Abstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen
|
|
- Quinten Abbink
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Abstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen Prudentiareeks Redactie Martien Pijnenburg Marius Nuy met bijdragen van Theo Beemer Bert Gordijn & Frank Kortmann Henk ten Have Louis Kollée Marcel Olde Rikkert Norbert Steinkamp & Inez Uerz Paul van Tongeren Jeroen Verwiel DAMON 2002
2 I n h o u d Voorwoord Drs. Martien Pijnenburg en Dr. Marius Nuy I II Casusbespreking omtrent abstineren Drs. Jeroen Verwiel, internist-intensivist De Nijmeegse methode voor moreel beraad op de werkvloer Drs. Norbert Steinkamp en Drs. Inez Uerz III Afzien van levensverlengende medische behandelingen bij psychogeriatrische patiënten Dr. Marcel Olde Rikkert IV V VI VII VIII Abstineren bij ernstig gehandicapte pasgeboren kinderen Dr. Louis Kollée Grenzen stellen aan levensverlengend medisch handelen. Over de criteria van effectiviteit en zinvolheid Dr. Bert Gordijn en Prof. Dr. Frank Kortmann Abstineren en opvattingen over lichamelijkheid. Een katholiek-levensbeschouwelijke analyse Prof. Dr. Theo Beemer De prudente zorgverlener Prof. Dr. Henk ten Have Doen en laten, activiteit en passiviteit Prof. Dr. Paul van Tongeren Personalia
3 Voorwoord e medische mogelijkheden om ernstig zieke patiënten te behandelen nemen gelukkig steeds verder toe. Bij een aantal van deze patiënten gaat het om een behandeling die levensreddend of levensverlengend zou kunnen zijn, maar waarbij tegelijk de vraag rijst of dit wel zinvol is. In het bekende en ook geruchtmakende boekje van J.H. van den Berg, Medische macht en medische ethiek (1969) werd deze vraagstelling in tekst en beeld in al haar scherpte verwoord. In de tijd van de medische onmacht was het de arts geboden menselijk leven te behouden, te sparen en te verlengen, waar en wanneer dat slechts kan. Maar het is tijd voor een nieuwe ethiek, passend bij de nieuwe medisch-technische macht. Nu, aldus Van den Berg in 1969, is het de arts geboden menselijk leven te behouden, te sparen en te verlengen, waar en wanneer dat zinvol is. Van den Berg realiseerde zich direct het probleem: wat is zinvol of zinloos en wie beslist daarover? Maar hoe moeilijk deze vraag ook is te beantwoorden, er moet gehandeld worden en dus moet er een uitspraak worden gedaan bij steeds één enkele patiënt (cursief VdB). En die uitspraak luidt dat menselijk leven mag worden beëindigd, hetzij door medisch handelen te staken, hetzij door het leven te beëindigen. In het tweede geval is de arts actief: Hij doodt de patiënt. i Nadien heeft zich in Nederland vooral een debat ontwikkeld over de tweede manier, de euthanasie en de hulp bij zelfdoding. Elders, met name in de Verenigde Staten, stond vooral de eerste manier ter discussie: de zogenaamde non-treatment decisions, terwijl in Engeland de hospice-movement opbloeide. Maar inmiddels hebben ook in Nederland de vragen met betrekking tot abstineren, het zich onthouden van of stoppen met medische behandelingen, volop de aandacht. Zij spelen in de directe patiëntenzorg, maar vormen ook steeds vaker onderwerp van bezinning en advisering door commissies ethiek. Duidelijk is dat beslissingen om een levensverlengende behandeling te staken of geheel niet te starten in frequentie verre die van de actieve levensbeëindiging overstijgen. Zij doen zich voor of worden noodzakelijkerwijze overwogen bij vele patiënten met levensbedreigende aandoeningen, in alle levensfasen. De situatie waarin een individuele patiënt verkeert, zijn toekomstperspectieven en de belasting van de behandeling zelf kunnen zowel voor haar of hem zelf, als ook voor artsen, verpleegkundigen of direct betrokkenen indringend de vraag oproepen: is beginnen of doorgaan met een behandeling nog wel zinvol? In dit boek wordt deze vraag verkend, geanalyseerd en gaan de auteurs op zoek naar de ethische argumenten die een beslissing tot abstineren kunnen onderbouwen. Welke waarden en normen spelen een rol, welke vinden we moreel aanvaardbaar en welke niet, welke waarden genieten prioriteit? Deze bundel is de eerste van de zogenaamde Prudentiareeks. In deze reeks worden professionals en zorginstellingen ondersteund in de reflectie op en het formuleren van beleid met betrekking tot ethische vragen, mede vanuit katholiek perspectief. Deze ondersteuning krijgt gestalte in een combinatie van concrete klinische praktijk, ethische reflectie op die praktijk, de nadruk op het belang van prudent oordelen en handelen en interdisciplinair moreel beraad.
4 Prudentia is voor hulpverleners een onmisbare kwaliteit; zij geldt vanouds als een van hun voornaamste deugden. Zij wordt wel vertaald als praktische wijsheid of als bezonnenheid. Prudente artsen en verpleegkundigen hebben deze wijsheid nodig om ten overstaan van en in overleg met een concrete patiënt te beoordelen wat hier en nu voor déze patiënt goed en wijs is om te doen of te laten. Voor zo n prudent oordeel is het nodig acht te slaan op wat reeds gebeurd is en vooruit te kijken naar de toekomst én naar de vele onzekerheden die daar vaak mee zijn verbonden. Prudentia wordt niet geleerd op de collegebanken of uit boeken. Het is typisch een vorm van wijsheid die door ervaring, bereidheid tot zelfkritiek en de bereidheid om in alle openheid de steeds weer nieuwe situaties tegemoet te treden, wordt verworven. Levensbeschouwelijke overwegingen vormen een inherent onderdeel van ethische bezinning en prudent handelen. Opvattingen over de waarde en betekenis van menselijk leven, over de mate waarin leven beschermwaardig is en over de grens van onze plicht ons eigen leven of dat van een ander in stand te houden, spelen een rol, zij het vaak impliciet. Het expliciteren van levensbeschouwelijke onderstromen is ons inziens een verrijking voor díe vorm van ethisch debat, waarin de betrokkenen zich vooral beperken tot procedures en richtlijnen. De aanduiding mede vanuit katholiek perspectief is een manier om dit impliciete naar de oppervlakte te halen. In de Prudentiareeks komt één van de levensbeschouwingen die van oudsher in onze pluralistische samenleving aanwezig is, een christelijke, aan het woord; zo wordt zij tevens toegankelijk gemaakt voor discussie. Discussie komt uiteraard echter pas dan goed op gang, als ook mensen met andere levensbeschouwelijke opvattingen, bijvoorbeeld liberalistische, humanistische of islamitische, deze expliciteren en laten zien hoe deze doorwerken in hun ethische afwegingen. De Prudentiareeks wordt gedragen door zeven ziekenhuizen die verbonden zijn met de Katholieke Vereniging van Zorginstellingen. Het zijn alle ziekenhuizen die wortels hebben in de christelijke traditie en de betekenis daarvan willen verkennen binnen een pluralistische context en in relatie tot concrete ethische vragen. De bundel bevat de navolgende bijdragen: Jeroen Verwiel beschrijft aan de hand van de zogenaamde Nijmeegse methode voor moreel beraad de besluitvorming over abstineren bij een casus uit de intensive care. Norbert Steinkamp en Inez Uerz zetten deze methode nader uiteen, tegen de achtergrond van veranderingen in de manier waarop binnen de samenleving en de klinische praktijk over ethische vraagstukken wordt gesproken. Marcel Olde Rikkert verbindt de besluitvorming over wel of niet abstineren met de specifieke situatie van de geriatrische patiënt. Leeftijdsfase, vaak voorkomende co-morbiditeit en de steeds wisselende individuele situatie dienen daarbij te worden meegenomen. Louis Kollée richt zich op het begin van het menselijk leven, op pasgeborenen met ernstige levensbedreigende aandoeningen of met aandoeningen die de leefbaarheid van hun leven bedreigen. Toegenomen neonatologische kennis en kunde kunnen zich soms ook tegen het kind keren. Bert Gordijn en Frank Kortmann bespreken de beide criteria die door de Commissie Ethiek van het UMC St Radboud zijn voorgesteld als richtinggevend voor het ethisch verantwoord stellen van grenzen aan levensverlengend medisch handelen: effectiviteit en zinvolheid. Theo Beemer beschrijft hoe vanuit een katholiek-levenbeschouwelijk perspectief gedacht is en kan worden over de grens aan onze plicht om menselijk leven te behouden en menselijk lijden te voorkomen. Henk ten Have zet uiteen wat prudentia is en hoe onmisbaar deze deugd is voor de klinische praktijk en de eigen aard van zorgverlening. Paul van Tongeren ten slotte verbreedt het perspectief van de klinische praktijk rondom abstineren naar de plaats en betekenis die activiteit en passiviteit innemen in onze cultuur.
5 De bijdragen zijn, met uitzondering van de laatste twee, bewerkingen van voordrachten gehouden tijdens de Prudentiaconferentie van december Deze conferentie werd gehouden in het UMC St Radboud te Nijmegen. Deze locatie is bepalend geweest voor de keuze van sprekers en auteurs: allen komen van Nijmeegse bodem. Deze bundel richt zich op zorgverleners, commissies ethiek en leidinggevenden binnen zorginstellingen. Wij hopen dat zij hun vermogen tot prudent oordelen en handelen op de grenzen van het leven verder zal versterken Nijmegen, april 2002 Martien Pijnenburg Marius Nuy
Prudentiaproject 2012 2015
Prudentiaproject 2012 2015 Het Prudentiaproject is een initiatief van het UMC St Radboud, en wordt gerealiseerd in samenwerking met 14 andere ziekenhuizen, met Reliëf - christelijke vereniging van zorgaanbieders
Nadere informatieChirurg en Ethiek. Mensbeelden en dilemma s onder het mes. Prudentiareeks. Redactie Martien Pijnenburg, Carlo Leget, Theo Wobbes
Chirurg en Ethiek Mensbeelden en dilemma s onder het mes Prudentiareeks Redactie met bijdragen van Evert van Leeuwen Carlo Leget Arko Oderwald Martien Pijnenburg Paul Spauwen Jan Anne Roukema Peter-Paul
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 7
Samenvatting Levensbeëindiging het veroorzaken of bespoedigen van de dood door het toedienen van een middel met het doel het leven te bekorten is strafbaar als doodslag of moord. Onder omstandigheden kan
Nadere informatieWilsbekwaamheid en euthanasie. Prof.dr. Guy Widdershoven, afdeling Metamedica, VUmc
Prof.dr. Guy Widdershoven, afdeling Metamedica, VUmc Opzet Medische macht en medische ethiek Twee opvattingen van autonomie Verschillende benaderingen van wilsbekwaamheid Geen andere redelijke oplossing
Nadere informatieRobert Meijburg, VSggz & opleider Parnassia Groep
Robert Meijburg, VSggz & opleider Parnassia Groep (potentiele) belangenverstrengeling Geen Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Nee Sponsoring/ onderzoeksgeld Honorarium Aandeelhouder
Nadere informatieVoorwoord 11 Inleiding 13
Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Een gemeenschappelijk perspectief 13 2 Herkenning, reflectie en argumentatie 14 2.1 Herkenning 14 2.2 Reflectie 14 2.2.1 Ethisch kader 14 2.2.2 Términologisch kader 15 2.3 Argumentatie
Nadere informatieDoor behandelen op de IC
Door behandelen op de intensive care Door behandelen op de IC W.E.S. symposium Rotterdam 10 maart 2011 Rik Gerritsen, intensivist Medisch Centrum Leeuwarden Doorbehandelen op de IC Doorbehandelen op de
Nadere informatieGezamenlijke besluitvorming, ideaal en praktijk
Prudentiaconferentie 2014 Gezamenlijke besluitvorming, ideaal en praktijk Datum donderdag 5 juni 2014 Doelgroepen Verpleegkundigen, artsen, geestelijk verzorgers en andere zorgverleners, leidinggevenden
Nadere informatieVroegtijdige Zorg Planning:
Vroegtijdige Zorg Planning: Waarover maak jij je zorgen? M. Van de Wiele Lid RVB / Ethicus VZW Rusthuizen Zr. Van Berlaar Ethicus RZ H Hart Tienen Psychotherapeut/seksuoloog 1. Inleiding Enkele casussen
Nadere informatieWij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is.
Euthanasie Wij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is. Wij gaan in op de volgende onderwerpen: Wat is euthanasie? Aan welke
Nadere informatiePraktische opdracht Maatschappijleer Euthanasie
Praktische opdracht Maatschappijleer Euthanasie Praktische-opdracht door K. 1845 woorden 5 januari 2015 8,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Inleiding: Ik zag een
Nadere informatieEuthanasie/hulp bij zelfdoding. Hoe gaan we hier mee om?
Euthanasie/hulp bij zelfdoding Hoe gaan we hier mee om? Inhoudsopgave 1. Samenvatting... 2 2. Onze missie en visie... 3 3. Ons standpunt over euthanasie / hulp bij zelfdoding... 3 4. Ons handelen bij een
Nadere informatieWorkshop moreel beraad
Workshop moreel beraad Swanny Kremer Maart 2009 Forensisch Psychiatrisch Centrum Dr. S. van Mesdag 1 Maart 2009 Forensisch Psychiatrisch Centrum Dr. S. van Mesdag 2 Programma Uitleg Moreel beraad Bespreking
Nadere informatieGewetensvol handelen: Wat houdt dat in? Op zoek naar goede zorg. Claudicatiocongres 10 maart 2016 Mirjam Kleinveld
Gewetensvol handelen: Wat houdt dat in? Op zoek naar goede zorg. Claudicatiocongres 10 maart 2016 Mirjam Kleinveld Mirjam Kleinveld? Praktiserend fysiotherapeut, m.n afdeling geriatrie van het Jeroen Bosch
Nadere informatieEuthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie
FOD Volksgezondheid Brussel, 14 december 2017 Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Inclusie psychisch lijden Inclusie psychisch lijden in euthanasiewet
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 11 Inleiding 17. Deel I Ethische reflectie 19
Voorwoord 11 Inleiding 17 Deel I Ethische reflectie 19 1 Wat is ethische reflectie en waarom is het belangrijk? 21 1.1 Eigen welzijn 22 1.2 Algemeen welzijn 25 1.2.1 Afhankelijkheid van andere mensen 25
Nadere informatieVAN BETEKENIS TOT HET EINDE; DOEN ÉN LATEN IN DE LAATSTE LEVENSFASE.
Welkom! WE DENKEN VANAVOND MET ELKAAR NA OVER HET THEMA: VAN BETEKENIS TOT HET EINDE; DOEN ÉN LATEN IN DE LAATSTE LEVENSFASE. Openingslied: psalm 139: 7 en 8 7. Gij hebt mij immers zelf gemaakt, mij met
Nadere informatieIN DE GEZONDHEIDSZORG
BASISBOEK ETHIEK & RECHT IN DE GEZONDHEIDSZORG JOHAN LEGEMAATE & GUY WIDDERSHOVEN [ REDACTIE] B O OM Inhoud Voorwoord 11 1 Een inleiding over de ethiek Guy Widdershoven 1.1 Inleiding 15 1.2 Betekenis van
Nadere informatieWensen rond de laatste levensfase
Wensen rond de laatste levensfase Ouderen en zelfbeschikking Dorothea Touwen Docent en onderzoeker Medische Ethiek WASSENAAR, 31 OKTOBER 2018 Punten ter bespreking Wensen in deze fase van uw leven Wensen
Nadere informatieGeestelijke verzorging
Geestelijke verzorging Zorg met aandacht - Aandacht voor wat u gelooft Onlangs bent u opgenomen in het Havenziekenhuis. Opname in een ziekenhuis kan vragen en emoties oproepen. Het kan prettig zijn om
Nadere informatieZorg om de zorg. Menselijke maat in de gezondheidszorg
Zorg om de zorg Menselijke maat in de gezondheidszorg Prof.dr. Chris Gastmans Prof.dr. Gerrit Glas Prof.dr. Annelies van Heijst Prof.dr. Eduard Kimman sj Dr. Carlo Leget Prof.dr. Ruud ter Meulen (red.)
Nadere informatieCasus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode?
Casus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode? 1. Inleiding In de media was de afgelopen weken uitgebreid aandacht voor de casus van de studente verpleegkunde die geacht werd
Nadere informatieKwaliteitsvol praktijkvoeren OLA Het klinisch consult. Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht KU Leuven
Kwaliteitsvol praktijkvoeren OLA Het klinisch consult Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht KU Leuven Medische ethiek van theorie naar praktijk Eerste semester Modellen en methoden in medische ethiek
Nadere informatieInvitational Conference Lectoraat Acute Intensieve Zorg
Invitational Conference Lectoraat Acute Intensieve Zorg Omgaan met (on)macht in de acute intensieve zorg Leren van ervaringen Donderdag 14 oktober 2010 te Nijmegen Inleiding Iedere hulpverlener ervaart
Nadere informatieAbderrahman Karbila Islamitisch geestelijk verzorger SFVG en EMC
Abderrahman Karbila Islamitisch geestelijk verzorger SFVG en EMC Het andere perspectief Medisch-ethische vragen rond het levenseinde vanuit Islamitisch perspectief Stellingen, achtergrond, context en praktijk
Nadere informatieHandboek Gezondheidsrecht
Prof.dr. H.J.J. Leenen Handboek Gezondheidsrecht Deel i Rechten van mensen in de gezondheidszorg Vierde druk Bewerkt door prof.dr. H.J.J. Leenen en prof.mr. J.K.M. Gevers Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Diegem,
Nadere informatieNiet reanimeren en andere behandelbeperkingen
Niet reanimeren en andere behandelbeperkingen In deze folder leest u over de behandelbeperkingen die u kunt afspreken met uw arts. Bekende voorbeelden van een behandelbeperking zijn niet reanimeren en
Nadere informatieRichtlijn Reanimatie. Richtlijn Reanimatie, De Lichtenvoorde, verpleegkundig adviseur, oktober 2012 1
Richtlijn Reanimatie Inleiding Binnen De Lichtenvoorde leven met enige regelmaat vragen met betrekking tot het reanimeren van cliënten: heeft De Lichtenvoorde beleid ten aanzien van reanimatie, wie mag
Nadere informatieDialoog, de weg naar goede zorg
Dialoog, de weg naar goede zorg Inhoud 1. Macro / meso / micro 2. Zorg met aandacht 3. Ethiek ook iets voor ons? 4. Conclusies 2 Macro, meso, micro Macro meso micro Macrosysteem: Wereld Europa Mesosysteem
Nadere informatiePROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN
PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN CURSUSLEIDING Arjo Klamer hoogleraar Economie van kunst en cultuur, Erasmus Universiteit Rotterdam Pieter Wijnsma zelfstandig adviseur en coach, voormalig directeur
Nadere informatieInleiding. Wat is euthanasie? Euthanasie bespreekbaar
Euthanasie Inleiding Euthanasie, ofwel een verzoek om het leven te beëindigen is misschien wel de meest ingrijpende keuze die mensen kunnen maken. U heeft aangegeven dat u met de afweging tot een dergelijke
Nadere informatieVertrouwd. beter Hoe kunnen wij u helpen? Verantwoord. Lief. kwaliteit. Veiligheid. Veilig. betrokken. Gewoon. Zorg. met. voor elkaar.
Veiligheid Professioneel betrokken kwaliteit Vertrouwd Lief Prudentiaconferentie 2015 Veilig Lean Gewoon beter Hoe kunnen wij u helpen? Je zorgt Betrouwbaar voor elkaar Mooie woorden waarmaken Verantwoord
Nadere informatieNiet reanimeren en andere behandelbeperkingen
Niet reanimeren en andere behandelbeperkingen In deze folder leest u over de behandelbeperkingen die u kunt afspreken met uw arts. Bekende voorbeelden van een behandelbeperking zijn niet reanimeren en
Nadere informatieNiet reanimeren en andere behandelbeperkingen
Niet reanimeren en andere behandelbeperkingen Niet reanimeren en andere behandelbeperkingen Deze folder informeert u over de behandelbeperkingen die u kunt afspreken met uw arts. U kunt hierbij bijvoorbeeld
Nadere informatieOngeneeslijk ziek: samen uw zorg tijdig plannen
Ongeneeslijk ziek: samen uw zorg tijdig plannen Uw specialist heeft u verteld dat u ongeneeslijk ziek bent. Niet meer kunnen genezen is een bericht met ingrijpende gevolgen en het valt niet mee om hier
Nadere informatieProfessor dr. E van Leeuwen Dr. W Dekkers Dr. M Dees
Professor dr. A van der Heide Dr. L van Zuylen Drs. E Geijteman Professor dr. E van Leeuwen Dr. W Dekkers Dr. M Dees Professor dr. Zuurmond Dr. R Perez Drs. B Huisman Medicatiemanagement in de laatste
Nadere informatieWat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg?
Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg? 2 Definitie Palliatieve zorg (WHO 2002) Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun naasten,
Nadere informatiePROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN
PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN CURSUSLEIDING Arjo Klamer hoogleraar Economie van kunst en cultuur, Erasmus Universiteit Rotterdam Pieter Wijnsma zelfstandig adviseur en coach, voormalig directeur
Nadere informatieMacht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg
Macht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg Naomi Van De Moortele, psychologe hematologie en palliatieve zorgen UZ Gent An Lievrouw, psychologe digestieve oncologie UZ Gent Workshop: 1. Palliatieve
Nadere informatiePROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN
PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN CURSUSLEIDING Arjo Klamer hoogleraar Economie van kunst en cultuur, Erasmus Universiteit Rotterdam Pieter Wijnsma zelfstandig adviseur en coach, voormalig directeur
Nadere informatieBeslissingen en zorg rond het levenseinde. Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman
Beslissingen en zorg rond het levenseinde Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman Opening Psalm 4:9 In vrede leg ik mij neer En meteen slaap ik in, Want U, HEER, laat mij veilig wonen In een vertrouwd
Nadere informatieSamenvatting. Beleid en richtlijnen ten aanzien van beslissingen rond het levenseinde in Nederlandse zorginstellingen
Beleid en richtlijnen ten aanzien van beslissingen rond het levenseinde in Nederlandse zorginstellingen 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 196 Beleid en richtlijnen
Nadere informatieKwaliteit van zorg door georganiseerde reflectie en dialoog
Kwaliteit van zorg door georganiseerde reflectie en dialoog Bert Molewijk (RN,MA, PhD) Voorbij de vrijblijvendheid Programmaleider Moreel Beraad, VUmc Associate professor Clinical Ethics, Oslo VWS, Week
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 4 maart 2015 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,
> Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 2515 XP DEN HAAG T 070 340 79 11 F 070 340 78
Nadere informatiePastoraat Beslissingen rond het levenseinde
Pastoraat Beslissingen rond het levenseinde Inleiding Wie opgenomen wordt in het ziekenhuis, hoopt na de behandeling weer genezen te zijn en door te gaan met zijn of haar leven. Helaas verloopt een ziekte
Nadere informatieDankwoord 13. Achtergrond en opzet van de studie Inleiding Onderzoeksmethodes 21
Inhoud Dankwoord 13 DEEL 1 Achtergrond en opzet van de studie 15 1. Inleiding 17 2. Onderzoeksmethodes 21 1. SENTI-MELC studie (Hoofdstukken 6, 7, 8, 9, 15) 21 2. Studie naar de frequentie en kenmerken
Nadere informatieDeze vraagstelling is nader toegespitst op de volgende sub-vragen:
Samenvatting Dit proefschrift gaat over ervaringen en leerprocessen in de ontwikkeling van de theorie en praktijk van Moreel Beraad als methode van ethiekondersteuning in de gezondheidszorg. Hoofdstuk
Nadere informatie1.1 De Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) en afzien of staken van behandeling (patiënt ouder dan 16 jaar)
Algemeen. De Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) en afzien of staken van behandeling (patiënt ouder dan 6 jaar) 2.2 Algemeen, toestemming bij beslissingsonbekwaamheid (WGBO) 6.3 Het
Nadere informatieEthische en juridische aspecten bij sterilisatie
Ethische en juridische aspecten bij sterilisatie Mechelen 4 oktober 2012 Jan Vande Moortel Advocaat en lector www.advamo.com Ethische aspecten Verhouding recht en ethiek Is recht een belemmering bij zorgethiek?
Nadere informatieMogelijkheden van klachtafhandeling 5
Inhoudsopgave Voorwoord 3 Mogelijkheden van klachtafhandeling 5 1 Bespreken op de afdeling 5 2 Indienen bij de afdeling klachtenbemiddeling 5 Melden ter kennisgeving 5 Bemiddeling 6 3 Klachtencommissie
Nadere informatieDe laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek
De laatste levensfase Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek In gesprek In de laatste levensfase krijgen mensen te maken met allerlei vragen. Misschien ziet u op tegen de pijn en benauwdheid die
Nadere informatieInformatie over euthanasie
Informatie over euthanasie Inleiding Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken. Wat u van euthanasie vindt, hangt onder meer af van uw (religieuze) achtergrond, opvoeding,
Nadere informatieDE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER
DE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER De PThU kent twee competentieprofielen, die voor de gemeentepredikant en die voor de geestelijk verzorger. Ze verschillen in onderdelen, maar
Nadere informatieInleiding. v i nc e n t k i r k e l s
v i nc e n t k i r k e l s Inleiding Wanneer men aankomende medische studenten de vraag voorlegt wat hun motivatie is om arts te worden is het meest genoemde antwoord: andere mensen helpen. Een antwoord
Nadere informatieLeren van je eigen mores Spreken over waarden en normen met verpleegkundigen
Nurse Academy lustrumcongres 2014 Leren van je eigen mores Spreken over waarden en normen met verpleegkundigen Amersfoort, 17 november 2014 Jos de Munnink, gespreksleider moreel beraad GGNet Contact: j.demunnink@ggnet.nl
Nadere informatieNiet alles wat kan, hoeft
Niet alles wat kan, hoeft PASSENDE ZORG IN DE LAATSTE LEVENSFASE Samenvatting pagina 1 Stuurgroep Passende zorg in de laatste levensfase Samenvatting rapport Niet alles wat kan, hoeft De moderne geneeskunde
Nadere informatieEthiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte.
Samenvatting door A. 2079 woorden 29 juni 2014 6,4 2 keer beoordeeld Vak Anders H1 Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte. Moraal
Nadere informatieMedische ethiek. Euthanasie
Medische ethiek Euthanasie Medische ethiek in het St. Anna Ziekenhuis Iedereen kan in een situatie terecht komen waarin een ingrijpende beslissing genomen moet worden. Om hierover goed met elkaar te kunnen
Nadere informatieEen moeilijke beslissing en dat moet het ook blijven. Paul Schnabel Universiteit Utrecht 22 november 2017, KNMG/SCEN
Een moeilijke beslissing en dat moet het ook blijven Paul Schnabel Universiteit Utrecht 22 november 2017, KNMG/SCEN Wet Toetsing Levensbeëindiging op Verzoek Arts: overtuiging vrijwillig en weloverwogen
Nadere informatieVroegtijdige zorgplanning
Vroegtijdige zorgplanning Een planning die zorg vraagt WZC Onze Lieve Vrouw WAT IS VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING? Welke zorg zou u wensen indien u ernstig ziek zou worden? Wilt u een levensverlengende behandeling
Nadere informatieMedische Beslissingen rond het levenseinde
Medische Beslissingen rond het levenseinde Jo Lisaerde Eric Triau Maartje Wils Bewonersadviesraad 7 december 2011 Definitie Palliatieve Zorg Palliatieve zorg is een totaalzorg voor mensen die aan een ziekte
Nadere informatieZorgvuldig handelen rond het levenseinde
Zorgvuldig handelen rond het levenseinde Zo uniek als mensen Moeilijke beslissingen rond de laatste levensfase Met deze folder willen wij u informeren over het levenseindebeleid van Vivantes Zorggroep.
Nadere informatieFolder Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland
Folder Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland Landelijke richtlijn, Versie: 1.0 Laatst gewijzigd : 01-01-2007 Methodiek: Consensus based Verantwoording: KNMG Inhoudsopgave Folder SCEN...1...3
Nadere informatieFilmverslag Levensbeschouwing De vijf grote geloven en euthenasie
Filmverslag Levensbeschouwing De vijf grote geloven en euthenasie Filmverslag door R. 1725 woorden 21 januari 2015 8,5 3 keer beoordeeld Vak Methode Levensbeschouwing Zin in zin Hoe kijken de vijf grote
Nadere informatie38 Tijdschrift Geestelijke Verzorging jaargang 16 nr 71
38 Tijdschrift Geestelijke Verzorging jaargang 16 nr 71 Waarden in perspectief Moreel beraad binnen de Isala klinieken Najaar 2009 ben ik door de Raad van Bestuur van de Isala klinieken aangesteld als
Nadere informatieZelfstudiepakket. Palliatieve zorg bij Zelfeuthanasie
Zelfstudiepakket Palliatieve zorg bij Zelfeuthanasie Naam: Datum: 1 1. Inleiding Dit zelfstudiepakket over palliatieve zorg bij zelfeuthanasie is voor verzorgenden, helpenden en andere zorgprofessionals.
Nadere informatieOnvrijwillige opname op een BOPZ-afdeling met vrijheidsbeperkende maatregelen Inbewaringstelling of rechtelijke machtiging
Onvrijwillige opname op een BOPZ-afdeling met vrijheidsbeperkende maatregelen Inbewaringstelling of rechtelijke machtiging Inleiding Het standpunt van de cliënt ten opzichte van een opname Met deze folder
Nadere informatieAt the end of the day : moeten we stoppen?
At the end of the day : moeten we stoppen? Erwin J.O. Kompanje Department of Intensive Care Staken van ingestelde IC behandeling: waarom? Eerst definieren! Staken: stoppen van iets omdat bijvoorbeeld de
Nadere informatieOndraaglijk lijden zonder uitzicht
Ondraaglijk lijden zonder uitzicht Euthanasie vanuit religie, moraal en mensenrechten Johannes A. van der Ven damon Van der Ven vs 19-8-2010.indd 3 17-8-10 13:18 Inhoud Lijst van figuren en tabellen 7
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 28 januari 2019 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,
> Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 25 VX Den Haag T 070 340 79 F 070 340 78 34
Nadere informatieIDENTITEITSSTATUUT. Zorgcentrum Horizon. Integraal onderdeel van de statuten conform artikel 2. Lid 4
IDENTITEITSSTATUUT Zorgcentrum Horizon Integraal onderdeel van de statuten conform artikel 2. Lid 4 8 september 2016 1 Identiteitsstatuut zorgcentrum Horizon Voorwoord Voor u ligt het identiteitsstatuut
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/19116 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19116 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dartel, Hans van Title: Naar een handelingsgericht ethiekbeleid voor zorgorganisaties
Nadere informatieBesluitvorming in de palliatieve fase
Palliatief redeneren Besluitvorming in de palliatieve fase Expertisecentrum palliatieve zorg UMC Utrecht Saskia Teunissen Hoogleraar hospicezorg UMC Utrecht Foto s Nynke Thien Klinisch redeneren en palliatief
Nadere informatieJaarverslag Commissie Late Zwangerschapsafbreking en Levensbeëindiging bij Pasgeborenen 2007
Jaarverslag Commissie Late Zwangerschapsafbreking en Levensbeëindiging bij Pasgeborenen 2007 1. Voorwoord Voor u ligt het eerste jaarverslag van de commissie late zwangerschapsafbreking in een categorie
Nadere informatieWerkgroep Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg Regio Zuid-Gelderland
September 2011 Werkgroep Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg Regio Zuid-Gelderland Beleidsplan : Samenwerken aan Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg I. Achtergrond De palliatieve zorg ontwikkelt
Nadere informatieCANMEDS EN VERPLEEGKUNDIGE TAKEN ZORGROBOTICA VOLGENS HET BEROEPSPROFIEL VERPLEEGKUNDIGE
CANMEDS EN VERPLEEGKUNDIGE TAKEN ZORGROBOTICA VOLGENS HET BEROEPSPROFIEL VERPLEEGKUNDIGE 2020 www.zorgvoorbeter.nl CANMEDS EN VERPLEEGKUNDIGE TAKEN ZORGROBOTICA Zorgopleidingen kunnen dit overzicht gebruiken
Nadere informatieBrochure. Medisch - ethische zaken
Brochure Medisch - ethische zaken Informatie vanuit Wittenbergzorg over medisch-ethische zaken In een veranderende maatschappij en een veranderend zorglandschap wil Wittenbergzorg kwalitatief hoogwaardige
Nadere informatieTijdig spreken over het levenseinde bij een levensbedreigende ziekte
Tijdig spreken over het levenseinde bij een levensbedreigende ziekte 1 AANDACHTSPUNTENLIJST Tijdig spreken over het levenseinde bij een levensbedreigende ziekte Geachte patiënt, Goede communicatie tussen
Nadere informatieMasterclass Patiëntveiligheid III: Kwetsbare ouderen en preventie van risico s
Masterclass Patiëntveiligheid III: Kwetsbare ouderen en preventie van risico s Onderdeel van 4 sessies om Iedere patiënt altijd veilig op uw afdeling waar te maken 17 april 2012 19 juni 2012 25 september
Nadere informatieREGELGEVING EN ETHIEK IN DE MEDISCHE PRAKTIJK
REGELGEVING EN ETHIEK IN DE MEDISCHE PRAKTIJK Medische fouten, incidenten en meldingsplicht voor specialisten en AIOS Vrijdag 8 juni 2012 Toelichting PAO Heyendael organiseert op 8 juni 2012 de cursus
Nadere informatiePraten over behandelwensen en -grenzen
Praten over behandelwensen en -grenzen Praten over behandelwensen en -grenzen Informatie voor patiënten en familie Inleiding Als patiënt komt u in het UMC Utrecht met een bepaalde behandelwens. Meestal
Nadere informatiePRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE. Cor Spreeuwenberg
PRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE Cor Spreeuwenberg HOE KOMT HET DAT OVER DIT SOORT BESLISSINGEN MEER WORDT GESPROKEN DAN VROEGER? vroeger dood door infectieziekten en ongevallen
Nadere informatieWat zou jij willen? Voor je dierbaren? Voor jezelf?
21 juni 2016 Franca Horstink; Specialist Ouderen Geneeskunde, SCEN arts Laetitia Schillemans;Gespecialiseerd verpleegkundige oncologie en palliatieve zorg Beide Consulent; Palliatie Team Midden Nederland
Nadere informatieDe terminale patiënt: Inleiding. Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007
De terminale patiënt: Inleiding Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007 Medische beslissingen bij levenseinde Type of deaths 1998 % of all death 2001 Intention
Nadere informatieMulticultureel sterven in het ziekenhuis
opm multicult sterven 9feb 09-02-2006 14:04 Pagina 3 Multicultureel sterven in het ziekenhuis Prudentiareeks Redactie Martien Pijnenburg Carlo Leget met bijdragen van Saskia Akihary Abdulwahid van Bommel
Nadere informatieRICHTLIJNEN TEN BEHOEVE VAN BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE IN DE NEONATOLOGIE
RICHTLIJNEN TEN BEHOEVE VAN BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE IN DE NEONATOLOGIE UITGEBRACHT DOOR DE WERKGROEP ETHISCHE ASPECTEN VAN DE NEONATOLOGIE VAN DE SECTIE NEONATOLOGIE VAN DE NEDERLANDSE VERENIGING
Nadere informatieMoreel Beraad. Roelie Dijkman, specialist ouderengeneeskunde SHDH
Moreel Beraad Roelie Dijkman, specialist ouderengeneeskunde SHDH Wat is goed handelen? Wat en wie bepaalt dat? Ethiek Het systematisch nadenken over normen en waarden die in handelings- en beslissituaties
Nadere informatieWerkplekleren in de Eerste Lijn. Dr. Peter Pype, MD PhD Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg Ugent
Werkplekleren in de Eerste Lijn Dr. Peter Pype, MD PhD Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg Ugent peter.pype@ugent.be Deze presentatie geeft informatie over de achtergrond van het
Nadere informatieDilemmamethode. Formuleer het dilemma:
Dilemmamethode (zie: Jacques Graste, Omgaan met dilemma s. Een methode voor ethische reflectie hoofdstuk 2 in Henk Manschot en Hans van Dartel In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden voor ethiek in
Nadere informatieKlinisch ethisch overleg voor artsen van oppositie naar wederzijds begrip
Klinisch ethisch overleg voor artsen van oppositie naar wederzijds begrip Sprekers Anneke Dalinghaus, huisarts Kamal el Mokayad, reumatoloog MMC Judith Wilmer, klinisch geriater CZE Nico Debets, geestelijk
Nadere informatieOp weg naar een reflectieve organisatie over professionaliteit, ethiek en moreel leiderschap
Op weg naar een reflectieve organisatie over professionaliteit, ethiek en moreel leiderschap Prof. Dr Marian A. Verkerk (UMCG) De casus. Klassieke morele vraag Wanneer is het fixeren van een patiënt moreel
Nadere informatieAfscheidssymposium. Bert Bos, kinderarts-intensivist. Vrijdag 6 juni 2014 Filmmuseum EYE, Amsterdam
Afscheidssymposium Bert Bos, kinderarts-intensivist Vrijdag 6 juni 2014 Filmmuseum EYE, Amsterdam Eye in eye met Bert Prof. dr. Bert Bos gaat met pensioen. Tweeëndertig jaar werkte hij als kinderarts,
Nadere informatieEthische vragen. Dick Willems. Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC
Ethische vragen Dick Willems Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC d.l.willems@amc willems@amc.uva.nl Voorbeelden van ethische vragen in de palliatieve zorg Toegankelijkheid van zorg Cognitieve problemen
Nadere informatieEthisch reflecteren. aan de slag met een stappenplan. Karen Versluys Zorgprogramma voor de Geriatrische Patiënt UZ Gent
Ethisch reflecteren aan de slag met een stappenplan Karen Versluys Zorgprogramma voor de Geriatrische Patiënt UZ Gent Taboes Van Dale: Iets dat niet gedaan of gezegd mag worden Wikipedia Bij taboes in
Nadere informatieSamenvatting. De foetus als patiënt?
Samenvatting Sinds de Gezondheidsraad in 1990 advies uitbracht over invasieve diagnostiek en behandeling van de foetus hebben zich op dit terrein belangrijke ontwikkelingen voorgedaan, vooral door het
Nadere informatieCommentaar op de tekst Euthanasie vanuit een christelijk perspectief, gegeven door Br. René Stockman, generale overste Broeders van Liefde
Commentaar op de tekst Euthanasie vanuit een christelijk perspectief, gegeven door Br. René Stockman, generale overste Broeders van Liefde Ingaand op de tekst die werd opgesteld om de visietekst van de
Nadere informatieBijlage B 2.1 Leidraad bij de kwalitatieve interviews 1
Bijlage B 2.1 Leidraad bij de kwalitatieve interviews 1 Toelichting (leidraad) bij de wijze waarop tekst is afgedrukt: CAPS Vet Normaal Cursief aanduiding van onderdelen de vraag zo stellen aspecten die
Nadere informatieHandreiking schriftelijk euthanasieverzoek. Artsenversie
Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek Artsenversie Waarom nadenken en praten over het levenseinde? Misschien denkt uw patiënt wel eens na over zijn levenseinde. In dat laatste deel van zijn leven
Nadere informatieAcute verwardheid (delirium) op de Intensive Care
Acute verwardheid (delirium) op de Intensive Care Op dit moment verblijft uw partner of familielid op de afdeling Intensive Care. Dit is een afdeling waar (ernstig) zieke mensen worden behandeld en verzorgd.
Nadere informatieBeste deelnemers, Versie: :20
1 Inleiding door dr. Walter Krikilion, voorzitter Werkgroep Ethiek in de Kliniek van Icuro - Symposium Ethische debatcultuur in de zorg: fictie of realiteit? 17 oktober 2014 - Hasselt Versie: 20-10-2014
Nadere informatie