Verkenning economische samenwerking F4

Transcriptie

1 Verkenning economische samenwerking Eindconcept 10 januari 2012 behandeld in de colleges van B&W ter bespreking met de stakeholders

2 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Aanleiding Doel van de verkenning Verantwoording Leeswijzer Analyse van de Friese economie en de positie van de daarbinnen Visie en strategie Friese economie Transitie richting duurzame kenniseconomie is de belangrijkste opgave Transitie richting kenniseconomie ook realiseren binnen het bestaande economisch fundament Aan de transitie zijn spelregels en randvoorwaarden verbonden De opgaven vragen een strategie op drie niveaus Uitwerking strategie in onderwerpen voor samenwerking Organisatie van de samenwerking tussen de 4.1 De als onderdeel van een bredere maatschappelijke coalitie Bestuurlijke samenwerking en de provincie: lichte structuur Uitvoering van de samenwerking: gebruik bestaande capaciteit Wat gaan we doen in 2012 en Pagina 1 van 41

3 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Samenvatting Aanleiding voor deze verkenning De vier grootste gemeenten van Fryslân - Leeuwarden, Súdwest-Fryslân, Smallingerland en Heerenveen, kortweg de Friese 4 (de ) genoemd - hebben intensief de mogelijkheden verkend voor verdere intergemeentelijke economische samenwerking. Onze behoefte aan een versterkte samenwerking op economisch gebied komt voort uit een optelsom van diverse ontwikkelingen. Belangrijkste motivatie is dat door een versterkte economische samenwerking tussen de gemeenten volgens ons economische kansen beter worden benut. Effectieve samenwerking is immers essentieel in de kenniseconomie, waar krachtige netwerken de basis vormen voor innovatie. Het dwingt bovendien tot het maken van keuzes. Bijkomend belang is dat Europa, Den Haag en de provincie met hun beleid en structuurversterkingsbudgetten vooral de krachtige regionale economische ecosystemen ondersteunen. Regio s die onvoldoende samenwerken zetten zich buiten spel bij de verdeling van middelen voor structuurversterking. Wat levert de samenwerking ons in globale termen op: Door elkaars kwaliteiten beter te benutten zijn wij in staat de eigen economie te versterken op de thema s waar we nu al sterk in zijn. We zijn complementair in onze structuur en identiteit en willen daar maximaal gebruik van maken. Door elkaars kwaliteiten beter te benutten zijn wij in staat nieuwe thema s tot bloei te laten komen. Als gemeenten zijn wij beter in staat investeringen op elkaar af te stemmen, met als gevolg meer synergie en een hoger maatschappelijk rendement. Met de samenwerking kunnen we ons krachtiger profileren en positioneren in Noord-Nederland, Nederland en Europa. Wij zijn beter in staat onze eigen ondernemers en ondernemers van buiten te bedienen en dat maakt ons succesvoller in het stimuleren en aantrekken van nieuwe werkgelegenheid en het behouden van wat we al hebben. Wat de vier gemeenten in de samenwerking doen is de eigen belangen te verbinden met een collectief belang, zonder dat dat overigens ten koste gaat van onze eigen identiteit en zeggenschap. Het fundament van onze samenwerking is een groot wederzijds vertrouwen, we gunnen elkaar successen en helpen elkaar deze te bereiken. We werken samen op basis van gelijkwaardigheid en overtuigen elkaar op basis van argumenten. Economische feiten onderbouwen de samenwerking Onze visie op de economie van Fryslân en de positie van de daarbinnen is gebaseerd op feiten. Om te weten waar we naar toe willen en hoe we daar het beste kunnen komen, moeten we eerst weten waar we staan. Uit onze analyse is gebleken dat: Pagina 2 van 41

4 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders De beroepsbevolking in zowel de als de provincie als geheel in de komende jaren gestaag zal krimpen. De een groot en toenemend economische gewicht heeft binnen de provincie Fryslân. De zijn opgeteld goed voor 60% van de Friese werkgelegenheid en twee derde van het bruto regionaal product. Elke gemeente een duidelijk eigen en onderscheidend economisch signatuur heeft. Fryslân met haar innovatieklimaat en innovatiegraad onder het landelijke gemiddelde scoort en dat de innovatiekracht goeddeels geconcentreerd is in de. Er een duidelijke verwevenheid bestaat tussen de onderling en met het omliggende platteland. Onze visie op de Friese economie De belangrijkste economische opgave voor Fryslân in de komende jaren is, echt een transitie richting kenniseconomie te maken. Dat moet in elk geval gebeuren binnen de sectoren waar Fryslân op dit moment sterk in is. Daarnaast zal Fryslân nieuwe kanspaarden voor de economie moeten ontwikkelen die kennisgedreven zijn, die de Friese economische structuur versterken en daarmee extra toekomstperspectief bieden. Sectoren of thema s waarvan we nu nog niet weten hoe groot ze kunnen worden, maar die in elk geval een duidelijke groeipotentie hebben in termen van toegevoegde waarde en werkgelegenheid en die kunnen uitgroeien tot uithangborden of boegbeelden van de Friese kenniseconomie. De komende jaren zou volgens ons gekozen moeten worden voor enkele (nieuwe) speerpunten die een extra impuls krijgen vanuit de overheid, in nauwe samenwerking met ondernemers, onderzoekers en de onderwijsinstellingen (de 4-O s). Het gaat om water, healthy ageing, agrofood en energie. In de komende jaren zullen daarnaast (vanuit ons innovatieve maakindustriële fundament) nieuwe thema s opkomen en ook hieraan kan vanuit de ondersteuning geboden worden. Door in te zetten op deze thema s investeren we in de Friese kenniseconomie. Bovendien sorteren we daarmee optimaal voor op het landelijke topsectorenbeleid en de nieuwe Europese programma s (in het kader van Europa 2020). De transitie richting kenniseconomie willen we niet coûte que coûte realiseren. We stellen daar randvoorwaarden aan. We gaan voor kwaliteit en duurzaamheid en niet per se voor kwantiteit. Dat betekent niet dat we in Fryslân klein moeten denken, maar juist moeten denken in termen van doorbraken. We moeten ambitie en lef tonen, fouten durven maken (om daar van te leren) en soms ook groter denken dan we nu vaak doen. Fryslân moet niet alleen een innovatieve pilotregio zijn, maar vooral ook een uitrolregio voor innovaties. Fryslân, toepassingsregio! Willen we ergens in excelleren, dan ontkomen we er niet aan scherpe keuzes te maken in wat we actief willen bevorderen en wat niet. Om de transitie richting kenniseconomie te maken, kwaliteit bovenaan te stellen en selectief te zijn in onderwerpen die actief gestimuleerd worden, dan ligt het voor de hand de prioriteit te leggen bij het investeren in trekkracht. Deze trekkracht bevindt zich goeddeels in de. Pagina 3 van 41

5 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders We vinden dat we moeten investeren in nieuwe economische dragers. Echter, de transitie richting kenniseconomie is een brede economische opgave en is ook van toepassing op alle sectoren waar Fryslân al sterk in is. De Friese economie kent nu enkele belangrijke economische pijlers met stuwende bedrijvigheid waarvan te verwachten valt dat deze ook in de toekomst een belangrijk fundament onder de economie blijven vormen. Mits zij zich natuurlijk blijven aanpassen aan de ontwikkelingen in de markt. Het gaat onder meer om de vrijetijdseconomie, financiële dienstverlening de innovatieve maakindustrie en de logistieke dienstverlening. Onze strategie Om effectiever en efficiënter en met meer maatschappelijk rendement met de economische opgaven van Fryslân en de aan de slag te gaan en de transitie richting kenniseconomie vol door te zetten, is een samenhangend pakket van maatregelen nodig. Deze maatregelen zijn in te delen in drie niveaus die onderling nauw met elkaar verweven zijn. We onderscheiden: 1. Structuurversterking door inzet op onze speerpuntsectoren, ondersteuning van de pieken in de regionale economie; 2. Generieke stimulering van individuele ondernemers: verbetering van de kwaliteit van ondernemerschap en innovatiekracht; 3. Versterking van het algehele vestigingsklimaat als randvoorwaarde voor economische groei. Deze drie niveaus en hun onderlinge interdependentie zijn hieronder schematisch weergegeven: Mogelijke onderwerpen voor samenwerking: inkleuring van de strategie Op elk van de drie niveaus hebben we onderwerpen geïdentificeerd waarop een samenwerking in verband meerwaarde zou kunnen hebben. Pagina 4 van 41

6 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Niveau 1: Structuurversterking vanuit een clusterbenadering Voor Fryslân is een aantal kansrijke thema s te identificeren die vanuit een clusteraanpak doorontwikkeld kunnen worden. Met die clusterontwikkeling worden korte en krachtige lijnen tussen de vier O's (ondernemers, onderwijs, onderzoek en de overheid) gerealiseerd. Hierdoor ontstaan de noodzakelijke verbindingen tussen kennis, onderwijs, innovatie, productie en vermarkting. De komende jaren zou volgens ons gekozen moeten worden voor enkele speerpunten die een extra impuls krijgen via een clusteraanpak. Wij denken in eerste instantie aan: Water: Fries onderscheidend met watertechnologie, watertoerisme en watersport; Healthy ageing: het accent in Fryslân ligt binnen dit thema op healthy lifestyle met sport, wellness, food & nutrition en serious gaming; Agrofood: De omvangrijke agribusiness heeft in Fryslân een goede uitgangspositie, mede door haar innovatief potentieel en raakvlakken met onder meer de biobased economy, energie en healthy ageing; Energie: duurzame decentrale energieopwekking, verbinding energiesector met de innovatieve maakindustrie en de ontwikkeling van icoonprojecten. De rol van de overheid (gemeenten en provincie) is het stimuleren en faciliteren van het maatschappelijk proces van coalitievorming, het optreden als (launching) customer en mede-investeerder, en het creëren van de randvoorwaarden in het publieke domein. Niveau 2: stimulering ondernemerschap en innovatie De tweede laag binnen onze strategie richt zich op de versterking van innovatiekracht en ondernemerschap bij individuele en groepen van ondernemers in het MKB. Denk aan het faciliteren van ondernemers bij de start, groei of internationale expansie van hun bedrijf. De ontwikkeling van de economie in Fryslân en de en de economische dynamiek is in belangrijke mate afhankelijk van de kwaliteit van individuele ondernemers en hun ondernemingen. Investeren in de kwaliteit van het ondernemerschap en in innovatiekracht is in onze ogen van cruciaal belang voor een toekomstbestendige Friese economie en hier ligt ook een grote uitdaging voor de komende jaren. Door ondernemers voldoende te equiperen en samenwerking en netwerkvorming te bevorderen worden zij innovatiever, hebben zij een grotere overlevingskans en zullen zij een sterkere (werkgelegenheids)groei doormaken. Als overheid (gemeenten en provincie) kunnen wij een bijdrage leveren aan deze kwaliteitsimpuls door: Het faciliteren van netwerkontwikkeling en het bevorderen van samenwerking tussen ondernemers onderling en met kennis- en onderwijsinstellingen. De ontwikkeling van instrumenten gericht op de stimulering van innovatie en ondernemerschap. Het ligt voor de hand dat de taak gericht op de versterking van innovatiekracht en ondernemerschap voor een belangrijk deel zal worden ondergebracht bij het nieuw te vormen Ondernemersplein (Kamer van Koophandel en Syntens). Wij willen samen met de provincie het beleid van deze intermediaire partners kunnen Pagina 5 van 41

7 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders inkleuren, zodat onze speerpunten goed aan bod komen en onze ondernemers optimaal worden toegeleid naar en bediend worden door deze instantie(s). Niveau 3: Creëren van een state of the art vestigingsklimaat De randvoorwaarden voor economische groei het algemene vestigingsklimaat voor ondernemers vormen het totaalpakket aan omgevingsfactoren die van invloed zijn op de (prestaties van de) ondernemingen. Veel van deze vestigingsplaatsfactoren hebben een duidelijk publiek karakter: ze spelen zich af of zijn gesitueerd in het publieke domein of in de publieke ruimte. Tussen de afzonderlijke gemeenten en de provincie zijn in de Strategische samenwerkingsagenda s afspraken gemaakt over de verbetering van de kwaliteit van elementen in het vestigingklimaat. Op de volgende factoren binnen dit vestigingsklimaat zien we een duidelijke meerwaarde in een samenwerking in -verband: Meer samenwerking tussen de 4-O s, voor een betere aansluiting van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt; Versterking van het kennis- en innovatieklimaat; Verbeteren van de bereikbaarheid; Gezamenlijke marketing, acquisitie en lobby; Afstemming ten aanzien van werklocaties en het versterken van de ruimtelijke kwaliteit; Versterking van het cultureel klimaat. Wat we gaan doen in 2012 en 2013 In voorliggend document hebben we het belang van en de mogelijkheden voor economische samenwerking verkend. We hebben geconstateerd dat we een gezamenlijke visie hebben op de belangrijkste economische opgaven voor de provincie Fryslân en zijn het eens over de wijze waarop we in een gezamenlijke strategie met deze opgaven aan de slag gaan. Deze vallen uiteen in een procesmatige aanpak en inhoudelijke activiteiten. In 2012 wordt het zaak onze gezamenlijke beelden en gedeelde belangen te vertalen naar concrete acties, en samenwerkingspartners en draagvlak te vinden In 2013 willen we resultaten laten zien. Samenwerken is ook samen doen! Daarom stellen we voor al in 2012 met een concrete samenwerkingsagenda aan de slag te gaan. Deze bestaat uit de volgende activiteiten: 1. Het opstellen van een meerjarenprogramma voor onze samenwerking, voorzien van een gezamenlijke missie, concrete en smart geformuleerde doelstellingen en programmalijnen voorzien van subsidieprojecten en maatschappelijke businesscases. En een jaarlijkse evaluatie en herijking op basis van dit dynamische document. 2. Ondersteuning van Icoonprojecten. Elk van de gemeenten heeft één of meerdere majeure projecten in de pijplijn die een icoonfunctie vervullen en randvoorwaardelijk zijn voor de Friese kenniseconomie. Wij zullen elkaar (onder)steunen bij het realiseren van de volgende projecten: Pagina 6 van 41

8 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders a. De ontwikkeling van een technologische innovatie ecologie in Drachten en de uitbouw daarvan tot een hightechcampus. b. De ontwikkeling van het nieuwe ijsstadion Thialf. c. De ontwikkeling van de Afsluitdijk als demosite voor nieuwe en duurzame vormen van energieopwekking (waaronder Blue Energy). 3. Ontwikkeling van een integraal en gezamenlijk plan voor de 4-O s, waarin we de lijnen, zoals benoemd in het vorige hoofdstuk, vertalen naar een gezamenlijke aanpak. 4. Samen met de provincie en met de daartoe geëigende organisaties Marketing Fryslân en Fan Fryslân stellen we een marketingplan op voor Fryslân. Dit spoor loopt parallel met het bidboek dat we in 2012 zullen opstellen waarin we onze kandidatuur voor Kulturele Haadstêd 2018 vertalen in een concrete propositie. De marketing en deze gezamenlijke ambitie voor 2018 zijn nauw met elkaar verweven. 5. Het met de provincie verkennen van de mogelijkheden voor een revolverend innovatiefonds. 6. Het ontwikkelen van een gezamenlijke acquisitie-aanpak. Pagina 7 van 41

9 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders 1 Inleiding 1.1 Aanleiding De vier grootste gemeenten van Fryslân - Leeuwarden, Súdwest-Fryslân, Smallingerland en Heerenveen, kortweg de genoemd - hebben intensief de mogelijkheden verkend voor verdere intergemeentelijke economische samenwerking. Onderhavig document bevat onze kijk op de Friese economie van vandaag en van de toekomst. Het bevat ook een verkenning van de gemeenten ten aanzien van de bijdrage die wij kunnen leveren en de rol die wij willen spelen in de doorontwikkeling van deze economie. We laten dus zien wat de belangrijkste opgaven zijn voor Fryslân en ook hoe wij als in z n algemeenheid en de stedelijke kernen en zones daarbinnen in het bijzonder, kunnen helpen om de economische kansen die er liggen te benutten en eventuele bedreigingen af te wenden. Onze behoefte aan meer samenwerking op economisch gebied komt voort uit een optelsom van diverse ontwikkelingen die we hieronder nader toelichten. Nieuwe economische opgaven vragen om een nieuw partnerschap De economie verandert in snel tempo. De mondiale economie verkeert in een aanhoudende crisis en dat raakt ons allemaal. Vermeende zekerheden blijken wankel, hele sectoren staan onder grote druk, nieuwe economische activiteiten spinnen garen bij het economisch tij. Deze nieuwe economische werkelijkheid vraagt van ons als gemeenten om een heroriëntatie op onze strategische samenwerkingspartners. Leeuwarden heeft de afgelopen jaren de krachten gebundeld met de gemeenten binnen de Westergo zone. Het convenant dat aan deze samenwerking ten grondslag ligt loopt in 2013 af. Súdwest Fryslân, Heerenveen en Smallingerland hebben al een traditie van samenwerking binnen de A7 zone. Ook deze samenwerking is bekrachtigd door middel van een convenant dat eind 2013 afloopt. Mede door de snelle veranderingen in de economie is er een natuurlijk moment aangebroken voor heroverwegingen in de regionale strategische samenwerking. Wij menen dat we in verband goed in staat zijn een goede uitgangspositie te creëren in de noordelijke, landelijke en mondiale economie. In de onderstaande figuur is de Friese stedenring gevisualiseerd als een van de drie Noordelijke stedelijke systemen. De figuur is afkomstig uit de Noordelijke economische visie van professor Tordoir waarin de als een samenhangend stedelijk netwerk is gepresenteerd. De visie laat zien dat de regio Groningen-Assen en de de komende jaren meer naar elkaar toe gaan bewegen als gevolg van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van wonen, werken en mobiliteit. Het Noorden kent verschillende stedelijke systemen waarbinnen zich het grootste deel van economische interacties en markten voor diensten, arbeid en huisvesting afspelen. Deze Noordelijke Conurbatie, de Vlinder, omvat de kernsteden Leeuwarden, Sneek, Heerenveen, Drachten, Pagina 8 van 41

10 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Groningen en Assen en bevat bijna een miljoen inwoners. Voor hoogwaardige activiteiten en voor de kwaliteit van leven en wonen is het kernzonebeleid verouderd en zal met name de overlap tussen stadsgewesten en het landschappelijk en recreatief systeem meer strategisch kunnen worden uitgebuit. Deze overlap maakt het Noorden uniek. Het Noorden kent verschillende grote landschappelijk-recreatieve systemen. Deze geven extra kwaliteit aan de stedelijke systemen en vormen daarnaast motoren voor de sterk opkomende leisure economie. Afgelegen kwaliteitsgebieden zijn ook interessant voor opkomende cottage industries. Rode ontwikkelingsmogelijkheden laten de groene kwaliteiten intact en kunnen deze zelfs versterken. In deze verkenning voor economische samenwerking draait het om intergemeentelijke samenwerking waarin de vier steden centraal staan. Samenwerking met de contramal van ons stedelijk systeem, het platteland, zal aan de orde komen in de Streekagenda s die in samenspraak met de provincie Fryslân zullen worden opgesteld. Daarnaast hebben de afzonderlijke gemeenten ieder een samenwerkingsagenda met de provincie Fryslân. Een overzicht van de daarin opgenomen projecten vindt u in bijlage 1. Intrinsieke motivatie gemeenten om samen te werken op basis van een gedeelde visie Sinds een jaar zoeken wij meer structureel toenadering tot elkaar om een verdere samenwerking op economisch terrein te verkennen. Er is een collectieve wil vanuit de vier partijen om meer met elkaar op te trekken. Doel van elk van ons is de eigen economie zo effectief en efficiënt mogelijk te versterken. De middelen om dit voor elkaar te krijgen zijn echter beperkt en de noodzaak om te Pagina 9 van 41

11 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders blijven investeren is door de veranderde economische situatie alleen maar groter geworden. De economie van Fryslân is, wanneer in nationaal of internationaal perspectief geplaatst, klein van omvang. We kunnen het ons simpelweg niet veroorloven langs elkaar te werken en initiatieven te ontplooien die elkaar niet versterken. Samenwerking stelt ons in staat met minder middelen meer te bereiken. En dat is een opgave waar we allemaal voor staan. Om de efficiency, maar vooral de effectiviteit te vergroten is het daarom zaak de handen ineen te slaan. De gemeenten zijn er dan ook van overtuigd dat je alleen misschien sneller gaat, maar samen verder komt en dus uiteindelijk meer bereikt. Wat levert de samenwerking in globale termen op: Door elkaars kwaliteiten beter te benutten zijn wij in staat de eigen economie te versterken op de thema s waar we nu al sterk in zijn. We zijn complementair in onze structuur en identiteit en willen daar maximaal gebruik van maken. Door elkaars kwaliteiten beter te benutten zijn wij in staat nieuwe thema s tot bloei te laten komen en daarmee de eigen economische structuur te versterken. Als gemeenten zijn wij beter in staat investeringen op elkaar af te stemmen, waardoor synergie ontstaat en waardoor investeringen dus maatschappelijk beter renderen. Met andere woorden; samenwerking moet er toe leiden dat we elkaars krachten en kwaliteiten beter gaan benutten ten einde er allemaal beter van te worden. Dat samenwerking vanuit een stedelijk netwerk daartoe kan bijdragen is wel gebleken in diverse andere regionale stedelijke samenwerkingsverbanden, zoals de regio Groningen-Assen, de regio Twente (met de Twentse Innovatieroute), de B5 (samenwerking tussen de vijf grote Brabantse steden), de stadsregio Arnhem Nijmegen, of de samenwerking in de Drechtsteden. Het versterken van de onderlinge banden levert ons ook nog een interessante bijvangst op: Door het creëren van massa zijn wij beter in staat onze positie aan regionale, landsdelige en landelijke tafels en op de voor de relevante dossiers te verstevigen en internationale samenwerking te organiseren. Met de samenwerking willen we ons krachtiger profileren en positioneren. Wij zijn beter in staat onze eigen ondernemers en ondernemers van buiten te bedienen en dat maakt ons succesvoller in het stimuleren en aantrekken van nieuwe werkgelegenheid. Een belangrijke aanvullende reden voor de samenwerking is het nieuwe economisch stimuleringsbeleid van Europa. De EU 2020-strategie is de langetermijnstrategie van de Europese Unie voor een sterke en duurzame economie met veel werkgelegenheid. Deze strategie moet ervoor zorgen dat de Europese economie zich ontwikkelt tot een zeer concurrerende, sociale en groene markteconomie en bouwt voort op de Lissabonstrategie. Pagina 10 van 41

12 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Europa gaat in de komende jaren investeren in een aantal kansrijke thema s binnen regio s met een krachtig economisch ecosysteem en een goede economische (grensoverschrijdende) samenwerking. De kans is niet groot dat de vier gemeenten zich hiervoor afzonderlijk zullen kwalificeren. Door samen op te trekken in -verband vergroten wij onze kansen om succesvol voor te sorteren op de grote Europese programma s en daarmee de investeringsmogelijkheden voor de regio als geheel te vergroten. Wat de vier gemeenten in de samenwerking doen is de eigen belangen te verbinden met een collectief belang, zonder dat dat overigens ten koste gaat van onze eigen identiteit en zeggenschap. Het fundament van onze samenwerking is een groot wederzijds vertrouwen, we gunnen elkaar successen en helpen elkaar deze te bereiken. We werken samen op basis van gelijkwaardigheid en overtuigen elkaar op basis van argumenten. Input leveren voor de visieontwikkeling van de provincie Fryslân De provincie Fryslân heeft behoefte aan een nieuwe visie op de provinciale economie. Deze visie zal zowel een belangrijke stedelijke als een plattelandscomponent in zich dragen met bovendien ruime aandacht voor de verbanden en de complementariteit tussen beide gebieden. Als input voor de visie heeft de provincie de gemeenten uitgenodigd een eigen visie op de provinciale economie te formuleren en de rol te benoemen die de kunnen vervullen bij het duurzaam versterken van de Friese economie. Deze uitnodiging hebben wij met plezier aanvaard. Onderhavig document is in onze ogen een belangrijke bouwsteen voor de visie die de provincie zelf in de eerste helft van 2012 zal opstellen. Er is ook een noodzaak om tot een nieuwe en gezamenlijke economische aanpak voor Fryslân te komen. De groei van de Friese economie blijft achter bij het landelijke gemiddelde en de vooruitzichten voor de korte termijn zijn minder rooskleurig. Bovendien slaagt Fryslân er tot nu toe nog onvoldoende in om aansluiting te vinden bij de Noordelijke thema s energie, sensortechnologie en healthy ageing. Middelen om de economie te stimuleren worden schaarser en de moet zich beter positioneren om zich voor deze middelen in de kijker te spelen. Wij als gemeenten en de provincie hebben elkaar nodig om stappen voorwaarts te zetten en in het Noorden en de rest van Nederland uit te groeien tot een krachtige speler die een aantrekkelijk samenwerkingspartner is voor andere stedelijke regio s. 1.2 Doel van de verkenning Het doel van deze verkenning is nader te verkennen en te onderbouwen waar volgens ons kansen liggen voor structurele samenwerking op economisch gebied tussen de gemeenten onderling en met de provincie. De verkenning biedt aanknopingspunten voor samenwerking, gebaseerd op de krachten en kwaliteiten van de partners, de opgaven die er liggen met een focus op die Pagina 11 van 41

13 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders onderwerpen waar samenwerking onontbeerlijk is om kansen te benutten of bedreigingen af te wenden. 1.3 Verantwoording Het rapport is tot stand gekomen op basis van een economische analyse van Fryslân en de, een analyse van onderzoeken en beleidsdocumenten van de gemeenten en de provincie Fryslân en gesprekken met bestuurders binnen de en de provincie. Ook discussies in de begeleidingsgroep met een vertegenwoordiging vanuit onze vier gemeenten, hebben inhoudelijk bijgedragen aan dit rapport. Van Werven, bureau voor economische ontwikkeling, heeft ons daarbij ondersteund. Een belangrijke bron voor onze economische samenwerkingsagenda vormen onze strategische samenwerkingsagenda s die elk van de vier gemeenten heeft opgesteld en waarin de individuele afspraken tussen de gemeenten en de provincie Fryslân zijn vastgelegd ten aanzien van de realisatie van majeure investeringsprojecten met een bovenlokaal of regionaal belang, de wijze waarop ze worden gefinancierd en de wijze waarop de samenwerking tussen individuele gemeenten en de provincie wordt vormgegeven. Deze individuele afsprakenkaders bevatten onze eigen bovenlokale prioriteiten en hebben voeding gegeven aan onze gezamenlijke economische agenda Deze aanpak is dus congruent met het economisch beleid van de vier afzonderlijke gemeenten en met de vier strategische samenwerkingsagenda s. 1.4 Leeswijzer Het rapport bevat een beknopte analyse van de Friese economie en de positie van de daarbinnen (hoofdstuk 2), een beschrijving van de belangrijkste economische opgaven voor Fryslân en een vertaling naar enkele strategische lijnen (hoofdstuk 3). Tevens is een voorzet gedaan voor de governance waarbinnen de economische strategie gestalte kan krijgen en de gezamenlijke agenda vitaal gehouden kan worden (hoofdstuk 4). Pagina 12 van 41

14 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders 2 De Friese economie en de positie van de daarbinnen Onze visie op de economie van Fryslân en de positie van de daarbinnen is gebaseerd op feiten. Om te weten waar we naar toe willen en hoe we daar het beste kunnen komen, moeten we eerst weten waar we staan. Hoe staat de economie van Fryslân en de er voor, hoe heeft de economie zich in de afgelopen jaren ontwikkeld en wat zijn belangrijke karaktereigenschappen die mede bepalen wat de voor de komende jaren belangrijke opgaven zijn en op welke vlakken de economie perspectief biedt voor verdere groei? Deze vragen worden in dit hoofdstuk beantwoord. Demografie: krimpende (beroeps)bevolking In Fryslân wonen ongeveer mensen. Dit aantal is de afgelopen jaren licht gegroeid, maar deze beperkte groei zal in de komende jaren omslaan in krimp. In de woont 43% van de Friese bevolking ( personen). Ook in de neemt de groei af, maar in tegenstelling tot de rest van Fryslân zal de groei van de totale bevolking nog langer doorzetten. Krimp en economische ontwikkelingen zijn nauw met elkaar verweven. Door een afnemende beroepsbevolking zal het in de toekomst lastiger worden goed gekwalificeerd personeel te vinden, zullen consumentgerichte diensten een gewijzigde vraag tegemoet kunnen zien (minder klanten, vergrijzing). Anderzijds kan door het bieden van een werkgelegenheidsperspectief een deel van de uitstroom naar andere gebieden wellicht worden beperkt. De totale beroepsbevolking van Fryslân telt personen, waarvan 42% woont binnen de grote vier gemeenten. De beroepsbevolking daalt inmiddels in omvang en deze daling zal in de komende jaren gestaag doorzetten, zowel in de als in de rest van Fryslân. In de is de beroepsbevolking, in vergelijking met Fryslân als geheel, relatief hoog opgeleid. Van alle hoogopgeleiden in Fryslân (HBO en WO) woont de helft in de. Economische omvang en performance: belangrijke werkgever en banenmotor Fryslân telt circa banen. In de werken in totaal mensen. Daarmee zijn onze vier gemeenten samen goed voor bijna 60% van de provinciale werkgelegenheid. Leeuwarden neemt in haar eentje al een kwart van de Friese werkgelegenheid voor haar rekening. De werkgelegenheidsfunctie van de is dus groot en dat vertaalt zich in een zeer positieve arbeidsmarktbalans. Tegenover elke persoon binnen de beroepsbevolking staan maar liefst 1,4 banen. Het bruto regionaal product van de provincie bedraagt 18,2 miljard euro. Daarvan wordt ongeveer tweederde in de verdiend. Gemiddeld genomen ligt de groei van de Friese economie iets onder het landelijke gemiddelde. Dat Pagina 13 van 41

15 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders betekent dat het gewicht van de provincie binnen de BV Nederland door de jaren heen is afgenomen. De banengroei in Fryslân lag wel boven de landelijke groeivoet. Tussen 2000 en 2009 nam het aantal banen in Fryslân toe met 15% ( ), waar Nederland als geheel een groei van 9,3% noteerde. De banengroei in lag ongeveer een procentpunt boven het Friese gemiddelde, de netto aanwas in deze gemeenten bedroeg in totaal arbeidsplaatsen, waarvan fulltime en parttime. De economische structuur: wijkt af van Fryslân De economische structuur van Fryslân wijkt af van die van Nederland. De landbouw is nog immer oververtegenwoordigd en dat geldt ook voor de industrie en de bouw. In de afgelopen jaren zijn in Fryslân het onderwijs en de gezondheidszorg steeds dominanter geworden in de provinciale productiestructuur. Handel-, transport en communicatie zijn minder sterk ontwikkeld en de verdienstelijking van de economie is net iets minder sterk gevorderd dan in Nederland als geheel. De vertoont binnen Fryslân een afwijkend beeld. De financiële instellingen, het onderwijs en de zorg zijn voor Friese en Nederlandse begrippen sterk vertegenwoordigd binnen de. Uiteraard is in dit verstedelijkte gebied de landbouw minder sterk vertegenwoordigd. Daarnaast leggen ook de industrie, de bouw, de handel en de horeca relatief gezien minder gewicht in de schaal. De concentratiegraad van sectoren binnen de blijkt uit de onderstaande figuur. Figuur 2: Aandeel in de Friese werkgelegenheid per sector in 2009 (overall gemiddeld in Fryslân 58%) Bron: LISA Pagina 14 van 41

16 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Elke gemeente binnen de heeft een duidelijk eigen profiel Binnen de heeft elke gemeente haar eigen economische signatuur, waarbij vooral het profiel van Leeuwarden in het oog springt met een sterke nadruk op de zakelijke en financiële diensten, een concentratie van onderwijsinstellingen en rijksdiensten en een omvangrijke zorgsector. Leeuwarden is de Nederlandse hoofdstad voor watertechnologie en heeft een sterk ontwikkelde en geprofileerde foodsector. Heerenveen en Smallingerland hebben meer een innovatief maakprofiel en een profiel dat past bij hun strategische ligging (sterke vertegenwoordiging handel, transport en logistiek). Voor Heerenveen is de sport en healthy lifestyle een beeldbepalende en kansrijke tak van sport en Smallingerland heeft goede papieren als het gaat om binnen het Noorden een innovatieve ontwikkelfunctie te vervullen. Súdwest Fryslân heeft ook een grote maak- en handelscomponent. Daarnaast wordt het economisch profiel van deze gemeente gekenmerkt door water (toerisme en recreatie, sport, riool- en waterzuiveringstechnologie en scheepsbouw) en door de vrijetijdseconomie en wellness. Elk van de vier gemeenten heeft dus een eigen profiel dat onderling complementair is en dat als basis kan dienen voor de onderlinge samenwerking en positionering. De kennen een relatief hoogwaardige productiestructuur In Fryslân zijn vooral de hoogwaardige sectoren sterk geconcentreerd binnen de. De grootste vier gemeenten zijn goed voor ongeveer twee derde van de banen in de Friese hightech industrie. Het gaat dan vooral om de automotive en de productie van elektrische apparatuur. De vervaardiging van chemische en farmaceutische producten is in Fryslân beperkt van omvang en bevindt zich bovendien goeddeels buiten de. Bij de commerciële kennisdiensten is de concentratiegraad nog groter. Van alle kennisintensieve dienstenbanen bevindt zich 71% binnen de ( banen). Het gaat onder meer om de verzekeringen en pensioenen, financiële instellingen, ICT diensten, reclamebureaus en speur- en ontwikkelingswerk die duidelijk oververtegenwoordigd zijn in de. Grootste banengroei in de In de periode is de werkgelegenheid in Fryslân gegroeid met banen, waarvan voor rekening kwamen van de. Grootste groeier was de zorgsector met per saldo nieuwe banen binnen de provincie, op ruime afstand gevolgd door de zakelijke dienstverlening met circa extra arbeidsplaatsen. Van deze groei kwam respectievelijk ruim en bijna voor rekening van de. Daarnaast was in de sprake van een forse werkgelegenheidsgroei in de sectoren handel en reparatie, en transport en communicatie. Daarnaast is met name in de sectoren transport en communicatie, de financiële dienstverlening en de zakelijke dienstverlening en de overheid de dominantie van de binnen Fryslân toegenomen. Pagina 15 van 41

17 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Innovatieklimaat is binnen Fryslân het beste in de Innovatie, het succesvol in de markt zetten van nieuwe producten en diensten, is van groot belang voor de toekomstige economische groei, zeker ook voor Fryslân. Het versterkt de concurrentiepositie, zorgt voor extra werkgelegenheid en leidt tot een meer toekomstbestendige economische groei. Een goed innovatieklimaat valt of staat met de kwaliteit en potentie van de arbeidsmarkt. Over het algemeen beschikken dichtbevolkte regio s met grootstedelijke gebieden over meer kenniswerkers en creatieve banen en beschikken zij per saldo over betere condities waarbinnen innovaties tot stand komen. Dunner bevolkte regio s, zoals Fryslân, scoren in dit opzicht minder goed 1. Bovendien ligt het opleidingsniveau van de Friese beroepsbevolking onder het landelijke gemiddelde, ligt de kennisintensiteit binnen de productiestructuur op een lager niveau, zijn er relatief weinig creatieve banen en zijn de totale R&D investeringen beperkt, te weten 139 miljoen, dat is 1,3% van het landelijk totaal. Wanneer gekeken wordt naar de R&D investeringen van alleen het bedrijfsleven ligt dit in Fryslân op 134 miljoen, dat is 2,7% van de R&D investeringen door het bedrijfsleven (bron CBS, 2009). Opvallend is dat in Fryslân 96% van de totale R&D investeringen door het bedrijfsleven wordt gedaan, terwijl dat in het Noorden op nog geen 38% ligt. Mede door dit innovatieklimaat heeft Fryslân een lagere economische groei. In de afgelopen jaren was dat doorgaans het geval en voor 2011 en 2012 zal dat niet anders zijn. In Fryslân bevindt het innovatiepotentieel zich vooral binnen de. Onze gemeenten zijn het beste op de kenniseconomie voorgesorteerd, doordat wij beschikken over een goede innovatie-infrastructuur (met onder meer de ontwikkeling van diverse campussen en operational fieldlabs). Het opleidingsniveau ligt er gemiddeld hoger dan in de rest van de provincie, er zijn meer kennisintensieve (64% van de hightech industrie en kennisdiensten), creatieve (64% van de banen in de creatieve industrie) en innovatieve banen. Binnen de zijn toonaangevende innovatieve bedrijven gevestigd, zoals Philips Consumer Lifestyle (met het grootste lab van Nederland), FrieslandCampina, Batavus, Omrin, Kiestra Lab Automation, Vitalis, Landustrie en CSK Foodenrichment. Door de innovatieve bedrijven in Drachten wordt jaarlijks meer dan 100 miljoen euro in R&D geïnvesteerd en zijn meer dan 800 R&D banen, waarmee deze bedrijven (met Philips voorop) goed zijn voor meer dan 40% van de totale Noord-Nederlandse R&D inspanningen. Dat maakt dat een economische investering in de een investering is in de kenniseconomie van Fryslân. Relaties tussen de gemeenten zijn aanzienlijk De omvang van de onderlinge arbeidsmarktrelaties en de wederzijdse afhankelijkheid van de gemeenten blijkt uit een analyse van de 1 De berekeningen voor toekomstige economische groei en de kwalificatie van het Friese innovatieklimaat zijn gebaseerd op de Regiovisie Noord-Nederland van ING Economisch Bureau, gepubliceerd in het artikel: Groei noordelijke economie onder druk: Innovatiepotentieel en woningmarkt alleen in de stad Groningen sterk (oktober 2011). Pagina 16 van 41

18 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders pendelstromen. Dagelijks pendelen bijna mensen tussen de vier gemeenten. Dat is circa twee keer zo veel als tien jaar geleden. Dit houdt in dat wanneer het de economie in de ene gemeente voor de wind gaat, de inwoners uit de andere gemeenten daar automatisch van profiteren. Bedrijven en instellingen werken overigens al lang samen zonder zich iets van gemeentegrenzen aan te trekken. En dat geldt ook voor de ziekenhuizen en onderwijsinstellingen. De relaties tussen de gemeenten en de verwevenheid van onze economieën gaan derhalveveel verder dan alleen de onderlinge pendel. Ter illustratie: op het gebied van watertechnologie bestaan er stevige relaties tussen Leeuwarden (kennis) en Sneek (bedrijvigheid), op het gebied van healthy lifestyle is Heerenveen kristallisatiepunt van voorzieningen en kennis (in relatie tot sport), Drachten beschikt met Philips en andere innovatieve maakbedrijven over een ontwikkelklimaat waar op basis van deze kennis en faciliteiten, concrete nieuwe producten ontwikkeld worden. Stad en platteland zijn economisch verweven Stad en platteland zijn in Fryslân onlosmakelijk met elkaar verbonden. De kwaliteiten van het platteland in termen van rust, ruimte en landschappelijke waarden, kunnen behouden blijven doordat voorzieningen in de steden zijn geconcentreerd. Ze zijn daardoor voor de bewoners van het platteland bereikbaar en beschikbaar, zonder dat dat leidt tot een aantasting van het landschap en extra verkeersbewegingen in de eigen leefomgeving. Het platteland is voor de stad een gebied voor recreatie, het vormt een belangrijk en aantrekkelijk woongebied. Dankzij de koopkracht van de bevolking op het platteland kunnen de steden hun stedelijke voorzieningen op peil houden en uitbreiden en het platteland vormt een belangrijk reservoir aan arbeidskrachten die in de stad emplooi vinden, getuige ook de aanzienlijke dagelijkse pendelstromen van het platteland richting de steden. De hebben gezamenlijk een netto inkomende pendel van circa personen, voor een belangrijk deel afkomstig van het platteland. Voor een aantal omliggende gemeenten van de geldt dat meer mensen werken in de centrale stedelijke gemeente dan binnen de eigen gemeente. Het platteland heeft dus baat bij economisch, ruimtelijk en sociaal vitale steden en de steden varen wel bij een gezond en welvarend platteland. Er is al met al sprake van een duidelijke complementariteit op basis van kenmerken en kwaliteiten, waarbij de steden de economische trekkracht en de stedelijke (culturele) voorzieningen inbrengen en het platteland een aantrekkelijke landelijke woonomgeving, een aanvullend arbeidsreservoir en mogelijkheden voor recreatie en ontspanning. Pagina 17 van 41

19 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders 3 Verkenning van de kansen en de strategie Hieronder presenteren wij als onze visie op toekomstige economie van Fryslân en de strategie die volgens ons nodig is om deze te verwezenlijken. Het is van groot belang over een gezamenlijk gedragen beeld te beschikken, een stip op de horizon die richting geeft aan de inspanningen voor het versterken van de economie en daardoor krachten bundelt en partijen verbindt. En dat is nodig om de concurrentiekracht op peil te houden. 3.1 Transitie richting duurzame kenniseconomie is de belangrijkste opgave De werkgelegenheid in Fryslân groeide de laatste jaren stevig, maar dit heeft zich niet vertaald in een bovengemiddelde economische groei. De economie is relatief arbeidsintensief en minder kennis- en kapitaalintensief. Met als gevolg een lagere arbeidsproductiviteit en productiviteitsgroei in vrijwel alle sectoren. De Friese beroepsbevolking is bovendien relatief laag opgeleid en er zijn, in verhouding tot Nederland als geheel, minder R&D-banen en -investeringen. Een toekomstbestendige economie is echter een kennis- en innovatiegedreven economie. De belangrijkste opgave voor Fryslân in de komende jaren is dan ook, echt een transitie richting kenniseconomie te maken. Dat moet vooral ook gebeuren binnen de sectoren waarin Fryslân nu sterk is. Daarnaast zal Fryslân nieuwe kanspaarden voor de economie moeten ontwikkelen die kennisintensief zijn, die de Friese economische structuur versterken en daarmee op termijn extra toekomstperspectief bieden. Het gaat hier om sectoren of thema s waarvan we nu nog niet weten hoe groot ze kunnen worden, maar die in elk geval een duidelijke groeipotentie hebben in termen van toegevoegde waarde en werkgelegenheid en die kunnen uitgroeien tot uithangborden of boegbeelden van de Friese kenniseconomie. Voor Fryslân is nu al een aantal kansrijke nieuwe thema s te identificeren. Dit is geen harde wetenschap, op elke keuze is iets af te dingen. Echter, selectiviteit is op dit moment erg belangrijk. De thema s waar we met elkaar de schouders onder willen zetten, zijn in onze ogen zeer kansrijk zijn voor Fryslân en de en ze kunnen elk bijdragen aan het verbeteren van de toekomstige economische performance van de regio als geheel. Het zijn ook thema s die reeds (enige) massa hebben, die een gemeentegrens overschrijdende aanpak behoeven, die aansluiten bij de ambities en kwaliteiten van meerdere gemeenten en die aansluiten bij de noordelijke clusters en/of de landelijke topsectoren. Het gaat om Water, Agrofood, Healty Ageing en Energie. In de komende jaren zullen nieuwe thema s opkomen en ook hieraan kan vanuit de ondersteuning geboden worden. Door in te zetten op deze thema s investeren we in de Friese kenniseconomie. Bovendien sorteren we daarmee Pagina 18 van 41

20 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders optimaal voor op het landelijke topsectorenbeleid en de nieuwe Europese programma s voor de doelstelling 2 landen waartoe ook Nederland behoort. Volgens de nieuwe verordening EFRO zal minimaal 80% van de middelen aan innovatie besteed moeten worden, waarvan minimaal 20% aan energie en CO2 reductie. Bovendien sluit onze ambitie aan bij de Europa 2020 strategie die in het teken staat van slimme groei, duurzame groei en inclusieve groei. 3.2 Transitie richting kenniseconomie ook realiseren binnen het bestaande economische fundament We hebben het net gehad over de stimulering van mogelijke nieuwe dragers van de toekomst. Echter, de transitie richting kenniseconomie is een brede economische opgave en is zeker ook van toepassing op alle sectoren waar Fryslân nu al sterk in is. De Friese economie kent enkele belangrijke economische pijlers met stuwende bedrijvigheid waarvan te verwachten valt dat deze ook in de toekomst een belangrijk fundament onder de economie blijven vormen. Mits zij zich natuurlijk blijven aanpassen aan de ontwikkelingen in de markt. Het gaat om de volgende pijlers: De vrijetijdseconomie. Nu al verdienen veel mensen in Fryslân hun boterham in de sector toerisme en recreatie en aanpalende sectoren. Het economisch gewicht van deze sector zal in de komende jaren eerder toe dan afnemen als gevolg van de toename van het aantal ouderen die relatief gezond zijn en beschikken over vrije tijd en financiële middelen. Deze bedrijvigheid is direct verbonden met de kwaliteiten van Fryslân, is dus nauwelijks footloose en, mits het blijft inspelen op de trends en ontwikkelingen in behoeften van consumenten, zal het ook in de toekomst een vaste waarde zijn voor de Friese economie. De financiële sector. Dit is een belangrijke pijler onder de Friese economie met bedrijven als De Friesland Zorgverzekeraar, AGIS, Achmea, Aegon en ING. Ondanks het feit dat de werkgelegenheid in de financiële dienstverlening sinds de kredietcrisis onder druk staat en licht afneemt, is de sector in Fryslân, met Leeuwarden als nucleus, goed overeind gebleven. De kans is groot dat deze sector ook in de komende jaren belangrijk blijft voor de Friese werkgelegenheid. Beslissingen over de toekomst van deze sectoren worden echter goeddeels buiten Fryslân genomen en we weten nu nog niet wat de verdere schaalvergroting binnen deze bedrijfstak voor gevolgen zal hebben voor de Friese economie. Innovatieve maakindustrie en logistieke dienstverlening. Fryslân telt een groot aantal innovatieve maakbedrijven en logistieke dienstverleners die hier deels van oudsher en deels vanwege de ligging en andere regionale factoren gevestigd zijn. Fryslân zal (een deel van) haar innovatieve maakindustrie en logistieke sector behouden. Met onze stellingname dat het fundament onder de Friese economie in de basis goeddeels gelijk zal blijven, willen we geenszins suggereren dat het karakter van dit fundament niet zal veranderen. Voor de meeste van deze sectoren geldt Pagina 19 van 41

21 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders dat ze alleen een rol van betekenis voor de economie kunnen blijven vervullen als ze goed weten in te spelen op diverse trends en ontwikkelingen. En deze trends en ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld het veranderende koopgedrag van consumenten, de toenemende globalisering van de economie of de veranderende arbeidsverhoudingen, volgen elkaar in steeds sneller tempo op en vragen bovendien om steeds rigoureuzere maatregelen. Willen we er voor zorgen dat de pijlers van vandaag ook de pijlers van morgen zijn dan zullen we moeten investeren in het adaptief vermogen van ondernemers (innovatie en ondernemerschap). Onze economische strategie zal daarin moeten voorzien. Ook Tordoir geeft in Noorderlicht aan dat kansen in onder andere de agribusiness, de bouw en constructiesectoren, distributieve en verzorgende diensten en toerisme en recreatie ook aanleiding geven voor gezamenlijke strategische ontwikkelingsacties. Strategische acties moeten vooral gericht zijn op netwerkvorming en het maken van nieuwe combinaties. Netwerken binnen de regio s, binnen het Noorden en over de grens. Nieuwe combinaties tussen branches, competenties en technieken die leiden tot innovatie en synergie. Individuele ondernemers zullen zelf de kansen moeten zien en oppakken. Actieprogramma s moeten zodanig zijn ingericht dat kansrijke netwerken vanzelf en bottom-up ontstaan. De overheid en het georganiseerde bedrijfsleven kunnen niet voorzien welke branches, netwerken, technieken en nieuwe combinaties het meest kansrijk zijn. Wel kunnen die partijen stimuleren dat informatie, kennis en ideeën circuleren, dat ondernemers bij elkaar worden gebracht en dat nieuwe samenwerkingsverbanden een steuntje in de rug krijgen. 3.3 Aan de transitie zijn spelregels en randvoorwaarden verbonden Investeren in kwaliteit en duurzaamheid De transitie willen we niet coûte que coûte realiseren. We stellen daar randvoorwaarden aan in termen van kwaliteit en duurzaamheid. De komende jaren zal de bevolking in de nog wel toenemen, maar deze groei komt geheel voor rekening van de 65-plussers. De komende twintig jaar krimpt de beroepsbevolking gestaag, in de in enige mate, in de omliggende regio s in meerdere mate. Dat betekent dat de opgave voor de komende jaren niet zozeer is zoveel mogelijk nieuwe werkgelegenheid te creëren, maar te investeren in ontwikkelingen die leiden tot hoogwaardige banen, op alle niveaus en die bovendien bijdragen aan of in elk geval niet ten koste gaan van de ruimtelijke kwaliteit (één van de belangrijkste kernwaarden van Fryslân). Het draait dus niet om kwantiteit maar het gaat vooral om kwaliteit. Dat wil zeggen hoogwaardig en duurzaam. Duurzaamheid past bij het profiel en het imago van de provincie en houdt in dat we de effecten van onze economische groei niet afwentelen in tijd en ruimte. Onze gekozen speerpunten zorgen over het algemeen voor relatief schone werkgelegenheid en de bedrijven zijn veelal bereid te investeren in (ruimtelijke) kwaliteit. Daarnaast sluit deze randvoorwaarde aan bij de Europese ambitie in het kader van Europa Pagina 20 van 41

22 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Investeren met ambitie en lef Dat betekent overigens niet dat we in Fryslân klein moeten denken, maar juist moeten denken in termen van doorbraken. Dat betekent dat we ambitie en lef moeten tonen, fouten durven maken (om daar van te leren) en soms ook groter moeten denken dan we nu vaak doen. In Fryslân ontstaan heel veel interessante initiatieven. Aan creativiteit geen gebrek. Alleen blijven deze initiatieven vaak klein, waardoor ze wel leiden tot nieuwe kennis en inzichten, maar uiteindelijk niet tot nieuwe business en hoogwaardige banen. We spinnen pas economische garen bij initiatieven wanneer ze groter worden. Dat betekent dat Fryslân niet alleen innovatieve pilotregio moet willen zijn, maar vooral ook een uitrolregio voor innovaties. We hoeven er niet voor te zorgen dat hier alles wordt bedacht, als we het hier maar te gelde maken. Fryslân wordt daarmee een belangrijke toepassingsregio! Investeren in trekkracht We kunnen in Fryslân niet overal goed in zijn en we kunnen het ons ook niet veroorloven om van alles een beetje te doen. Met andere woorden, willen we ergens in excelleren, dan ontkomen we er niet aan scherpe keuzes te maken in wat we actief willen bevorderen en wat niet. Verdelen we de aandacht over te veel onderwerpen, dan wordt de spoeling te dun in de inzet en verdeling van middelen en krijgen we naar buiten toe een flets profiel. Het moet volstrekt helder zijn waar Fryslân voor staat en voor gaat. Om de transitie richting kenniseconomie te maken, kwaliteit bovenaan te stellen en selectief te zijn in onderwerpen die actief gestimuleerd worden, dan ligt het voor de hand de prioriteit te leggen bij het investeren in trekkracht. Deze trekkracht bevindt zich goeddeels in de, zoals we in hoofdstuk twee hebben geconstateerd. 3.4 De opgaven vragen een strategie op drie niveaus Om effectiever en efficiënter en met meer maatschappelijk rendement de economische opgaven van Fryslân en de aan de slag te gaan en de transitie richting kenniseconomie vol door te zetten, is een samenhangend pakket van maatregelen nodig. Deze maatregelen zijn in te delen in drie niveaus die onderling nauw met elkaar verweven zijn. We onderscheiden: 1. Structuurversterking door inzet op speerpuntsectoren, ondersteuning van de pieken in de regionale economie; 2. Generieke versterking van individuele ondernemers: verbetering van de kwaliteit van ondernemerschap en innovatiekracht; 3. Versterking van het algehele vestigingsklimaat als randvoorwaarde voor economische groei. Deze drie niveaus en hun onderlinge interdependentie zijn op de volgende pagina schematisch weergegeven. Pagina 21 van 41

23 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders 3.5 Uitwerking strategie in onderwerpen voor samenwerking Hieronder worden deze drie strategische lijnen kort toegelicht en vertaald in onderwerpen waarop we in de komende jaren met elkaar aan de slag willen. Niveau 1: Structuurversterking door clustervorming rond speerpunten Think global, act local! Fryslân beschikt over een aantal kansrijke sectoren, thema s of toepassingsgebieden waarmee zij zich positief onderscheidt van andere regio s. Dit zijn de thema s die Fryslân haar economisch profiel geven, die een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de (toekomstige) economische groei en die derhalve zorgen voor economische trekkracht. Het belang en de potentie van deze thema s voor de Friese economie rechtvaardigt een extra en collectieve inspanning van stakeholders. Bedrijfsleven, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten en overheden leveren elk hun eigen bijdrage aan de ontwikkeling van deze thema s vanuit hun verschillende rollen, taken en verantwoordelijkheden. Ondernemers innoveren en ondernemen, het onderwijs voedt de gezamenlijke agenda met op maat gesneden opleidingsprogramma s, onderzoeksinstituten sluiten aan met onderzoeksprogramma s en overheden (een gezamenlijke inspanning van gemeenten en provincie) stimuleren en faciliteren het proces (soms als launching customer) en zorgen voor de specifieke randvoorwaarden in de publieke ruimte. Fryslân kiest hiermee voor een clustergerichte aanpak. De komende jaren zou volgens ons gekozen moeten worden voor enkele speerpunten die een extra impuls krijgen via een clusteraanpak. Met de clusterontwikkeling worden korte en krachtige lijnen tussen de vier O's gerealiseerd. Het gaat in eerste instantie om de thema s energie, agro-food water en healthy ageing. Hieronder zijn deze vier thema s nader toegelicht. We laten zien waarom deze thema s kansrijk zijn, welke ontwikkelingen hier spelen en waar de gemeenten zelf op in gaan zetten. Elk van de thema s behoeft nog een nadere programmatische uitwerking die zal moeten plaatsvinden vanuit de samenwerking tussen de 4-O s. Pagina 22 van 41

24 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Cluster 1: Water Water is een thema dat kan rekenen op grote internationale belangstelling. Er zijn diverse maatschappelijke vraagstukken die voor de komende jaren moeten worden opgelost en waarbij innovatie tot de sleutel van deze oplossingen moet leiden. Het imago van Fryslân is sterk verweven met water en inmiddels heeft de provincie op dit thema (inter)nationaal een sterke positie opgebouwd. In Leeuwarden bevindt zich de nucleus van de (Noord-)Nederlandse watersector als het gaat om duurzame watertechnologie. Leeuwarden dankt deze positie aan de stevige onderwijs- kennis- en ontwikkelbasis. De andere steden completeren dit Friese exportproduct, onder meer met de toonaangevende bedrijven die daar gevestigd zijn, zoals Paques, Landustrie en Philips. Samen kunnen de er voor zorgen dat Leeuwarden haar ambitie waar kan maken om in 2020 uit te groeien tot Europese hoofdstad van watertechnologie. Concentratiegebied binnen Leeuwarden is de Watercampus, een toonaangevend technologiecentrum bestaande uit het kennisinstituut Wetsus en 20 waterbedrijven. De watercampus biedt een compleet ecosysteem waarin de gehele innovatieketen voor duurzame watertechnologie van kennis naar kunde en van kunde naar kassa doorlopen kan worden. Water in Fryslân wordt ook nog op een andere manier economisch benut, namelijk via waterrecreatie en watersport. Het water is voor Fryslân een van de belangrijkste assets voor en onderscheidende elementen in haar toeristisch en recreatief product. Hieraan dankt Fryslân ook haar bloeiende jachtbouw. Het speerpunt water reikt in Fryslân dus verder dan de technologie alleen. Binnen de zullen wij in de komende jaren diverse projecten ontwikkelen die bijdragen aan de versterking van de watersport en het waterrecreatieproduct van Fryslân (en die inmiddels ook een plek hebben gekregen in de strategische samenwerkingsagenda s). We noemen hier: Waterstad Plus (Masterplan Sneek), Masterplan Bolsward, Súdwest Fryslân: de waterpoort van Fryslân (verbeteren toegangspoorten Makkum, Workum, Hindeloopen en Kornwerderzand en de uitbreiding van de sluiscapaciteit bij Stavoren) en het Masterplan gebiedsontwikkeling omgeving Oudega (waaronder de versterking van de watersportfunctie en de aanleg van een nieuw meer). Cluster 2: Agro-food Agro-Food is een sector die van grote betekenis is voor de Noordelijke economie. Met name de Friese Agro en Foodsector is internationaal toonaangevend, met bedrijven als FrieslandCampina, Smilde Foods, Koopmans en CSK Foodenrichment. De afgelopen jaren stond de werkgelegenheid enigszins onder druk, de toegevoegde waarde bleef min of meer op peil. Nog altijd gaat het binnen Fryslân om duizenden landbouwbedrijven en enkele honderden bedrijven die ondersteunende diensten aanbieden, die toeleveren aan de landbouwsector (zaad- en pootgoed, landbouwmachines, etc.), die landbouwproducten verwerken tot halffabricaten en eindproducten voor consumenten en in toenemende mate ook bedrijven die reststromen omzetten in Pagina 23 van 41

25 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders nieuwe materialen en grondstoffen of duurzame energie (de biobased economy). In totaal zijn in Fryslân in dit gehele complex van Agro en Foodbedrijven meer dan banen, en worden enkele miljarden euro s aan het BRP van Fryslân toegevoegd. Een belangrijke reden dat Fryslân nog steeds beschikt over een sterk Agro en Food fundament is dat de bedrijven binnen het complex van oudsher sterk gericht zijn op innovatie, waarmee zij de hevige internationale concurrentie steeds een stap voor kunnen blijven. Talent, innovatie en efficiënt werken maken de Friese Agro-Food sector zo toonaangevend. De provincie Fryslân geldt dan ook als de voedingsbodem voor kennisontwikkeling en waardevermeerdering. In de komende jaren wordt fors geïnvesteerd om de positie van het Friese complex op de wereldmarkt te verstevigen. Het gaat bijvoorbeeld om investeringen in de versterking van de verbindingen in de waardeketens (bijvoorbeeld tussen landbouwproducenten en de producenten van consumentenproducten), maar ook in het laten ontstaan van cross-overs met andere voor de Noord-Nederlandse economie relevante thema s. Tevens wordt geïnvesteerd in de infrastructuur die deze nieuwe verbindingen mede mogelijk moeten maken. Veel van deze investeringen slaan neer binnen de. Hieronder volgen enkele voorbeelden van kansrijke ontwikkelingen: In Leeuwarden is door Wageningen UR, Van Hall Larenstein, de provincie Fryslân en de gemeenten Leeuwarden de Dairycampus opgericht, een internationaal centrum voor innovatie, onderwijs en kennis in de zuivelsector. Hier wordt onder meer kennis ontwikkeld op het gebied van voeding en gezondheid. Deze Dairycampus heeft overigens ook duidelijke raakvlakken met het thema energie. Zo wordt vanuit de campus mest omgezet in energie die weer wordt geleverd aan een woonwijk. Food en nutrition. Voeding en gezondheid is een belangrijke groeimarkt. Fryslân kent veel toonaangevende bedrijven op het gebied van voedsel, voedingssupplementen en gezondheid. Daarbinnen hebben de een prominente positie met spelers als FrieslandCampina (waaronder Friesland Campina Innovation), CSK Foodenrichment, Koopmans Meel, Frisian Egg en Smilde Foods. Veel van deze bedrijven hebben zich, samen met kennisinstellingen en experts, verbonden via het platform Food Circle. Binnen Food Circle wordt kennis ontwikkeld op het gebied van voeding voor de mens die gezond ouder wil worden, en deze kennis wordt vanuit het netwerk vertaald naar nieuwe voedings- en voedingsmiddelenconcepten, producten, processen en diensten. De biobased economy. Dit is een economie die zijn grondstoffen grotendeels betrekt uit de levende natuur (biomassa, groene grondstoffen ), als onderdeel van een groene of duurzame economie, en omzet in nieuwe toepassingen zoals transportbrandstoffen, chemicaliën, materialen en energie (elektriciteit en warmte). Hier liggen voor Fryslân en de grote kansen, vooral in relatie Pagina 24 van 41

26 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders tot energie. Fryslân genereert omvangrijke biomassastromen die bijvoorbeeld kunnen worden omgezet in groen gas of biobrandstoffen. Cluster 3: Healthy ageing Healthy ageing betreft een grote maatschappelijke opgave en een groeimarkt met een aanzienlijke economische potentie. Healthy ageing is een thema dat een groot gewicht heeft binnen de Friese economie. Vooral het thema Healthy Lifestyle is in Fryslân omvangrijk en kansrijk. Binnen de provincie houden zich nu al circa bedrijven en instellingen bezig met het thema gezondheid en gezond ouder worden en hier werken personen. Dat wil zeggen dat één op de zes banen in Fryslân direct aan het thema gezondheid gerelateerd is. De komende jaren blijft de vraag naar producten en diensten gericht op en gerelateerd aan een gezonde stijl van leven alleen maar toenemen. Fryslân kan daar zo mag worden verondersteld - met een stevige propositie meer dan gemiddeld van profiteren. De kunnen een belangrijke rol spelen in de doorontwikkeling van het thema Healthy Lifestyle binnen Noord-Nederland. De propositie van de bestaat uit: Sport. Fryslân is sterk in sport. Vooral het imago van Heerenveen heeft hiertoe bijgedragen met Sportstad Heerenveen inclusief de sport en gezondheidsboulevard, het Abe Lenstrastadion en met het internationale sporticoon, het nieuwe Thialf. Als één van de vier Centra voor Topsport en Onderwijs in Nederland is Heerenveen de thuisbasis voor topsporttalenten. Het sportproduct Heerenveen wordt gecompleteerd met deelproducten uit Súdwest Fryslân (watersport), Drachten (nieuwbouw 50 meter topsportzwembad De Welle) en voor de breedtesport de ijsbaanleeuwarden waarmee wij gezamenlijk bijdragen aan het product sport in de provincie. Wellness en gezondsheidstoerisme. Súdwest Fryslân heeft met het Beach Resort een belangrijke troef in handen voor de groeiende wellnessmarkt. Daaraan gerelateerd is het opkomende gezondheidstoerisme. Dit is kansrijk voor de gehele Friese economie. Medische- en Lifestyle technologie. Mensen willen langer zelfstandig leven, gezonder leven en mensen willen gemak. In de zijn zeer innovatieve bedrijven gevestigd op het gebied van medische en lifestyletechnologie die met hun producten in deze behoeften kunnen voorzien. Vooral in Drachten is met Philips, Kiestra, en Vitalis een stevige private technologiebasis aanwezig. Food en nutrition. Voeding en gezondheid is een belangrijke groeimarkt. In de zijn diverse toonaangevende bedrijven gevestigd. Veel van deze bedrijven hebben zich verbonden via het platform Food Circle. Serious gaming. Leeuwarden is binnen Nederland toonaangevend in de serious gaming met toepassingen in de healthsector. NHL Hogeschool concentreert zich op situational gaming en de toepassing van gaming in praktijksituaties (bijvoorbeeld het oefenen van knoopsgat chirurgie). Grendelgames en Gameship zijn belangrijke partijen op het gebied van serious gaming. Onderwijs- en kennisinfrastructuur (een nadere uitwerking volgt onder niveau 3). Pagina 25 van 41

27 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Cluster 4: Energie en duurzaamheid Met 25 miljard euro aan investeringen en arbeidsplaatsen is de energiesector in het Noorden een krachtige motor voor de regionale en ook de landelijke economie. Hoewel een belangrijk basis voor het Noordelijke energiecluster zich bevindt in de provincie Groningen, is energie in de provincie Fryslân inmiddels ook uitgegroeid tot een economische factor van betekenis met een omvangrijk groeipotentieel, vooral op het gebied van duurzame energie. Inmiddels is de Friese energiesector goed voor 450 bedrijven met in totaal arbeidsplaatsen, 25% meer dan tien jaar geleden. De toegevoegde waarde bedraagt circa 1,5 miljard euro. Daarmee is de bijdrage van de energiesector aan het BRP van Fryslân inmiddels groter dan de landbouw en de sector toerisme en recreatie bij elkaar. Qua werkgelegenheid komt de energiesector in de buurt van de financiële dienstverlening. De komende jaren kan Fryslân haar positie als voorbeeldprovincie voor de toepassing van duurzame technologie en decentrale energieopwekking in de landbouw (bio-energie / biogas) en de bebouwde omgeving (wind, zon, aardwarmte, biomassa en water (zout/zoet) verder versterken. Een substantieel deel van de aan energie gerelateerde kansen doen zich voor binnen onze vier gemeenten. Wij kunnen derhalve op vele manieren een belangrijke bijdrage leveren aan deze opgaven. Bijvoorbeeld door: Decentrale duurzame energieopwekking: Windmolens bij de kop van de Afsluitdijk en het Klaverblad Heerenveen en de groen gas hubs in Heerenveen en Drachten. De realisatie van gebiedsontwikkelingsprojecten, zoals Nieuw Stroomland bij Leeuwarden (decentrale energieopwekking, aanleg van energieinfrastructuur) en de ontwikkeling van een energielandschap bij Heerenveen. Stimulering van het thema duurzaamheid binnen de innovatieve maakindustrie en de stimulering van duurzame mobiliteit, bijvoorbeeld in de jachtbouw en de fietsenindustrie. De ontwikkeling van icoonprojecten voor duurzame technologie en energie, zoals het Thialf en de duurzame Afsluitdijk (met een Blue Energy pilot en de oprichting van het World Sustainable Center). Stimuleren van interessante crossovers tussen energie en andere sectoren, zoals bijvoorbeeld de watersector: rioolwaterzuivering en slibverwerking, ontwateren van natte biomassa en verbranding. Pagina 26 van 41

28 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Niveau 2: stimulering ondernemers door versterking ondernemerschap en innovatie De ontwikkeling van de Friese economie is in belangrijke mate afhankelijk van de kwaliteit van individuele ondernemers. Het gaat hier om de innovatiekracht en het ondernemerschap van individuele ondernemers. Deze kwaliteiten kunnen worden versterkt door netwerkvorming en samenwerking te bevorderen en door ondernemers beter te equiperen voor innovatie en groei. Hierbij kan worden gedacht aan een planmatige aanpak van de ondersteuning door diensten aan te bieden die passen bij de verschillende levensfases van een bedrijf (starten, uitbouwen, internationale expansie, bedrijfsopvolging, eventuele doorstart, etc.). De dienstverlening die wordt aangeboden is toegankelijk voor grote groepen ondernemers ongeacht de sector waarin ze actief zijn. Er kan echter een speciaal accent worden gelegd op de clusters die vanuit structuurversterkingsoverwegingen worden ondersteund. Het hier bedoelde instrumentarium dat wij beogen draagt bij aan de versterking van de bestaande pijlers en biedt bovendien een voedingsbodem voor de clusters van de toekomst. De tweede laag binnen onze strategie richt zich op de versterking van innovatiekracht en ondernemerschap bij individuele ondernemers in het MKB. Denk aan het faciliteren van ondernemers bij de start, groei of internationale expansie van hun bedrijf. De ontwikkeling van de economie in Fryslân en de en de economische dynamiek is in belangrijke mate afhankelijk van de kwaliteit van individuele ondernemers en hun ondernemingen. Investeren in de kwaliteit van het ondernemerschap en innovatiekracht is in onze ogen van cruciaal belang voor een toekomstbestendige Friese economie en hier ligt ook een grote uitdaging voor de komende jaren. Uit de analyse die we in hoofdstuk twee hebben gepresenteerd, bleek dat de productiviteit per arbeidsjaar in Fryslân beduidend lager ligt dan in Nederland als geheel, en ook de productiviteitsgroei blijft achter. Door ondernemers voldoende te equiperen en samenwerking en netwerkvorming te bevorderen worden zij innovatiever, hebben zij een grotere overlevingskans en zullen zij een sterkere groei doormaken. In Fryslân is een groot aantal publieke, semi-publieke en private organisaties, belangenbehartigers, programmabureaus en projectgroepen actief bezig met het versterken van de kwaliteit van ondernemerschap en de bevordering van innovatie bij individuele en groepen ondernemers. De dienstverlening die door deze organisaties wordt aangeboden is toegankelijk voor grote groepen MKB ondernemers, ongeacht de sector waarin ze actief zijn. Diensten bestaan uit bijvoorbeeld persoonlijke advisering en coaching, het organiseren van bijeenkomsten, het toeleiden naar subsidie-instrumenten en programma s of het begeleiden van businessclusters en de ontwikkeling van businesscases. Het ligt voor de hand dat de taak gericht op de versterking van innovatiekracht en ondernemerschap voor een belangrijk deel zal worden ondergebracht bij het nieuw te vormen Ondernemersplein (Kamer van Koophandel en Syntens). Dit sluit aan bij de ambitie van het kabinet om de huidige informatie-, voorlichtings- Pagina 27 van 41

29 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders, en ondersteuningsinfrastructuur op het gebied van innovatie en ondernemerschap grondig te moderniseren en te stroomlijnen. De Ondernemerspleinen vormen één landelijke en centraal gestuurde organisatie. Dat neemt niet weg dat voor een effectieve functionaliteit een sterke regionale verankering en inkleuring van de dienstverlening een vereiste is. Daarnaast zijn er organisaties zoals bijvoorbeeld de NOM, TCNN, branche- en werkgeversorganisaties die elk bijdragen aan de versterking van het ondernemers- en innovatieklimaat. Wij achten het van groot belang dat de ondersteuningscapaciteit, daar waar het de (hoofdzakelijk) publiek gefinancierde organisaties betreft, goeddeels wordt ingezet om ondernemerschap binnen de, als motor van de Friese economie, op een hoger plan te tillen. Er kan daarbij een speciaal accent worden gelegd op de bestaande economische pijlers van de economie of de speerpunten, zoals benoemd onder niveau 1 van onze strategie. Speciale aandacht in Fryslân vraag de financiering van innovaties. Uit de feiten in hoofdstuk 2 blijkt dat in Fryslân relatief weinig in R&D wordt geinvesteerd en dat daarbij de bijdrage van andere partijen dan de bedrijven zelf helemaal erg laag is.kansrijke innovaties vragen van MKB-ers of starters vaak om meerjarige investeringen van relatief grote bedragen, zowel als het gaat om de ontwikkeling van werkende demo s als de doorontwikkeling van demo s tot werkende en opschaalbare producten. De meeste innovatieve MKB-ers of starters beschikken niet over voldoende werkkapitaal om de innovatie te financieren. Voor veel van deze innovaties geldt dat ze te groot zijn voor het servet en te klein voor het tafellaken: tussen microfinanciering en het grotere venture capital bevindt zich een lacune die ook wel wordt aangeduid als death valley. Om deze lacune in te vullen willen wij de provincie Fryslân in overweging geven een innovatiefonds op te richten waarmee innovatieve ondernemers hun eigen vermogenspositie tijdelijk kunnen versterken. Dit fonds zou een revolverend karakter moeten krijgen. Om innovatie en ondernemerschap in de regio te bevorderen kunnen wij als gemeenten de volgende rollen en taken vervullen: Faciliteren van netwerkontwikkeling en het bevorderen van samenwerking tussen ondernemers onderling en met kennis- en onderwijsinstellingen. Ontwikkeling van instrumenten gericht op de stimulering van innovatie en ondernemerschap. Pagina 28 van 41

30 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Niveau 3: Versterking van het vestigingsklimaat Op het derde niveau gaat het om het versterken van het totale pakket aan factoren dat zich voor de voordeur van de ondernemer bevindt. Fryslân gaat voor een duurzame kenniseconomie en kiest daarbij voor kwaliteit. Dit vraagt om een state of the art vestigingsklimaat. Voor een deel betreft het de randvoorwaarden waarvan alle ondernemers kunnen profiteren: de aanleg van nieuwe en verbetering van de bestaande werklocaties, de uitrol van een glasvezelnetwerk of maatregelen ter algehele verbetering van het functioneren van de arbeidsmarkt, zoals een verbeterde aansluiting tussen het onderwijsaanbod en de ondernemersbehoefte. Naast het feit dat de basisvoorwaarden op orde worden gebracht, zullen gericht extra maatregelen worden genomen die ten dienste staan van de regionaal gekozen economische speerpunten. Bijvoorbeeld de ontwikkeling van specifieke gesegmenteerde werklocaties, gerichte branding en acquisitie en de realisatie van een specifieke kennis- en ontwikkelinfrastructuur. Voor de meeste van deze vestigingsplaatsfactoren zijn wij als overheid primair verantwoordelijk. Om te zorgen voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat is een samenspel nodig binnen onze organisaties (tussen afdelingen), tussen ons als gemeenten onderling, tussen overheidslagen (wij als gemeenten met de provincie Fryslân) en tussen de overheid en het bedrijfsleven. Tussen de afzonderlijke gemeenten en de provincie zijn in de Strategische samenwerkingsagenda s afspraken gemaakt over de verbetering van de kwaliteit van elementen in het vestigingklimaat. Op de volgende factoren binnen dit vestigingsklimaat zien we een duidelijke meerwaarde in een samenwerking in -verband. A. Versterken samenwerking tussen de 4-O s Voldoende en voldoende gekwalificeerd personeel is een belangrijke vestigingsplaatsfactor voor bedrijven. Er bestaat nog steeds een mismatch in de eisen die ondernemers stellen aan het personeel en het aanbod op de arbeidsmarkt en ook in de is dit aan de orde: veel werkgevers trekken mensen van (ver) buiten de gemeente aan, terwijl de werkloosheid binnen de voor Friese begrippen althans, relatief hoog is. Het in zijn geheel oplossen van de discrepantie tussen vraag en aanbod zal niet mogelijk zijn, bijvoorbeeld doordat het onderwijs het tempo van economische verandering niet kan bijbenen en doordat het voor ondernemers steeds lastiger wordt aan te geven wat ze op langere termijn nodig hebben. Daarnaast zal op termijn krimp en de gewijzigde beroepsbevolking deze problematiek verscherpen. We kunnen wel proberen het gat tussen vraag en aanbod kleiner te maken. We zien verschillende mogelijkheden om dit voor elkaar te krijgen, bijvoorbeeld door: op alle niveaus het onderwijs meer te verbinden met de regionale innovatieagenda, bijvoorbeeld door centers of excellence en centra voor innovatief vakmanschap in te richten zoals nu al het geval is in Leeuwarden rond het thema water. een sterkere koppeling te leggen tussen de economische en stedelijke ontwikkeling en de sociale doelstellingen. Zo kunnen de kaartenbakken van de gemeenten beter verbonden worden met de stedelijke investeringsagenda s. Het gaat hier om het realiseren van een sociaal return on investment vanuit investeringsprojecten, zoals de aanleg van glasvezel of Pagina 29 van 41

31 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders de herstructurering van woonwijken. Een dergelijke aanpak kan deel uitmaken van de uitvoering van de wet werken naar vermogen. op alle niveaus kwalitatief hoogwaardig onderwijs te stimuleren, aansluitend op onze economische structuur. onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven bij elkaar te brengen en hun samenwerking te faciliteren door stimulering van concrete samenwerkingsprojecten. Dit kunnen we deels zelf doen en deels zullen we hierbij gebruik maken van de intermediaire organisaties die zich met deze vraagstukken bezighouden. innovatieve aanpakken in het terugdringen van de werkloosheid, ervaringen ten aanzien van de uitvoering van de nieuwe wet werken naar vermogen en het verkleinen van de mismatch tussen vraag en aanbod onderling uit te wisselen. Dit onderwerp vraagt om een coherente, programmatische en concrete aanpak. Wij zullen als, samen met de provincie, in 2012 een op de economie geënte 4-O-aanpak in verband verder uitwerken. B. Versterking van het kennis- en innovatieklimaat In Fryslân liggen kansen om het kennis- en innovatieklimaat in de volle breedte te versterken. En met in de breedte bedoelen we de ondersteuning in de gehele innovatieketen, door: Versterking van de Friese onderwijsfunctie door de ontwikkeling van de University Campus in Leeuwarden en door de ontwikkeling van een state of the art onderwijs op vmbo en mbo niveau in de, aansluitend op de vraag van het bedrijfsleven, met aandacht voor innovatie en ondernemerschap en voorzien van de nieuwste technieken en inzichten. Versterking van de Friese kennis- en ontwikkelingsfunctie (de brugfunctie tussen kennis en implementatie) door de inrichting van een landschap van hightech micro-ecosystemen. Elementen in dit landschap zijn: o De ontwikkeling van een technologische innovatie ecologie in Drachten en deze verder uit te bouwen tot een hightech campus als kennis- en ontwikkelhub van (inter)nationale importantie o De doorontwikkeling van de watercampus in Leeuwarden rond het toptechnologie instituut Wetsus o De ontwikkeling van de Dairycampus in Leeuwarden o De ontwikkeling van een Sportcampus in Heerenveen De inrichting van een aantal operational fieldlabs. In deze proeftuinen wordt een test- en ontwikkelomgeving gecreëerd, waarin nieuwe producten, diensten en business modellen, ontwikkeld vanuit samenwerkingsverbanden van ondernemers, onderzoekers en gebruikers, in een realistische context worden uitgeprobeerd en doorontwikkeld. Het gaat om nieuwe en complexe producten en diensten die experimenteel van karakter zijn. Binnen de bestaan reeds de volgende fieldlabs (of zijn momenteel in ontwikkeling): o Sportstad Heerenveen en het Innosportlab, waar nieuwe technologieën in een topsportomgeving kunnen worden getest Pagina 30 van 41

32 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders o Energielandschappen in Heerenveen en Leeuwarden, waar naast productie van duurzame energie ook ruimte beschikbaar is voor het uitproberen van nieuwe technologieën o De Afsluitdijk als testcentrum voor blue energy o Súdwest Fryslân als waterrijk gebied met mogelijkheden voor het testen van nieuwe vormen van watertechnologie, bijvoorbeeld op het gebied van waterzuivering. C. Verbeteren bereikbaarheid Bereikbaarheid is ook voor de Friese economische ontwikkeling een factor van grote betekenis. Een onderdeel van bereikbaarheid dat snel aan belang wint en inmiddels voor ondernemers (en burgers) een eerste levensbehoefte vormt, is de ontsluiting door middel van goede ICT infrastructuur. Met de toenemende rol van breedband in de maatschappij en de economie is een aansluiting van alle huishoudens en bedrijven een essentiële voorwaarde geworden voor economische ontwikkeling. Omgekeerd levert het niet kunnen bieden van dergelijke aansluitingen een achterstand op. De provincie Fryslân heeft in haar beleid geformuleerd dat de hele provincie aangesloten dient te worden op breedband. De -gemeenten willen bij deze ontwikkeling voorop lopen. Leeuwarden beschikt al over een goede infrastructuur. Aangezien de problematiek voor de overige -gemeenten de zelfde is en de verwachting is dat met een gezamenlijke aanpak het beste resultaat kan worden bereikt dient er een gezamenlijk project te worden gedefinieerd. Om te komen tot een gemeente breed open netwerk is een operationeel plan nodig. Daarnaast heeft de multimodale ontsluiting van de als concentratiegebieden van werkgelegenheid onze blijvende aandacht. Alle vier gemeenten hebben omvangrijke projecten in uitvoering of in de pijplijn. Belangrijke dossiers in verband zijn: De aanleg van de spoorlijn Heerenveen-Drachten-Groningen, hetgeen een aanzienlijk opwaardering van de OV verbinding betekent tussen Heerenveen en Groningen. Bereikbaarheid gebiedsontwikkeling Heerenveen (inclusief de verbetering van het klaverblad A32/A7, capaciteitsvergrotende maatregelen en het completeren van de parallelstructuur langs de A32 tussen de aansluitingen 11 en 12). Verbeteren van de bereikbaarheid over water, onder andere in de vorm van een ruimere vaarweg voor Drachten ter ontsluiting van de grootste binnenhaven van Fryslân. De toenemende grootte van de vrachtschepen vraag om een verruiming en verdieping van deze vaarweg. Een operationeel plan opstellen voor de uitleg van een glasvezelinfrastructuur met een open netwerk in de. In Leeuwarden is dit al voor een zeer groot deel gerealiseerd. Pagina 31 van 41

33 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders D. Marketing, acquisitie en lobby Gemeenten en regio's concurreren in toenemende mate om de gunst van bewoners, bedrijven en bezoekers. Met city- en regiomarketing, gericht op eigen bewoners en bedrijven en op externen kan het imago van onze gemeenten en van Fryslân als geheel in positieve zin worden beïnvloed. Tot nu toe zijn we daar nog niet heel succesvol in geweest. Dat heeft onder meer te maken gehad met het feit de inspanningen in de marketing en promotie van Fryslân versnipperd zijn geweest. Er zijn in Noord-Nederland en Fryslân diverse organisaties actief, gericht op het vermarkten van de landsdelige en Friese kwaliteiten. Een eensluidende en eenduidige boodschap ontbrak. We wilden alles zijn voor iedereen en maakten daarbij geen duidelijke keuzes. Om een helder beeld voor de eigen bewoners en bedrijven en mensen en bedrijven van buiten de regio te schetsen, is meer samenwerking nodig tussen gemeenten onderling, met de provincie en met andere partijen binnen de triple helix. Eerste stappen zijn daartoe gezet. Momenteel wordt er al meer regie gevoerd op de regiomarketing van Fryslân en de ontwikkeling van een merk Fryslân. De organisaties Fan Fryslân en Marketing Fryslân gaan samen. De samenwerking en regie binnen Fryslân kan echter verder worden verbeterd. We zien daarbij de Brainportregio als lichtend voorbeeld, niet vanuit de boodschap, maar vanuit de aanpak. We zullen als Fryslân meer met één mond moeten spreken en één verhaal moeten vertellen. In de boodschap van Fryslân domineert nu nog sterk de het bestaande beeld van Fryslân met een nadruk op taal en cultuur, ruimte en authenticiteit. Deze boodschap is vooral gericht op bewoners en bezoekers. We willen daar als meer nieuwe beelden aan toevoegen, gerelateerd aan kennis en innovatie, om daarmee ook de bedrijven en de bollebozen te laten zien wat we in huis hebben. Wanneer de boodschap eenmaal helder is geformuleerd, zullen we deze eendrachtig en langdurig uit moeten dragen, wil het bij de doelgroep echt beklijven. Om scherp te krijgen wat de boodschap is, wie de doelgroep is en hoe en door wie deze zullen worden bediend zal moeten worden gewerkt aan een gezamenlijk marketingplan voor Fryslân. Primaat hiervoor ligt bij Fan Fryslân, maar wij willen als daar actief bij worden betrokken en een inhoudelijke bijdrage leveren. Acquisitie, het werven en binnenhalen van nieuwe bedrijven, gebeurt nu nog versnipperd. Gemeenten binnen de en de provincie werken op dit gebied nauwelijks samen, bijvoorbeeld bij hun profilering en het organiseren van handelsmissies en factfindingtrips. Wanneer een bedrijf van buiten Fryslân interesse toont in de regio als vestigingsplek gaat elke gemeente voor eigen gewin. De en de provincie zouden in de toekomst meer kunnen samenwerken om zich bij bedrijven van buiten de regio in de kijker te spelen. Bedrijven die zich nieuw willen vestigen of willen uitbreiden kunnen beter worden bediend, wanneer we als gemeenten met de provincie de handen ineen slaan. We zullen daartoe een gezamenlijke acquisitiestrategie opstellen en formuleren we een gezamenlijke visie op goed gastheerschap. Door beter samen te werken Pagina 32 van 41

34 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders vergroten we de kans op succesvolle acquisities hetgeen goed is voor de groei van de werkgelegenheid in de. Daar profiteren we allemaal van. Doordat we als gemeenten in de afgelopen jaren maar in beperkte mate hebben samengewerkt, is onze lobby en belangenbehartiging richting Brussel en Den Haag, maar ook binnen Noord-Nederland en richting de aanpalende regio s suboptimaal geweest. Samenwerking zou ons kunnen helpen om meer lobbykracht richting externe partijen te organiseren en door de toegenomen massa zitten we op de voor ons relevante dossiers eerder en steviger aan tafel. Onderlinge samenwerking kan ons helpen onze positie te versterken, zowel in binnen- als buitenland. Dit is onder meer van belang om de samenwerking met internationale partners aan te kunnen gaan en om de Haagse en Brusselse agenda te beïnvloeden en middelen naar de regio te halen. We vergroten daarmee onze slagkracht. Om deze samenwerking vorm te geven zal een gezamenlijk lobbyplan worden opgesteld. E. Afstemming ten aanzien van werklocaties en ruimtelijke kwaliteit Om tot een goede programmering van werklocaties te komen is Fryslân opgedeeld in vier regio s. Binnen elk van deze regio s hebben de gemeenten afspraken gemaakt over de ontwikkeling van nieuwe en de herstructurering van bestaande terreinen. Wat nog ontbreekt is een verbinding tussen de vier regionale programma s. De provincie heeft hierin de lead. De gemeenten zijn gesitueerd in drie van de vier regio s en wij kunnen dus in deze verbinding een belangrijke rol spelen. Het optimaal faciliteren van het bedrijfsleven ten aanzien van vestiging, verplaatsing en uitbreiding van werklocaties en bedrijfsactiviteiten in Fryslân en binnen de is van groot belang voor de economie van Fryslân en is ook het doel van de samenwerking binnen de op dit terrein. Ten aanzien van samenwerking rond bedrijventerreinen stellen wij, aanvullend op de samenwerking die nu al binnen de regio s plaatsvindt, het volgende voor: Alle bestaande en nieuwe terreinen worden gelabeld. De labeling sluit aan bij de karakteristieken van de locaties en de kenmerken en profilering van de regionale economie en heeft als doel segmentering mogelijk te maken waarmee we het aanbod aan ondernemers kunnen verbeteren en onze individuele en gezamenlijke profilering kunnen versterken. Nieuwe terreinen worden vastgelegd in een gezamenlijke planning: wat wordt wanneer en waar aan het areaal toegevoegd? We zullen onderling meer kennis delen, bijvoorbeeld op het gebied van herstructurering, het versterken van de ruimtelijke kwaliteit, parkmanagement, verduurzaming van bedrijventerreinen of de aanpak van free riders gedrag. F. Versterking van het cultureel klimaat Fryslân wil verkozen worden tot Kulturele Haadstêd van Europa in Deze gezamenlijke onderneming draagt in brede zin bij aan een betere economische, Pagina 33 van 41

35 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders sociale en culturele toekomst voor de provincie. Met een sterk cultureel klimaat neemt de attractiviteit van Fryslân als vestigingsplaats voor kennisintensieve en creatieve bedrijvigheid en voor hoogopgeleide werknemers en studenten toe. Beoogd effect van onze gezamenlijke ambitie is meer toeristen en bezoekers naar Fryslân te trekken, het vestigingsklimaat duurzaam te versterken, netwerken te versterken en promotie en marketing te professionaliseren. In 2012 zal het Bidboek voor Fryslân moeten worden opgesteld een propositie waar wij als gemeenten een belangrijke stempel op willen en kunnen drukken, bijvoorbeeld door: De inbreng van onze omvangrijke cultuursector en ons erfgoed. Onze eigen identiteit, die voor elk van de vier gemeenten uniek is Gerichte versterkende maatregelen te treffen, zoals: Ontwikkeling van faciliteiten voor Friese sporten. Verbeteren van de samenwerking tussen culturele instellingen en met de toeristische ondernemers, en het versterken van de professionele culturele voorzieningen in de vier stedelijk centra. De uitbreiding van het Museum Belvédère. Upgrading van De Lawei. Heroriëntatie en nieuwbouw van Centrum voor de Kunsten De Meldij. Ontwikkeling Cultureel Kwartier in Sneek Ontwikkelen Harmoniekwartier in Leeuwarden. Pagina 34 van 41

36 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders 4 Organisatie van de samenwerking tussen de 4.1 De als onderdeel van een bredere maatschappelijke coalitie In de speelt de overheid van oudsher een prominente rol op sociaaleconomisch en ruimtelijk terrein. De economische dynamiek in een regio vloeit echter voort uit investeringsbeslissingen van het bedrijfsleven. Duurzame innovatie en economische ontwikkeling loopt dan ook altijd via de verlies- en winstrekening van ondernemingen. Een goede interactie met de onderwijs- en onderzoeksinstellingen en een voorspelbaar, koersvaste overheid ondersteunen dit proces. Het gaat hier dus om een adequaat samenspel tussen de vier O's. Overheden, ondernemers, onderzoek- en onderwijsinstellingen bundelen de krachten in een horizontaal netwerk, waarbij de focus ligt op het oplossen van problemen en het benutten van kansen. De ontwikkeling en realisatie van de economische strategie, vertaalt in een uitvoeringsagenda, wordt een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de vier O's. 4.2 Bestuurlijke samenwerking en de provincie: lichte structuur De samenwerking van de gemeenten binnen de en de provincie Fryslân is mede bedoeld om de rol van de overheid in deze 4-O setting optimaal vorm te geven en daarmee een maximale bijdrage te leveren aan de groei van de economie. Willen wij een serieuze samenwerkingspartner zijn, dan moeten wij als overheid onze zaken op orde hebben. Van de gemeenten en de provincie vraagt dit een meer op samenwerking gerichte stijl van besturen. De samenwerking tussen de gemeenten en de provincie mag echter niet leiden tot een toename van de bestuurlijke en ambtelijke drukte en een groei van de bureaucratie. We kiezen daarom ook niet voor de oprichting van een nieuw platform, een bestuurlijke board, een economische kerngroep of een andere nieuwe bestuurlijke entiteit. De bestuurders van de vier gemeenten en de provincie (i.c. de portefeuillehouders economische zaken) zullen wel regelmatig en frequent afstemmingsoverleg voeren. Dit afstemmingsoverleg vervult dus een regiefunctie wat betreft het vormgeven en realiseren van een gezamenlijke agenda waarvoor onderhavig document de aanzet bevat. Dit overleg zal zeker niet vrijblijvend zijn. Het bestuurlijk afstemmingsoverleg vervult de volgende functies: het vaststellen van de economische verkenning en strategie van de als dynamisch basisdocument, en afstemming met de provincie Fryslân. het bewaken van de gestelde doelen evenals het proces dat tot de beoogde resultaten moet leiden; het bewaken van de samenhang tussen en de voortgang binnen de projecten; het aanbrengen van focus en daarmee richting geven aan de uitvoeringsinspanningen; het signaleren van kansen voor nieuwe samenwerkingsprojecten; het beoordelen en het toekennen van middelen (geld en menskracht) aan voorstellen voor projecten; Pagina 35 van 41

37 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders het bijsturen op basis van monitoring en evaluatie. Vanuit het bestuurlijk overleg vindt een goede afstemming plaats met de algehele context van de agenda. Bestuurders zorgen voor een goede voorspraak en terugkoppeling binnen en buiten de eigen organisaties. Daarmee zorgen zij voor een goede afstemming met het reguliere (economische) beleid, de strategische samenwerkingsagenda s van de afzonderlijke gemeenten met de provincie Fryslân en met de clusterontwikkelingen in Noord-Nederland en de organisaties waar deze clusterontwikkelingen zijn belegd. Er wordt gekozen voor een periodiek overleg tussen de portefeuillehouders economische zaken van de vier gemeenten en de provincie met een frequentie van circa 4 keer per jaar. 4.3 Uitvoering van de samenwerking: gebruik van bestaande capaciteit Om een gezamenlijke agenda te kunnen uitvoeren, is het wenselijk te beschikken over voldoende uitvoeringscapaciteit. Er zal hiertoe in beginsel geen nieuwe uitvoeringsorganisatie worden opgericht, maar er zal gebruik worden gemaakt van de bestaande capaciteit binnen en buiten de gemeenten en de provincie. Voor de versterking van de speerpuntsectoren (niveau 1 in onze strategie) zijn in het Noorden valleybureaus opgericht waar een belangrijk deel van de uitvoeringscapaciteit voor deze thema s is geconcentreerd. Als het gaat om het versterken van de kwaliteiten van individuele ondernemers (niveau 2 in de strategie) zal een beroep worden gedaan op de organisaties die dit als primaire taak hebben. Denk aan het Ondernemersplein dat op korte termijn zal worden opgericht of aan de NOM of TCNN. Afstemming en kansen aangrijpen bij voornoemde twee niveaus vergt ook gemeentelijke inzet. Het invullen van de randvoorwaarden in het publieke domein (niveau 3) is zoals gezegd een primaire taak van de overheid en daarvoor zal ambtelijke capaciteit vanuit onze vier gemeenten en de provincie worden ingezet. Dit kan vanuit de bestaande organisaties en hoeft wat ons betreft niet te worden ondergebracht in een eigenstandige organisatie. De ambtelijke ondersteuning zal gericht zijn op: de secretariaatsvoering van het bestuurlijk overleg; de advisering van de bestuurders; het vitaal houden van de gezamenlijke agenda, zowel wat betreft inhoud als proces; uitvoeren van projecten. Door te kiezen voor deze structuur en de capaciteit zoveel mogelijk te koppelen aan concrete samenwerkingsprojecten, krijgt de samenwerking het karakter van een horizontale netwerkorganisatie die lichtvoetig, klein maar desalniettemin slagvaardig is. Vertegenwoordigers van de afdelingen economische zaken van de vier gemeenten en de provincie zorgen voor de ambtelijke coördinatie en afstemming. Pagina 36 van 41

38 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders 4.4 Wat we gaan doen in 2012 en 2013 In voorliggend document hebben we het belang en de mogelijkheden voor economische samenwerking verkend. We hebben geconstateerd dat we een gezamenlijke visie hebben op de belangrijkste economische opgaven voor de provincie Fryslân en zijn het eens over de wijze waarop we in een gezamenlijke strategie met deze opgaven aan de slag gaan. In 2012 wordt het zaak onze gezamenlijke beelden en gedeelde belangen te vertalen naar concrete acties, en samenwerkingspartners en draagvlak te vinden In 2013 willen we resultaten laten zien. De procesmatige aanpak heeft als doel het verwerven van draagvlak en het versterken van onze onderlinge relaties. In 2012 zullen we werken aan draagvlak voor de koers die we met elkaar willen varen. We zullen de maatschappij (gemeenteraadsleden, ondernemers en vertegenwoordigers uit het onderwijs en onderzoek) moeten overtuigen dat een samenwerking meerwaarde heeft voor Fryslân als geheel en voor elk van ons afzonderlijk en dat we dus werken aan een zinvolle en waardevolle vervlechting van onze doelen en verbinden aan een gezamenlijke ambitie te weten de voortvarende transitie richting een kennisgedreven economie in Fryslân. Samenwerken is ook samen doen! Daarom stellen we voor al in 2012 met een concrete samenwerkingsagenda aan de slag te gaan. Deze bestaat uit de volgende activiteiten: 1 Het opstellen van een meerjarenprogramma voor onze samenwerking, voorzien van een gezamenlijke missie, concrete en smart geformuleerde doelstellingen en programmalijnen voorzien van subsidieprojecten en maatschappelijke businesscases. En een jaarlijkse evaluatie en herijking op basis van dit dynamische document. 2 Ondersteuning van Icoonprojecten. Elk van de gemeenten heeft één of meerdere majeure projecten in de pijplijn die een icoonfunctie vervullen en randvoorwaardelijk zijn voor de Friese kenniseconomie. Wij zullen elkaar (onder)steunen bij het realiseren van de volgende projecten: a. De ontwikkeling van een technologische innovatie ecologie in Drachten en de uitbouw daarvan tot een hightechcampus. b. De ontwikkeling van het nieuwe ijsstadion Thialf. c. De ontwikkeling van de Afsluitdijk als demosite voor nieuwe en duurzame vormen van energieopwekking (waaronder Blue Energy). 3 Ontwikkeling van een integraal en gezamenlijk plan voor de 4-O s, waarin we de lijnen, zoals benoemd in het vorige hoofdstuk, vertalen naar een gezamenlijke aanpak. 4 Samen met de provincie en met de daartoe geëigende organisaties Marketing Fryslân en Fan Fryslân stellen we een marketingplan op voor Fryslân. Dit spoor loopt parallel met het bidboek dat we in 2012 zullen opstellen waarin we onze kandidatuur voor Kulturele Haadstêd 2018 vertalen in een concrete propositie. De marketing en deze gezamenlijke ambitie voor 2018 zijn nauw met elkaar verweven. Pagina 37 van 41

39 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders 5 Het met de provincie verkennen van de mogelijkheden voor een revolverend innovatiefonds. 6 Het ontwikkelen van een gezamenlijke acquisitie-aanpak. Pagina 38 van 41

40 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Bijlage 1: Overzicht thema s en projecten uit de vier strategische samenwerkingsagenda s tussen de afzonderlijke gemeenten en de provincie Fryslân. Agenda Thema Projecten Leeuwarden Ruimtelijke economie -Watercampus Leeuwarden -Landbouwcampus Leeuwarden (Nij Bosma Zathe) Súdwest-Fryslân Cultuur en Kennis Een krachtig stedelijk cluster A7 cluster Sneek- Bolsward Landelijke clusters, klaar voor de toekomst Súdwest-Fryslân: de waterpoort van Fryslân Water, wind, land en Afsluitdijk Beeldmerken Súdwest-Fryslân, cultuurhistorie als sterk merk Smallingerland Een krachtige innovatieve (industriële) economie Voorzieningen voor de regio Versterken recreatie en toerisme Stad in een groene omgeving - Bereikbaarheid Volkshuisvesting/herstructurering - -WTC expo en westelijke kantorenhaak -Culturele hoofdstad -University Campus Fryslân -Stedelijke ontwikkeling Sneek en Bolsward Waterstad Plus Herstructurering (binnen)stedelijke gebieden Masterplan Bolsward -Stedelijk cluster als proeftuin -Pilot Krimp -Pilot Infrastructuur -Pilot herstructurering woongebieden -Uitvoering kernenbeleid Gebiedsontwikkeling toegangspoorten en watersportkernen -Ontwikkeling Afsluitdijk -Súdwest-Fryslân: proeftuin voor wind-, water- en bio-energie -Zes-van-de-Elf Sneek, Bolsward, Workum, Hindeloopen, Stavoren, IJlst -Nationaal Landschap -Ontwikkeling noordelijke technologische innovatie-ecologie en ontwikkelcampus -huisvesting Cultuur -zwembad de Welle -masterplan gebiedsontwikkeling omgeving Oudega -Spoorlijn Heerenveen-Groningen -noordelijke ontsluiting Drachten -verbeteren Drachten oostzijde -vaarweg Drachten -integrale gebiedsontwikkeling Drachten centrum Zuid Heerenveen Sport- en zorgeconomie Heerenveen Stad van Sport: -Nieuw Thialf -doorontwikkeling Sportstad/CTO Bereikbaarheid, logistiek en metaal Nieuwe energie Toerisme en cultuur(historie) -Spoorlijn Heerenveen-Groningen -Bereikbaarheid gebiedsontwikkeling -Structuurvisie A32 zone Energielandschap Heerenveen Museum Belvédère en Culturele Hoofdstad Pagina 39 van 41

41 Verkenning economische samenwerking, eindconcept , ter bespreking met stakeholders Colofon: Opgesteld en vastgesteld door: Gemeente Leeuwarden, college d.d., gemeenteraad d.d. Gemeente Súdwest-Fryslân, college d.d., gemeenteraad d.d. Gemeente Smallingerland, college d.d., gemeenteraad d.d. Gemeente Heerenveen, college d.d., gemeenteraad d.d. Met ondersteuning van: Bureau Van Werven Pagina 40 van 41