
BESLISSEN RONDOM HET EINDE VAN HET LEVEN Palliatieve sedatie, morfine en euthanasie in de praktijk; enkele juridische aspecten, waaronder de tuchtrechtelijke Begrippenkader palliatieve sedatie euthanasie
Nadere informatieAls het overlijden nadert Een aantal handreikingen. IJsselland Ziekenhuis
Als het overlijden nadert Een aantal handreikingen IJsselland Ziekenhuis Inhoudsopgave Deel 1: Veranderingen die voorafgaand aan het overlijden kunnen optreden pag 2-6 1.1 Minder behoefte aan eten en drinken
Nadere informatiee kwestie voedsel en vocht
e kwestie voedsel en vocht Handreikingen voor zorgsituaties waarin eten, drinken en kunstmatige voeding een rol spelen 13 Vooraf 15 Als de patiënt slecht eet of drinkt 18 Als ingrijpen of nalaten wordt
Nadere informatie*Het betreft hier twee afzonderlijke meldingen, die apart door de commissie zijn beoordeeld. Beide oordelen worden hier weergegeven.
Oordeel: zorgvuldig Samenvatting: Twee echtgenoten verzochten om gelijktijdige levensbeëindiging. Patiënte, een vrouw van 60-70 jaar, had een sigmoidcarcinoom. Zij leed onder meer onder heftige buikkrampen,
Nadere informatie(1) Levenstestament of euthanasieverklaring van
(1) Levenstestament of euthanasieverklaring van Geboortedatum en plaats: Na grondige overweging, uit vrije wil en in het bezit van mijn volle verstand, verklaar ik het volgende: 1. Wanneer ik door welke
Nadere informatieHoe ga je om met eten en drinken. Handreikingen voor zorgsituaties waarin eten, drinken en kunstmatige voeding een rol spelen
Hoe ga je om met eten en drinken Handreikingen voor zorgsituaties waarin eten, drinken en kunstmatige voeding een rol spelen Inhoud Vooraf 3 Als de patiënt slecht eet of drinkt 4 Als ingrijpen of nalaten
Nadere informatiePALLIATIEVE SEDATIE
Ik heb er geen bezwaar tegen dat de mensen tijdens de voordracht naar hun horloge kijken, maar ik aanvaard niet dat ze met hun horloge beginnen te schudden om er zeker van te zijn dat het ding nog werkt.
Nadere informatieVoltooid Leven Nu doorpakken. Robert Schurink Directeur NVVE
Voltooid Leven Nu doorpakken. Robert Schurink Directeur NVVE Inleiding NVVE bestaat sinds 1973 en had als doel de legalisering van euthanasie NVVE heeft in 2003 doelstelling verbreed en het brede palet
Nadere informatieen de rol van palliatieve zorg
en de rol van palliatieve zorg 16 februari 2017 Marleen Hout-Korevaar Specialist Ouderengeneeskunde Kaderarts palliatieve zorg Enkele casus vooraf Ontwikkeling euthanasie debat Euthanasiewet in 2002 In
Nadere informatieMedische beslissingen aan het einde van het leven: een belangrijk gespreksonderwerp. Rozemarijn van Bruchem-Visser Internist ouderengeneeskunde
Medische beslissingen aan het einde van het leven: een belangrijk gespreksonderwerp Rozemarijn van Bruchem-Visser Internist ouderengeneeskunde Wat zegt de wet? Belangrijkste argument is wilsbekwaamheid
Nadere informatiePatiënteninformatie. Palliatieve sedatie. Palliatieve sedatie 1
Patiënteninformatie Palliatieve sedatie Palliatieve sedatie 1 Palliatieve sedatie Palliatief team Martini Ziekenhuis Telefoon: (050) 524 5610 E-mail: palliatiefteam@mzh.nl U heeft met uw arts gesproken
Nadere informatiePalliatieve zorg: leven tot het einde
Palliatieve zorg: leven tot het einde Bijeenkomst Marikenhuis, 22 januari 2019 Carel Veldhoven, kaderhuisarts palliatieve zorg Berg en Dal en arts pijn en palliatieve geneeskunde Radboudumc Welkom Waar
Nadere informatieMedische beslissingen rond het levenseinde Pastorale en morele overwegingen
Medische beslissingen rond het levenseinde Pastorale en morele overwegingen Handreiking voor het pastoraat Medische beslissingen rond het levenseinde is een uitgave van de Protestantse Kerk in Nederland
Nadere informatieBegrippen en zorgvuldigheidseisen. besluitvorming rond het levenseinde
Begrippen en zorgvuldigheidseisen met betrekking tot de besluitvorming rond het levenseinde in de verpleeghuiszorg AVVV - NVVA - STING Begrippen en Zorgvuldigheidseisen met betrekking tot de besluitvorming
Nadere informatieConclusies, aanbevelingen en vervolgstappen
De rol van de arts bij het zelfgekozen levenseinde 39 5 Conclusies, aanbevelingen en vervolgstappen In dit hoofdstuk wordt puntsgewijs een opsomming gegeven van de conclusies over de rol, de verantwoordelijkheden,
Nadere informatieRuimte en grenzen bij euthanasie. Eric van Wijlick beleidsadviseur
Ruimte en grenzen bij euthanasie Eric van Wijlick beleidsadviseur Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (1) Hoofdstuk II Zorgvuldigheidseisen Artikel 2 1. De zorgvuldigheidseisen,
Nadere informatiepalliatieve sedatie gericht op het verlichten van lijden in de laatste levensfase
palliatieve sedatie gericht op het verlichten van lijden in de laatste levensfase Bij mensen in de laatste levensfase zijn pijn, angst, benauwdheid en ongemak soms niet meer te behandelen. Als de levensverwachting
Nadere informatieBeslissingen omtrent het levenseinde
Beslissingen omtrent het levenseinde Heb je er al over nagedacht? Als ik mijn vrouw niet meer herken, wil ik euthanasie (Etienne Vermeersch) Dit is volgens de wet onmogelijk! als ik mijn vrouw niet meer
Nadere informatieDisclosure belangen spreker Wat maakt lijden ondraaglijk? Tjipke D. Ypma & Herman L Hoekstra SCEN-Drenthe KNMG SCEN 23 april 2015 Utrecht
Disclosure belangen spreker Wat maakt lijden ondraaglijk? Tjipke D. Ypma & Herman L Hoekstra SCEN-Drenthe KNMG SCEN 23 april 2015 Utrecht (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante
Nadere informatieNiet-reanimeren verklaring
Niet-reanimeren verklaring 1 van 4 Niet-reanimeren verklaring Algemene informatie over een wilsverklaring Een wilsverklaring is een document waarin u uw wensen rondom het levenseinde vastlegt. Schriftelijke
Nadere informatieMedische Beslissingen rond het levenseinde
Medische Beslissingen rond het levenseinde Jo Lisaerde Eric Triau Maartje Wils Bewonersadviesraad 7 december 2011 Definitie Palliatieve Zorg Palliatieve zorg is een totaalzorg voor mensen die aan een ziekte
Nadere informatieeen waardig levenseinde
De Bogaard 28 januari 2010 Sint Truiden 6 oktober 2011 een waardig levenseinde Wim Distelmans Leerstoel Waardig Levenseinde demens.nu aan de VUB zorg rond het levenseinde zorg rond het levenseinde hele
Nadere informatie