Faculteit Rechtsgeleerdheid. Universiteit Gent. Academiejaar Masterproef van de opleiding Master in de Rechten

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Hinderpalen bij de familiale vermogensplanning Masterproef van de opleiding Master in de Rechten Ingediend door Jef De Paep ( ) Promotor: Professor Dr. Jan Bael Commissaris: Dhr. Daan De Witte

2

3

4 Inhoudsopgave- DANKWOORD( VII! INLEIDING( 1! BEGRIPSAFBAKENING( 1! OPZET( 2! METHODIEK( 2! DEEL(1.(PERCEPTIE(EN(VERWACHTINGEN(VAN(DE(FAMILIALE(VERMOGENSPLANNING(IN(BELGIË( 3! 1.! MEER(VRIJHEID,(DOCH(BESCHERMING( 4! 2.(DE(RESERVE( 5! A.! DE!!KINDEREN! 5! B.! DE!LANGSTLEVENDE!ECHTGENOOT!OF!ECHTGENOTE! 5! 3.((ERFOVEREENKOMSTEN( 7! 4.(CONCLUSIE( 7! DEEL(2.((VERBOD(VAN(ERFOVEREENKOMSTEN( 9! INLEIDING( 9! AFDELING(1.(ERFOVEREENKOMSTEN( 9! 1.1.! WAT!IS!EEN!ERFOVEREENKOMST?! 9! AFDELING(2.(HET(VERBOD(VAN(ERFOVEREENKOMSTEN( 13! 2.1!WETTELIJKE!GRONDSLAG! 13! 2.2!!KLASSIEKE!INTERPRETATIE! 15! I.!BEDINGEN!BETREFFENDE!EEN!NIET>OPENGEVALLEN!NALATENSCHAP!IN!HAAR!GEHEEL!OF!BETREFFENDE!EEN!DEEL!VAN! EEN!NIET!OPENGEVALLEN!NALATENSCHAP! 15! II.!BEDINGEN!BETREFFENDE!RECHTEN!DIE!MEN!EVENTUEEL!ZAL!HEBBEN!IN!DE!NALATENSCHAP!VAN!EEN!DERDE!EN!DIE! MEN!ALS!EEN!ATTRIBUUT!VAN!HET!ERFGENAAM!OF!LEGATARIS!ZIJN!KAN!BESCHOUWEN! 16! III.!BEDINGEN!BETREFFENDE!EEN!WELBEPAALD!BESTANDDEEL!VAN!EEN!NIET>OPENGEVALLEN!NALATENSCHAP! 17! AFDELING(3.(OORSPRONG(EN(MOTIEVEN(VAN(HET(VERBOD(VAN(ERFOVEREENKOMSTEN( 19! 3.1!ROMEINS!RECHT! 19! 3.2!GEROMANISEERD!COSTUMIER!RECHT! 20! 3.3!FRANSE!REVOLUTIE! 21! 3.4!CODE!NAPOLÉON! 21! AFDELING(4.((WETTELIJKE(UITZONDERINGEN((OP(HET(VERBOD(VAN(ERFOVEREENKOMSTEN( 23! ii

5 AFDELING(5.(ALTERNATIEVE(INTERPRETATIE(VAN(HET(VERBOD(VAN(ERFOVEREENKOMSTEN( 26! 5.1!!DE!DOCTRINE!BAEL! 26! 5.2!!DE!!STELLING!CASMAN! 29! 5.3!!GEVOLGEN!VAN!DE!!DOCTRINE!BAEL! 30! AFDELING(6.(NIET(LANGER(VAN(OPENBARE(ORDE?( 32! 6.1!VAN!OPENBARE!ORDE!OF!LOUTER!DWINGEND!RECHT:!!DE!EVOLUTIE!VAN!OPENBARE!ORDE>!NAAR! DWINGENDRECHTKARAKTER! 32! 6.2!GEVOLGEN!VAN!BEIDE!INTERPRETATIES! 36! AFDELING(7.((TECHNIEKEN(OM(HET(VERBOD(VAN(ERFOVEREENKOMSTEN(TE(ONTLOPEN( 39! 7.1!!BEDINGEN!ONDER!EEN!OPSCHORTENDE!TERMIJN!VAN!OVERLIJDEN!BEDINGER! 39! 7.2!!BEDINGEN!ONDER!!EEN!OPSCHORTENDE!VOORWAARDE!VAN!VOOROVERLIJDEN!BEDINGER! 42! 7.3!!!TESTAMENT!MET!STRAFBEDING!OF!ALTERNATIEF!BEDING! 44! AFDELING(8.(TUSSENCONCLUSIE:(IS(HET(VERBOD(VAN(ERFOVEREENKOMSTEN(EEN(HINDERPAAL(VOOR(DE(FAMILIALE( VERMOGENSPLANNING?( 46! DEEL(3.(HET(VOORBEHOUDEN(ERFDEEL( 49! INLEIDING( 49! AFDELING(1.(WAT(IS(DE(RESERVE?( 49! 1.1!DEFINTIE! 49! 1.2!DE!RESERVE!IS!EEN!PARS!HEREDITATIS! 50! 1.3.!DE!RESERVE!IS!EEN!EIGEN!EN!INDIVUEEL!BETWISTINGSRECHT! 51! AFDELING(2.(TITULARISSEN(EN(WETTELIJKE(GRONDSLAG(VAN(DE(RESERVE( 51! 2.1!DE!RESERVE!VAN!DE!AFSTAMMELINGEN!VAN!DE!ERFLATER! 52! 2.2!!DE!RESERVE!VAN!DE!ASCENDENTEN!VAN!DE!ERFLATER! 53! 2.3!!DE!RESERVE!VAN!DE!LANGSTLEVENDE!ECHTGENOOT!OF!ECHTGENOTE!VAN!DE!ERFLATER! 53! AFDELING(3.(OORSPRONG(EN(MOTIEVEN(VAN(DE(RESERVE( 55! 3.1!ROMEINS!RECHT!:! 55! 3.2!!GEWOONTERECHT! 55! 3.3!FRANSE!REVOLUTIE! 56! 3.4!CODE!NAPOLÉON! 57! 3.5!!WET!VAN!!14!MEI!1981:!RESERVE!VOOR!DE!LANGSTLEVENDE!ECHTGENOOT!OF!ECHTGENOTE! 58! AFDELING(4.(NOG(STEEDS(VAN(OPENBARE(ORDE?( 58! 4.1!VAN!OPENBARE!ORDE,!DWINGEND!RECHT!OF!DEELS!AANVULLEND!RECHT:!DISCUSSIE!IN!DE!RECHTSLEER! 58! 4.2!!GEVOLGEN!VAN!DE!VERSCHILLENDE!INTERPRETATIES! 61! AFDELING(5.((TECHNIEKEN(OM(DE(RESERVE(TE(ONTLOPEN( 62! iii

6 A.(DE(AFSTAMMELINGEN( 62! 5.1!!ONTERVINGSTECHNIEKEN!UIT!DE!WET,!RECHTSPRAAK!EN!RECHTSLEER! 62! 5.2!!ONTERVINGSTECHNIEKEN!DE!FACTO! 70! B.(DE(LANGSTLEVENDE(ECHTGENOOT(OF(ECHTGENOTE( 72! C.! DE(ASCENDENTEN( 73! AFDELING(6.(TUSSENCONCLUSIE:(IS(DE(ERFRECHTELIJKE(RESERVE(EEN(HINDERPAAL(VOOR(DE(FAMILIALE( VERMOGENSPLANNING?( 74! DEEL(4.(DE(ONHERROEPELIJKHEID(VAN(SCHENKINGEN( 77! INLEIDING( 77! AFDELING(1.(WAT(IS(EEN(SCHENKING?( 78! 1.1!DEFINITIE!EN!KENMERKEN! 78! 1.2!CONSTITUTIEVE!BESTANDDELEN!VAN!DE!SCHENKING! 79! AFDELING(2.(DE(ONHERROEPELIJKHEID(VAN(SCHENKINGEN( 82! 2.1!VERSTERKTE!ONHERROEPELIJKHEID! 82! 2.2!TOEPASSINGSGEBIED! 83! AFDELING(3.(OORSPRONG(EN(MOTIEVEN(VAN(DE(ONHERROEPELIJKHEID(VAN(SCHENKINGEN( 84! 3.1!ROMEINS!RECHT! 84! 3.2!OORSPRONKELIJK!MIDDELEEUWS!RECHT! 85! 3.3!FRANS!GEWOONTERECHT! 85! 3.4!CODE!NAPOLÉON! 86! 3.5!MOTIEVEN! 86! AFDELING(4.(UITZONDERINGEN(OP(DE(ONHERROEPELIJKHEID(VAN(SCHENKINGEN( 87! 4.1!SCHIJNUITZONDERINGEN:!DE!HERROEPING!WEGENS!NIET!NIET>VERVULLING!VAN!EEN!VOORWAARDE!BEDONGEN!IN! DE!SCHENKING!EN!DE!HERROEPING!WEGENS!ONDANKBAARHEID! 87! 4.2!!DE!HERROEPELIJKHEID!VAN!SCHENKINGEN!TUSSEN!ECHTGENOTEN! 88! AFDELING(5.((VAN(OPENBARE(ORDE(OF(DWINGEND(RECHT?( 90! 5.1!ABSOLUTE!OF!RELATIEVE!NIETIGHEID:!DISCUSSIE!IN!DE!RECHTSLEER! 91! 5.2!GEVOLGEN!VAN!BEIDE!INTERPRETATIES! 92! AFDELING(6.(TECHNIEKEN/MODALITEITEN(OM(DE(ONHERROEPELIJKHEID(VAN(SCHENKINGEN((TE(OMZEILEN( 93! 6.1!DE!ONTBINDENDE!VOORWAARDE! 93! 6.2!!DE!POTESTATIEVE!VOORWAARDE! 94! 6.3!JURIDISCHE!MOGELIJKHEID!VERSUS!DE!FEITELIJKE!MOGELIJKHEID!TERUG!TE!KOMEN!OP!DE!SCHENKING! 100! AFDELING(7.(TUSSENCONCLUSIE:(IS(DE(ONHERROEPELIJKHEID(VAN(SCHENKINGEN(EEN(HINDERPAAL(VOOR(DE( FAMILIALE(VERMOGENSPLANNING?( 102! iv

7 DEEL(5.(DE(TOEKOMST:(HERVORMING(VAN(HET(ERFRECHT( 105! AFDELING((1.((HET(REGEERAKKOORD(MICHEL(I( 106! AFDELING(2.(BELEIDSVERKLARING(JUSTITIE(VAN(17(NOVEMBER(2014( 106! AFDELING(3.(WETSVOORSTEL(VAN(3(DECEMBER(2014(TOT(WIJZIGING(VAN(HET(BURGERLIJK(WETBOEK(MET( BETREKKING(TOT(HET(ERFRECHT( 107! 3.1!!DE!WETTELIJKE!DEVOLUTIE! 107! 3.2!DE!RESERVE! 108! 3.3!VERBOD!VAN!ERFOVEREENKOMSTEN! 109! 3.4!CONCLUSIE! 111! DEEL(6.((CONCLUSIE( 113! BIBLIOGRAFIE( 115! WETGEVING( 115! RECHTSPRAAK( 116! GRONDWETTELIJK!HOF! 116! HOF!VAN!CASSATIE! 116! HOF!VAN!BEROEP! 117! RECHTSLEER( 118! TIJDSCHRIFTEN! 118! BOEKEN! 119! BIJDRAGEN!IN!VERZAMELWERKEN! 120! ELEKTRONISCHE(BRONNEN( 123! v

8 vi

9 Dankwoord Een masterproef schrijven is een werk van (in sommige gevallen, zeer) lange adem. Een dergelijk werkstuk komt dan ook niet vanzelf tot stand. Graag had ik enkele mensen willen bedanken zonder wiens hulp deze thesis niet zou zijn geworden wat het nu is. Eerst en vooral wil ik mijn dank betuigen aan mijn promotor, Professor Jan Bael, die mijn interesse in de familiale vermogensplanning in talrijke lessen en mondelinge examens heeft aangewakkerd en mij dit zeer breed, maar boeiend onderwerp heeft aangereikt. Daarnaast dient ook de heer Daan De Witte als commissaris van dit werkstuk vermeld te worden. Als niet aflatende steun horen mijn ouders ook bedankt te worden. Gedurende mijn hele academische loopbaan stonden zij steeds klaar met raad en daad. Eveneens wens ik mij te richten tot tante Christel voor het nalezen en verbeteren van dit werkstuk. Dank je wel! Ten slotte zou ik ook graag mijn vrienden Wynton, Jens, Jonas en Niels bedanken. Ondanks de vele hinderpalen die het schrijven van deze masterproef met zich meebracht, kon ik altijd op hen rekenen. Vele uren werk in de faculteitsbibliotheek werden door hen een heel aangename tijd met de nodige ontspanningsmomenten. 16 mei 2016, Jef DE PAEP vii

10 viii

11

12

13 Inleiding Begripsafbakening Het begin van elk juridisch werkstuk is een kader scheppen waarbinnen dit onderzoek gevoerd zal worden. Een juiste omschrijving van het besproken onderwerp is dan ook onontbeerlijk. Hinderpalen worden in het VAN DALE woordenboek omschreven als iets dat een belemmering vormt bij het realiseren van iets. 1 Dat iets is in dit onderzoek de familiale vermogensplanning, wat een steeds groter wordende business in onze hedendaagse maatschappij is. Iedereen wil immers zijn of haar vermogen, waarvoor men heel zijn of haar leven hard gezwoegd heeft, zo voordelig mogelijk overbrengen naar volgende generaties. Door de steeds ingewikkelder wordende fiscale en juridische structuren in België doen veel mensen een beroep op professionele vermogensplanners. Deze professionelen, waaronder vooral notarissen en advocaten vallen, stuiten bij het in de praktijk brengen van de wensen van hun cliënten op verschillende juridische hinderpalen. In het kader van deze meesterproef is het onmogelijk om alle mogelijke obstakels die men zou kunnen ondervinden bij de familiale vermogensplanning te bespreken. We beperken ons daarom tot de drie belangrijkste. Als eerste zal het verbod betreffende overeenkomsten van niet-opengevallen nalatenschappen besproken worden. In een tweede afdeling bekijken we in hoeverre de erfrechtelijke reserve de familiale vermogensplanning hindert. Tot slot zal ook de onherroepelijkheid van schenkingen als mogelijke hinderpaal onderzocht worden

14 Opzet Het opzet van deze masterproef is het nagaan wat deze drie juridische leerstukken, die door vele vermogensplanners als hinderpalen beschouwd worden, juist inhouden en in welke mate ze de familiale vermogensplanning daadwerkelijk belemmeren. Methodiek Om tot een grondig en kwalitatief antwoord te komen op de gestelde onderzoeksvraag zal hoofdzakelijk een beroep gedaan worden op een grondige lectuurstudie van de voornaamste rechtsbronnen, zijnde de wetgeving, de rechtspraak en de rechtsleer. Bij elke mogelijke hinderpaal zal eerst begonnen worden met een definitie en de wettelijke grondslag van het juridische leerstuk weer te geven. Daarnaast zal ook een bespreking volgen van de ratio legis en de historiek van de hinderpaal. Vervolgens zal nagegaan worden wat het karakter van de rechtsregel en de daarbij horende sanctie is bij eventuele inbreuken ervan. Tot slot zal onderzocht worden of men de hinderpaal kan omzeilen door het gebruik van alternatieve technieken. In deel 5 zal ook de nakende hervorming van het Belgisch erfrecht kort besproken worden, maar beginnen doen we met een blik te werpen op de percepties en verwachtingen van de Belgische bevolking omtrent de familiale vermogensplanning. 2

15 Deel 1. Perceptie en verwachtingen van de familiale vermogensplanning in België De basisprincipes van ons erfrecht gaan terug op de Code Napoléon uit 1804, opgesteld met de pre-industriële agrarische samenleving in gedachten. De welvaartstaat bestond nog niet en wie hulp nodig had, wendde zich vooral tot de familie en de kerk. 2 Twee eeuwen later ziet de maatschappij er helemaal anders uit: de familie is nog steeds de steunpilaar van de maatschappij. Alleen ziet die familie er vaak helemaal anders uit dan 200 jaar geleden. Er zijn nu niet alleen meer alleenstaanden, ook nieuw samengestelde gezinnen zijn niet meer weg te denken uit onze maatschappij. Hoewel het erfrecht wel beperkte wijzigingen heeft ondergaan, zijn nog steeds de maatschappelijke visies uit 1804 de rode draad in ons Belgisch erfrecht. 3 Om te weten in welke mate onze drie onderwerpen de familiale vermogensplanning hinderen, is het belangrijk om juist te weten wat de huidige bevolking verwacht en wenst met betrekking tot zijn vermogensplanning. In een recent onderzoek heeft de Koning Boudewijnstichting gepeild naar de maatschappelijke verwachtingen inzake erfrecht in België. 4 In dit deel zullen de belangrijkste bevindingen uit dit onderzoek belicht worden. 2 KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), 5. 3 M. PEULINCKX-COENE, Hoe verouderd is ons erfrecht?, in E. ALOFS, K. BYTTEBIER, A. MICHIELSENS en A.L. VERBEKE (eds.), Liber amicorum Hélène Casman, Antwerpen, Intersentia, 2013, (367) KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016). 3

16 1. Meer vrijheid, doch bescherming Een eerste en misschien wel belangrijkste conclusie uit dit onderzoek is de vaststelling dat 86 procent van de Belgen meer vrijheid wil om zelf te bepalen wie van hen erft, hoeveel en waarom. 5 De Belg wenst nog altijd vooral zijn kinderen en partner te bevoordelen bij zijn overlijden, maar dit zonder verplichting van buitenaf. 6 Men wilt écht geven, als geschenk, niet omdat het moet van de overheid. Daarnaast is er wel een algemene consensus onder de bevolking dat het geldende erfrecht van toepassing moet zijn wanneer er geen testament is. Het erfrecht is in deze opvatting eerder een aanvullend dan een dwingend recht, dat van toepassing is voor iedereen die zijn nalatenschap niet op voorhand regelt. 7 Aan de andere kant wenst de Belg wel een minimale bescherming: de kinderen en de echtgenoot of echtgenote moeten op een of andere manier toch beschermd worden. Een voorbehouden erfdeel voor de echtgenoot of echtgenote en de kinderen zoals die nu reeds bestaat, is voor een grote meerderheid dan ook nog steeds gewenst, maar dan wel beperkter. 8 5 KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), 18. 4

17 2. De reserve Ook de meningen over het voorbehouden erfdeel kwam ruim aan bod in het onderzoek. Hier kan men best een onderscheid maken naargelang de reservataire erfgenaam. A. DE KINDEREN Zoals reeds eerder gezegd vinden de Belgen (67%) dat kinderen op een of andere manier beschermd moet worden, toch lijken de meesten open te staan voor een versoepeling van de reserve, zowel wat de omvang van het voorbehouden erfdeel betreft als de manier waarop de verdeling gebeurt. 9 Op de vraag of men een kind volledig mag onterven blijkt de Belg verdeeld te zijn. 54 procent is van oordeel dat je vrij moet kunnen beslissen om een kind te onterven. Een kwart van de ondervraagden verzet zich uitdrukkelijk tegen de mogelijkheid om een kind te onterven. Een ander kwart daarentegen vindt dat dit mogelijk moet zijn zonder enige verantwoording te moeten afleggen. 10 B. DE LANGSTLEVENDE ECHTGENOOT OF ECHTGENOTE Het erfrecht van de langst levende echtgenoot is een heikel punt in de familiale vermogensplanning. De diversiteit van de gezinnen is een belangrijke maatschappelijke realiteit. In de loop van hun leven belanden mensen vaak in verschillende gezinssituaties. 11 Er bestaat een grote discripantie tussen de wensen van parterns uit klassieke gezinnen, die hun hele leven samen doorbrengen, en partners uit nieuw samengestelde gezinnen. Bij klassieke gezinnen willen partners doorgaans hun partner beschermen. Men vindt het normaal dat de 9 KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), 25. 5

18 langst levende echtgenoot het vruchtgebruik krijgt op een groot deel van het vermogen. Dit vermogen is immers vaak het resultaat van gezamenlijke inspanningen. De kinderen, die aldus langer moeten wachten op de volle eigendom van de nalatenschap, hebben hier geen problemen mee, daar het om hun beider ouders gaat. 12 Bij nieuw samengestelde gezinnen is dit echter anders. Hier botsen de belangen van de kinderen uit het eerste huwelijk vaak met de bescherming van de stiefouder. Heel wat conflicten bij erfenissen zijn het gevolg van de frustratie van de stiefkinderen, die gedwongen moeten wachten op het overlijden van de langstlevende echtgenoot of echtgenote alvorens zij over de volle eigendom kunnen beschikken van de gezinswoning. 13 Uit het onderzoek kwam dan ook regelmatig naar voren om het vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot of echtgenote te versoepelen of af te schaffen, zeker wanneer het gaat over gezinnen met kinderen uit een eerste huwelijk. 14 Ook vele juristen vinden de reserve van de langstlevende echtgenoot of echtgenote een hinderpaal voor elke successieplanning. Niet zo zeer het feit dat de langstlevende echtgenoot of echtgenote ab intestat recht heeft op het vruchtgebruik van de nalatenschap hindert de Belg, wel het feit dat je niet bij testament kan verzaken aan de reserve in natura. 15 In het algemeen komt ook hier de vraag naar meer vrijheid voor de erflater terug naar voren KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), 28. 6

19 3. Erfovereenkomsten Zoals uit deel 2 zal blijken zijn erfovereenkomsten principieel verboden in België. De onderzoekers van de Koning Boudewijnstichting peilden in hun enquête ook naar de mening van de Belgische bevolking over dit onderwerp. Bijna drie kwart van de respondenten waren van mening dat de erflater en zijn familie onderling vrij moeten kunnen beslissen hoe de goederen bij overlijden verdeeld zullen worden en dat dit in een overeenkomst moet kunnen vastgelegd worden. 17 Iets meer dan de helft van de mensen die een professional inschakelen om hun nalatenschap te regelen, gaven aan dat ze hun erfenis niet kunnen plannen, omdat het verboden is een regeling met hun naasten in een overeenkomst vast te leggen Conclusie Uit het gevoerde onderzoek kan men aldus besluiten dat de Belg vooral vragende partij is voor meer bewegingsvrijheid bij het plannen van zijn nalatenschap. Men is van oordeel dat de wetgever te nadrukkelijk aanwezig is met talrijke dwingende bepalingen die niet steeds te rijmen zijn met de werkelijke wensen van de toekomstige erflater. In de volgende delen van deze masterproef zal dan ook onderzocht worden of al deze dwingende bepalingen daadwerkelijk een belemmering vormen voor het in de praktijk brengen van de wensen van de vermogensplanner. 17 KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Percepties en verwachtingen over erven en nalaten in België. Verslag van de Koning Boudewijnstichting, Februari 2016, (consultatie 8 maart 2016), 30. 7

20 8

21 Deel 2. Verbod van erfovereenkomsten Inleiding Het Belgische recht biedt drie mogelijkheden om goederen over te dragen naar aanleiding van een overlijden. 19 Zo kunnen goederen overgaan bij wet, bij testament of naar aanleiding van een overeenkomst. Het is juist deze laatste manier die voor problemen zorgt. In België geldt immers een verbod van erfovereenkomsten. Het verbod van erfovereenkomsten wordt door vele vermogensplanners als een grote hinderpaal beschouwd. 20 Een erfovereenkomst lijkt immers, naast het testament, een zeer efficiënte manier om tijdens het leven reeds te bepalen wat er met zijn of haar vermogen zal gebeuren na het overlijden. Het verbod van bedingen betreffende toekomstige niet-opengevallen nalatenschappen, ook wel verbod van erfovereenkomsten genoemd, is een leerstuk binnen het erfrecht dat zeer uitgebreid in de rechtsleer en de rechtspraak beschreven wordt. In dit deel zal onderzocht worden wat dit leerstuk juist inhoudt en in welke mate dit verbod al dan niet een gedegen successieplanning in de weg staat. Afdeling 1. Erfovereenkomsten 1.1. WAT IS EEN ERFOVEREENKOMST? Hoewel de wetgever een algemeen verbod betreffende een beding over een niet-opengevallen nalatenschap expliciet heeft opgelegd, wordt dergelijk beding nergens nader omschreven in het Burgerlijk wetboek. De gangbare juridisch-technische definitie die door de Belgische 19 W. PINTENS, C. DECLERCK en K. VANWINCKELEN, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 282, nr J. BAEL, Naar een afschaffing van het verbod van erfovereenkomsten? Enkele bedenkingen de lege ferenda betreffende het verbod van erfovereenkomsten in F. BUYSSENS, K. GEENS, H. LAGA, B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Over erven: liber amicorum Luc Weyts, Brugge, die Keure, 2011, (43) 45, nr.1; K. VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijke schenkingen, twee belemmeringen voor een vermogensplanning. in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Familiaal vermogensrecht, Brugge Die Keure 2004, (nog welke pagina); J. VERSTRAETE, Levende fossielen in ons familiaal vermogensrecht, in E. ALOFS, K. BYTTEBIER, A. MICHIELSENS en A.L. VERBEKE (eds.), Liber amicorum Hélène Casman, Antwerpen, Intersentia, 2013, (515)

22 rechtsleer 21 wordt gehanteerd, vindt haar oorsprong in de overwegingen uit een cassatiearrest 22 van 10 november Een erfovereenkomst is aldus elk beding waardoor loutere eventuele rechten op een niet-opengevallen nalatenschap of een bestanddeel ervan wordt toegekend, gewijzigd of afgestaan. Ook latere rechtspraak 23 nemen deze definitie over. Uit deze definitie kan men volgende toepassingsvoorwaarden van een erfovereenkomst afleiden: Het betreft (1) een beding waarin (2) rechten worden toegekend (3) in een nietopengevallen nalatenschap, waarbij wordt (4) afgeweken van de wettelijke regeling en (5) waarbij loutere eventuele rechten worden toegekend, gewijzigd of afgestaan. Deze toepassingsvoorwaarden zullen summier behandeld worden. i. EEN BEDING Om sprake te zijn van een erfovereenkomst, dient de overeenkomst niet noodzakelijk tot stand te komen tussen meerdere partijen. Rechtsleer 24 en rechtspraak 25 zijn het eens dat ook eenzijdige verbintenissen het voorwerp uitmaken van dit verbod. Verscheidene rechtsgeleerden merken trouwens op dat dit onderscheid weinig praktisch belang heeft. 26 Buiten het testament zullen er immers weinig eenzijdige verbintenissen aangegaan worden over een niet opengevallen nalatenschap. Deze zogenaamde eenzijdige verbintenissen zijn in werkelijkheid meestal een uitvoering van een (mogelijks) verdoken overeenkomst. 21 R. DILLEMANS en J. VERSTRAETE, Overzicht van rechtspraak. Erfenissen ( ), TPR 1968, 375, nr. 5; Daarna overgenomen door onder andere: J. BAEL, Het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen, Mechelen, Wolters Kluwer, 2006, 7, nr. 4; M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr. 206; N. VAN HIMME, Het verbod van erfovereenkomsten- quo vadimus? - Rechtsvergelijkende studie over de toekomst van het verbod en mogelijke oplossingen voor het Belgisch erfrecht, Not. Fisc. M. 2011, afl. 9, (254) Cass. 10 november 1961, Pas. 1960, I., Cass. 11 april 1980, Arr. Cass , 996; Antwerpen 2 oktober 1984, T. Not 1985, Cass. 11 april 1980, Arr. Cass , J. BAEL, Het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen, Mechelen, Kluwer, 2006, 8, nr J. VERSTRAETE, Overeenkomsten over niet opengevallen nalatenschappen ( a contrario bij artikel 791 B.W.), in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENDTS (ed.), Erfenissen, Schenkingen en Testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., nr. 6; C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten in B. TILLEMAN EN A. VERBEKE (eds.), Actualia Vermogensrecht. Liber Amicorum KULAK. Als hulde aan Prof. dr. Georges Marcours, Brugge, die Keure, 2005, (195)

23 ii. JURIDISCH VERBINDEN / TOEKENNEN RECHTEN Het toekennen van rechten wordt als een essentieel kenmerk van de erfovereenkomst beschouwd. Wanneer men zich niet effectief juridisch verbindt ten aanzien van de nietopengevallen nalatenschap, gaat het niet om een erfovereenkomst en valt dit beding niet onder het verbod. 27 Zo zal een loutere belofte om iets te doen geen erfovereenkomst uitmaken daar de belover geen jurdische rechten creëert die andere partijen in rechte kunnen afdwingen. iii. NIET-OPENGEVALLEN NALATENSCHAP Het voorwerp van een erfovereenkomst is het toekennen van rechten betreffende een toekomstige nalatenschap. Hierbij zijn beide elementen, zowel het niet-opengevallen zijn als de nalatenschap van belang. Ten eerste moet de persoon over wiens nalatenschap men zich verbindt op het moment van het aangaan van het beding nog in leven zijn. Hierbij moet men kijken naar de reële werkelijkheid en niet de vermeende werkelijkheid. Wanneer de partijen op het moment van de overeenkomst ten onrechte er van uit zouden gaan dat de erflater reeds overleden zou zijn, wordt er naar de objectieve feiten gekeken en zal de overeenkomst aldus onder het verbod van erfovereenkomsten vallen. 28 Verder is het belangrijk dat de nalatenschap wordt verbonden. Wanneer men zichzelf verbindt en niet zijn nalatenschap, is er geen sprake van een erfovereenkomst. iv. AFWIJKEN WETTELIJK KADER Om sprake te zijn van een erfovereenkomst is het noodzakelijk dat het beding afwijkt van de wet. Het louter opnemen van de wettelijke regeling in een overeenkomst of beding heeft niet tot gevolg dat dit een ongeldig beding betreffende een toekomstige nalatenschap uitmaakt. 27 C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten in B. TILLEMAN EN A. VERBEKE (eds.), Actualia Vermogensrecht. Liber Amicorum KULAK. Als hulde aan Prof. dr. Georges Marcours, Brugge, die Keure, 2005, (195) 203, nr W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2002, 970, nr

24 Wanneer men echter in de overeenkomst de mogelijkheden beperkt die de wet biedt om van deze regeling af te wijken, is er wel sprake van een verboden erfovereenkomst. 29 Als voorbeeld kan hier een overeenkomst tussen een ouder en kind gegeven worden waarin de ouder uitdrukkelijk het recht van het kind op zijn voorbehouden erfdeel erkent. Hierbij herneemt de ouder gewoon de wettelijke regeling, althans wanneer de overeenkomst niet tot doel heeft het erfdeel van het kind effectief te beperken tot zijn reserve. Dit zou wel degelijk een verboden erfovereenkomst uitmaken en kan aldus enkel in de vorm van een testament gebeuren. 30 v. TOEKENNEN, WIJZIGING OF AFSTAND VAN LOUTER EVENTUELE RECHTEN Het Belgische Hof van Cassatie bepaalde meermaals dat een beding betreffende een nietopengevallen nalatenschap louter eventuele rechten toekent, wijzigt of afstaat op een toekomstige nalatenschap of op een bestandsdeel daarvan. 31 Om aldus te kunnen bepalen of een beding die uitwerking heeft bij overlijden al dan niet geldig is, zijn juist die louter eventuele rechten van cruciaal belang. Aangezien pas bij het overlijden van de erflater de overeenkomst uitwerking zal krijgen, zijn de toegekende rechten bij het aangaan van de overeenkomst nog niet zeker en vaststaand. Men weet immers op dit moment nog niet waaruit de nalatenschap zal bestaan, daar de erflater tijdens zijn leven nog vrij over de goederen kan beschikken. 32 Het voorwerp van de erfovereenkomst is aldus onzeker en niet vaststaand. De al dan niet aanwezigheid van het voorwerp hangt immers in de meeste gevallen af van de wil van degene die zich verbindt. Wanneer bij het aangaan van de overkomst het voorwerp van de overeenkomst vaststaat, worden er geen louter eventuele rechten toegekend, gewijzigd of afgenomen en zal de overeenkomst niet onder het verbod betreffende erfovereenkomsten vallen. 29 J. BAEL, Het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen, Mechelen, Kluwer, 2006, J. BAEL, Het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen, Mechelen, Kluwer, 2006, 35, nr Zie o.a. Cass. 11 april 1980, Pas.1980, I, 991; Cass. 9 maart 1989, Pas. 1989, I, De erflater verbindt immers niet zichzelf, maar wel zijn toekomstige nalatenschap. 12

25 Afdeling 2. Het verbod van erfovereenkomsten 2.1 WETTELIJKE GRONDSLAG Zoals reeds eerder aangegeven, definieert het Belgisch Burgerlijk Wetboek niet wat een erfovereenkomst juist inhoudt, maar geeft het enkel aan dat het verboden is. Dit verbod vinden we op meerdere plaatsen in de wet terug. i. ARTIKEL 1130 B.W. : PRINCIPIEEL ALGEMEEN VERBOD In artikel 1130 van het Burgerlijk Wetboek vinden we dit verbod terug in algemene bewoordingen: Toekomstige zaken kunnen het voorwerp van een verbintenis uitmaken. Men kan echter een nalatenschap die nog niet is opengevallen, niet verwerpen en evenmin omtrent zodanige nalatenschap enig beding maken, zelfs niet met toestemming van hem wiens nalatenschap het betreft, tenzij de gevallen bij de wet bepaald. 33 De hierna vernoemde vindplaatsen van het verbod worden algemeen beschouwd als toepassingsgevallen van deze algemene regel uit artikel 1130, lid 2 B.W. 34 ii. ARTIKEL 791 B.W. : VERBOD TOEKOMSTIGE NALATENSCHAP TE VERWERPEN OF TOEKOMSTIGE ERFRECHTEN TE VERVREEMDEN Artikel 791 van het Burgerlijk Wetboek geeft een bijzonder toepassingsgeval van de algemene regel uit artikel 1130, lid 2 B.W. en verbiedt met name het verwerpen van de nalatenschap van een persoon die nog in leven is en het vervreemden van toekomstige rechten die men op een dergelijke nalatenschap zou hebben. 33 Tenzij de gevallen bij de wet bepaald werd aan dit artikel toegevoegd bij wet van 22 april 2003, B.S. 22 mei Dit gebeurde in het kader van de hervorming van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot. 34 J. VERSTRAETE, Overeenkomsten over niet opengevallen nalatenschappen ( a contrario bij artikel 791 B.W.), in M. COENE, W. PINTENS en A. VASTERSAVENDTS (ed.), Erfenissen, Schenkingen en Testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., nr

26 iii. ARTIKEL 1388, LID 1 B.W. : VERBOD ECHTGENOTEN AF TE WIJKEN VAN DE WETTELIJKE ORDE VAN ERFOPVOLGING Artikel 1388, lid 1 B.W.: De echtgenoten mogen niet afwijken van de regels die hun wederzijdse rechten en verplichtingen bepalen, noch van de regels betreffende het ouderlijke gezag en de voogdij noch van de regels die de wettelijke orde van de erfopvolging bepalen. iv. ARTIKEL 1478, LID 4, EERSTE ZIN B.W.: VERBOD WETTELIJK SAMENWONENDEN AF TE WIJKEN VAN DE WETTELIJKE ORDE VAN ERFOPVOLGING Artikel 1478, lid 4, eerste zin van het Burgerlijk Wetboek: Voorts regelen de samenwonenden hun wettelijke samenwoning naar goeddunken door middel van een overeenkomst voor zover deze geen beding bevat dat strijdig is met artikel 1477, met de openbare orde of de goede zeden, noch met de regels betreffende het ouderlijk gezag en de voogdij, nog met de regels die de wettelijke orde van erfopvolging bepalen. Dit artikel is blijkens de parlementaire stukken geïnspireerd op artikel 1388, lid 1 B.W. en verbiedt aldus de wettelijk samenwonenden om af te wijken van de wettelijke regels inzake erfopvolging. 35 v. ARTIKEL 1600 B.W.: VERBOD TOEKOMSTIGE NALATENSCHAP TE VERKOPEN Tot slot vinden we in artikel 1600 B.W. een laatste toepassingsgeval van het verbod betreffende nog niet-opengevallen nalatenschappen terug. Het artikel bepaalt dat de nalatenschap van een nog levend persoon niet verkocht kan worden, zelfs niet met zijn toestemming. 35 Parl. St. Kamer, nr /8,

27 2.2 KLASSIEKE INTERPRETATIE Om een grondige analyse te verrichten over het verbod betreffende toekomstige nalatenschappen, is het noodzakelijk om een onderscheid te maken tussen drie soorten bedingen met betrekking tot deze nalatenschappen. Hieronder wordt de algemeen aangenomen klassieke interpretatie van het verbod weergegeven. In Afdeling vijf zal dan worden ingegaan op een alternatieve interpratie die door bepaalde rechtsleer wordt gevolgd. I. BEDINGEN BETREFFENDE EEN NIET-OPENGEVALLEN NALATENSCHAP IN HAAR GEHEEL OF BETREFFENDE EEN DEEL VAN EEN NIET OPENGEVALLEN NALATENSCHAP Een eerste belangrijk categorie zijn de bedingen met de betrekking tot een niet-opengevallen nalatenschap in haar geheel of met betrekking tot een deel van een niet-opengevallen nalatenschap. Wat de nalatenschap in haar geheel betreft, is dit duidelijk. Het gaat hier om al hetgeen een persoon bezit bij zijn overlijden. Bedingen betreffende een deel van een nietopengevallen nalatenschap is minder duidelijk. Hier gaat het zowel om een breukdeel van de gehele nalatenschap, bijvoorbeeld één derde, alsook de bedingen betreffende een (deel van een) bepaalde categorie van de toekomstige nalatenschap. Denk hier bijvoorbeeld maar aan alle roerende goederen of alle waardepapieren die de decujus bij zijn overlijden bezit. 36 Deze categorie omvat zowel de eigen toekomstige nalatenschap van de bedinger als de nietopengevallen nalatenschap van een derde. 37 De bedingen uit deze categorie vallen altijd onder het verbod van erfovereenkomsten uit artikel 1130, lid 2 B.W. Zoals hierboven reeds aangegeven is het sleutelcriterium om te bepalen of een beding een erfovereenkomst uitmaakt het toekennen, wijzigen of afstaan van louter eventuele rechten. In dergelijke bedingen worden immers steeds louter eventuele rechten toegekend, gewijzigd of afgestaan. 36 J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 179, nr J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 178, nr.4. 15

28 Bij het sluiten van de overeenkomst of het bij tot stand komen van het beding weet men immers niet wat de nalatenschap zal inhouden bij het overlijden. 38 Gaat het om de eigen nalatenschap, kan de bedinger de samenstelling van de nalatenschap, na het sluiten van de overeenkomst, nog bepalen. Daarnaast is het bij een nalatenschap van een derde niet eens zeker of men wel tot diens nalatenschap zal komen, en indien dit toch het geval is, welk deel men zal erven Komt men bij het overlijden van de derde dan toch tot diens nalatenschap, kan men daarenboven nog steeds deze nalatenschap verwerpen of bij leven de derde proberen te beïnvloeden. II. BEDINGEN BETREFFENDE RECHTEN DIE MEN EVENTUEEL ZAL HEBBEN IN DE NALATENSCHAP VAN EEN DERDE EN DIE MEN ALS EEN ATTRIBUUT VAN HET ERFGENAAM OF LEGATARIS ZIJN KAN BESCHOUWEN Deze tweede categorie van bedingen aangaande toekomstige nalatenschappen betreft de bedingen over de rechten die men eventueel zal hebben in de nalatenschap van een derde. Denk maar aan het recht om de nalatenschap te verwerpen of het recht om inbreng of inkorting te vragen. 43 Deze rechten worden beschouwd als attribuut van het erfgenaam of legataris zijn. 44 Ook de bedingen uit deze categorie zullen altijd een verboden erfovereenkomst uitmaken. Aangezien men niet weet waaruit de nalatenschap zal bestaan en of men wel tot de 38 J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 178, nr J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 178, nr Zelfs een reservataire erfgenaam weet niet zeker wat hij zal erven, zijn reservatair deel dan wel ook een deel van het beschikbaar deel. Langstlevende echtgenoten kunnen bovendien ook hun reservatair deel ontnomen worden; J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 178, nr J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 178, nr Hier kan bijvoorbeeld gedacht worden aan om de derde aan te zetten om reeds onder levenden te schenken of hem aansporen om onterfd te worden. 43 J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 179, nr J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 179, nr

29 nalatenschap zal geroepen worden, zullen er steeds louter eventuele rechten worden toegekend, gewijzigd of afgestaan. 45 Bovendien weet men ook niet welk deel of welke goederen men uit de nalatenschap zal bekomen, indien men toch tot de nalatenschap zal komen. III. BEDINGEN BETREFFENDE EEN WELBEPAALD BESTANDDEEL VAN EEN NIET-OPENGEVALLEN NALATENSCHAP Tot slot zijn er nog de bedingen die betrekking hebben op een welbepaald bestanddeel van een toekomstige nalatenschap. In tegenstelling tot de andere categorieën moet hier wel een onderscheid gemaakt worden tussen een bestanddeel uit de nalatenschap van een derde en een bestanddeel uit de eigen nalatenschap van de bedinger zelf. i. BESTANDDEEL TOEKOMSTIGE NALATENSCHAP VAN EEN DERDE Een eerste eenvoudige subcategorie betreft de bedingen die betrekking hebben op een bestanddeel van de toekomstige nalatenschap van een derde. Deze subcategorie is eenvoudig omdat deze bedingen steeds ongeldig zijn. Ook hier kunnen de klassiek aangehaalde redenen omtrent louter eventuele rechten vernoemd worden. Zo weet men vooreerst niet of het welbepaalde goed wel deel zal uitmaken van de nalatenschap van de derde waarvan men denkt te erven. Zo kan het goed bij leven door de derde worden vervreemd. Daarnaast is het ook niet zeker dat men wel tot de nalatenschap van de derde zal komen. Ook wanneer men wel degelijk tot de nalatenschap zal komen, is het niet vaststaand dat men het betrokken goed zal verkrijgen. De decujus kan dit goed namelijk aan een andere erfgenaam legateren of het goed valt buiten zijn kavel bij een gerechtelijke vereffening-verdeling Antwerpen 27 april 1993, RW , 1194; J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 179, nr J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 180, nr

30 Ook is er uiteraard de mogelijkheid dat de bedinger de nalatenschap verwerpt of de toekomstige decujus bij leven beïnvloedt omtrent de bestemming van het betreffende goed. 47 ii. BESTANDDEEL EIGEN TOEKOMSTIGE NALATENSCHAP 48 Tot slot zijn er ook de bedingen over een welbepaald bestanddeel van de eigen toekomstige nalatenschap. Dit is de enige categorie van bedingen betreffende een niet-opengevallen nalatenschap die naast ongeldige ook geldige bedingen omvat. Wanneer het beding betrekking heeft op een bestanddeel van de eigen toekomstige nalatenschap louter eventuele rechten toekent, wijzigt of afstaat, zal het beding zoals hierboven reeds aangetoond, ongeldig zijn. Het kan evenwel ook zijn dat er geen louter eventuele rechten worden toegekend, gewijzigd of afgestaan en zullen deze bedingen niet onder het verbod van erfovereenkomsten vallen. Zo zijn bedingen onder voorwaarde of op termijn geldig. Als de bedinger niet kan terugkomen op de verbintenis, is de erfovereenkomst geldig. In afdeling 5 zullen alternatieve interpretaties voor het beding worden weergegeven. 47 J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 180, nr J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 180, nr

31 Afdeling 3. Oorsprong en motieven van het verbod van erfovereenkomsten Om een beter inzicht te krijgen in welke mate het verbod van erfovereenkomsten onze hedendaagse familiale vermogensplanning hindert, is het aangeraden om eerst de oorsprong en de redenen van dit verbod te bekijken. Als men de geschiedenis bekijkt, wordt het duidelijk dat er meerdere ontstaansredenen zijn voor het verbod van bedingen over nietopengevallen nalatenschappen. 3.1 ROMEINS RECHT Het verbod van erfovereenkomsten werd voor het eerst ingevoerd in het Romeins recht. Hier ging het oorspronkelijk echter niet om een algemeen verbod. Er werden maar drie verschillende specifieke materies verboden 49 : het pactum de succedendo 50, het pactum de non succedendo 51 en tot slotte het pactum de hereditate tertii 52. De Romeinen hadden hier verschillende beweegredenen voor. In het oude Rome bestonden slechts twee soorten erfopvolging. Ofwel gingen de goederen na het overlijden van de decujus over bij testament ofwel door de wettelijke erfopvolging. Het was haast ondenkbaar over geen testament te beschikken. De derde mogelijkheid, de erfopvolging door erfovereenkomst ( pactum de succedendo), werd niet aanvaard uit vrees voor erfenisjagers die oudere mensen zouden proberen overtuigen hen contractueel aan te stellen als erfgenaam. Bovendien zou een contractuele erfstelling twee fundamentele Romeinse principes ondermijnen: de vrije uitoefening van testeervrijheid en de herroepbaarheid van testamenten C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Actualia vermogensrecht, Brugge, die Keure, 2005, (195) , nr De contractuele erfstelling. 51 De anticipatieve verzaking. 52 Overeenkomsten met betrekking tot de nalatenschap van een derde. 53 C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Actualia vermogensrecht, Brugge, die Keure, 2005, (195) , nr 6. 19

32 Verder wou men een vervroegde verzaking aan de nalatenschap voorkomen. Deze pacta de non succedendo, werden strijdig geacht met de regels inzake de erfopvolging, die als essentieel werden beschouwd voor de maatschappelijke organisatie in het oude Rome. 54 Tot slot werden ook de overeenkomsten met betrekking tot een nalatenschap van een derde verboden. Omdat deze pacta de hereditate tertii het leven van de persoon over wiens nalatenschap men contracteerde in gevaar bracht, werden ze strijdig geacht met de goede zeden en dus niet getolereerd GEROMANISEERD COSTUMIER RECHT Bij de receptie van het Romeinse recht trachtte men een evenwicht te zoeken tussen het Romeinse recht waar de meeste erfovereenkomsten verboden waren en het feodale gewoonterecht, dat gekenmerkt werd door belangrijke erfovereenkomsten. In het feodale systeem trachtte men namelijk de onroerende goederen in de adellijke familie van grootgrondbezitters te behouden. 56 Erfovereenkomsten waren hier de ideale methode voor. 57 Het geromaniseerde costumiere recht bracht deze twee tegengestelde zienswijzen samen in een synthese. Deze nieuwe theorie werd gekenmerkt door de nietigheid van de erfovereenkomst als algemeen principe met als voornaamste redenen de afkeer van het votum mortis 58 en de vrijwaring van de testeervrijheid. 59 Op dit algemeen verbod waren echter uitzonderingen, ingegeven door de filosofie van het feodale stelsel. Zo waren contractuele erfstellingen en verzakingen aan toekomstige nalatenschappen geldig, echter enkel indien ze 54 C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Actualia vermogensrecht, Brugge, die Keure, 2005, (195) , nr C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Actualia vermogensrecht, Brugge, die Keure, 2005, (195) , nr K. VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijke schenkingen, twee belemmeringen voor een vermogensplanning. in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Themis Familiaal vermogensrecht 22, Themis , Brugge Die Keure 2004, (31) 32, nr C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Actualia vermogensrecht, Brugge, die Keure, 2005, (195) , nr De vrees voor het leven van de erflater. 59 C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Actualia vermogensrecht, Brugge, die Keure, 2005, (195) 199, nr

33 in een huwelijkscontract werden opgenomen. Contracten over de nalatenschap van een derde waren enkel toegelaten indien deze derde hiermee akkoord ging FRANSE REVOLUTIE De synthese tussen het Romeinse recht en het gewoonterecht bleef van kracht tot aan de Franse Revolutie. Onder het mom van het streven naar gelijkheid tussen alle kinderen, diende deze leer aangepast te worden aan het toen heersende nieuwe mens- en maatschapijbeeld van Vrijheid, gelijkheid en broederschap. Erfovereenkomsten creëerden immers ongelijkheid tussen de kinderen. In de literatuur 61 wordt echter algemeen aangenomen dat niet zozeer de gelijkheid tussen de kinderen het werkelijke doel was, dan wel de macht van de adellijke families te breken en zo een einde te maken aan het feodale systeem. Door de contractuele erfstellingen te verbieden, versnipperde de eigendom van de gronden en zodoende ook de macht van de grootgrondbezitters. 3.4 CODE NAPOLÉON De wetgever van 1804 behield het algemeen verbod van erfovereenkomsten dat sinds de Franse Revolutie van kracht was en keerde terug naar de uitzonderingen uit het Costumiere recht. Zodoende is er sinds 1804 geen enkele erfovereenkomst meer geldig met uitzondering van diegene die door de wetgever uitdrukkelijk werden voorzien C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Actualia vermogensrecht, Brugge, die Keure, 2005, (195) 199, nr H. CASIER, N. GEELHAND DE MERCEM, I. SCHUERMANS en B. VERDICKT, De erfovereenkomst is niet langer strijdig met de openbare orde. Een nieuw mijlpaalarrest inzake successieplanning, TEP 2010, afl. 3, (126) 127, nr. 199; K. VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijke schenkingen, twee belemmeringen voor een vermogensplanning. in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Themis Familiaal vermogensrecht 22, Themis , Brugge, Die Keure 2004, (31) 32, nr Zie Deel 1, afdeling 4 21

34 Met het behoud van dit verbod trachtte men het herstel van de macht van de adellijke families en zodoende de terugkeer naar de feodale orde definitief te beletten. 63 Daarnaast hernamen de wetgevers ook het argument van de votum mortis als motivatie voor het algemeen verbod. Verder was ook de bezorgdheid voor benadeling ingevolge een onberedeneerd afstand van rechten, misbruik of bedrog een van de motieven voor het invoeren van het verbod van erfovereenkomsten. 64 Men vreesde dat men zichzelf zou kunnen benadelen bij bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen. Dit zowel omdat men niet de juiste draagwijdte van de overeenkomst zou beseffen, maar ook omdat de erflater door zijn gezag druk zou kunnen uitoefenen om een ongustige handeling te stellen 65. Tot slot wou men door het verbod de mogelijke aantastingen van het vrije en herroepelijke testeerrecht vrijwaren K. VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijke schenkingen, twee belemmeringen voor een vermogensplanning. in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Themis Familiaal vermogensrecht 22, Themis , Brugge;Die Keure 2004, (31) 32, nr K. VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijke schenkingen, twee belemmeringen voor een vermogensplanning. in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Themis Familiaal vermogensrecht 22, Themis , Brugge, Die Keure 2004, (31) 32, nr J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen?, in C. CASTELEIN, A. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit , Brussel, Larcier, 2011, (177) 213!.! 66! W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 964;! H. CASIER, N. GEELHAND DE MERXEM, I. SCHUERMANS en B. VERDICKT, De erfovereenkomst is niet langer strijdig met de openbare orde. Een nieuw mijlpaalarrest inzake successieplanning, TEP 2010, afl. 3, (126) 127.! 22