ENKELE PROBLEMEN INZAKE DE OMZETTING

Transcriptie

1 ENKELE PROBLEMEN INZAKE DE OMZETTING VAN HET VRUCHTGEBRUIK NADER BEKEKEN Masterproef in het kader van de opleiding Master in het notariaat Ingediend door: NATHALIE BONTINCK Studentennummer: Academiejaar Promotor: Prof. dr. A. WYLLEMAN Commissaris: Prof. dr. N. GEELHAND DE MERXEM

2 INHOUDSOPGAVE INLEIDING...1 DEEL 1: INLEIDENDE BEPALINGEN...3 HOOFDSTUK 1: HET ERFRECHT VAN DE LANGSTLEVENDE ECHTGENOOT EN DE LANGSTLEVENDE WETTELIJK SAMENWONENDE... 3 Afdeling 1: Het wetgevend kader... 3 Afdeling 2: Het erfrecht in vruchtgebruik als compromis en de gevolgen ervan... 5 HOOFDSTUK 2: DE OMZETTING VAN HET VRUCHTGEBRUIK... 8 Afdeling 1: Het toepassingsgebied van de omzetting... 8 Afdeling 2: Het mechanisme van de omzetting... 9 Afdeling 3: De vorderingsgerechtigden...11 DEEL 2: ENKELE PROBLEMEN INZAKE DE OMZETTING HOOFDSTUK 1: DE MOGELIJKHEID TOT HET UITSLUITEN OF HET BEPERKEN VAN HET OMZETTINGSRECHT...13 Afdeling 1: Inleiding...13 Afdeling 2: Het omzettingsrecht is niet van openbare orde...15 Afdeling 3: Mogelijkheid tot het ontnemen of tot het verbinden van modaliteiten aan het omzettingsrecht per categorie van vorderingsgerechtigden...20 Afdeling 4: De wijze waarop het omzettingsrecht wordt uitgesloten of aan modaliteiten wordt onderworpen...26 Afdeling 5: Besluit...30 HOOFDSTUK 2: DE WAARDERING VAN HET VRUCHTGEBRUIK...31 Afdeling 1: Inleiding...31 Afdeling 2: De wettelijke criteria...32 Afdeling 3: De probleemstellingen...34 Afdeling 4: De kapitalisatie...42 Afdeling 5: Besluit...49 BESLUIT BIBLIOGRAFIE Wetgeving...54 Rechtspraak...55 Rechtsleer...55

3 INLEIDING De wet van 14 mei betekende voor de langstlevende echtgenoot 2 een grote verandering. Deze wet maakte van hem immers een volwaardig erfgenaam waardoor zijn rechten met betrekking tot de nalatenschap van zijn echtgenote een grote verbetering ondergingen. 3 Een gelijkaardige evolutie werd voor de langstlevende wettelijk samenwonende partner tot stand gebracht bij wet van 28 maart Deze wetgeving bleek het belangrijke antwoord op de evolutie waarbij het gezin een steeds belangrijkere positie innam in het maatschappelijk leven. 5 Uit compromisoverwegingen erft de langstlevende echter meestal alleen in vruchtgebruik. 6 Zodoende tracht men de belangen te respecteren van de langstlevende, wiens levensstandaard dient te worden behouden na het overlijden van zijn echtgenoot, zonder afbreuk te doen aan de belangen van de andere erfgerechtigden door de familiegoederen in volle eigendom naar de langstlevende over te hevelen. Om deze twee verschillende belangen van de erfgenamen te verzoeken lijkt het toekennen van erfrecht in vruchtgebruik de ideale oplossing. 7 Deze veralgemeende grote toebedelingen in vruchtgebruik brengen echter juridische, economische en praktische problemen met zich mee. De wetgever heeft dit ook ingezien en het heeft hem ertoe aangezet om een ruime omzettingsmogelijkheid van het vruchtgebruik te voorzien. 8 1 Wet van 14 mei 1981 tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, BS 27 mei In deze masterproef wordt steeds gebruik gemaakt van de term langstlevende echtgenoot. Wat gesteld wordt geldt natuurlijk evenzeer voor de echtgenote in het geval zij de langstlevende is. 3 W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, Wet van 28 maart 2007 tot wijziging, wat de regeling van het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende betreft, van het Burgerlijk Wetboek en van de wet van 29 augustus 1988 op de erfregeling inzake landbouwbedrijven met het oog op het bevorderen van de continuïteit, BS 8 mei MvT bij het ontwerp van de wet tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, Parl.St. Senaat , nr. 200, 1. 6 M. PUELINCKX-COENE, De grote promotie van de langstlevende echtgenote, T.P.R. 1981, J. VERSTRAETE, Omzetting vruchtgebruik/doel van de omzettingsregel, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Boek 5. Vermogensplanning met effect na overlijden, erfrecht en testament, Brussel, Larcier, 2005, M. PUELINCKX-COENE, De grote promotie van de langstlevende echtgenote, T.P.R. 1981,

4 De artikelen 745quater tot 745sexies van het Burgerlijk Wetboek bieden aan de partijen de mogelijkheid om hun gedwongen relatie te beëindigen door middel van de omzetting van het vruchtgebruik. Hoewel deze methode het voorwerp uitmaakt van wettelijke bepalingen die op het eerste zicht duidelijk en eenvoudig lijken, rijzen er in de praktijk heel wat vragen en problemen doordat de wetgever enkele belangrijke onderwerpen slechts oppervlakkig behandeld heeft. Deze masterproef heeft de bedoeling om bij enkele van deze problemen stil te staan. In deel één wordt het omzettingsrecht gekaderd en enkele belangrijkste principes ervan in herinnering gebracht. Pas in het tweede deel komt de eigenlijke onderzoeksvraag aan bod, in dat deel worden namelijk twee belangrijke problemen belicht die zich in de praktijk stellen met betrekking tot het omzettingsrecht. Enerzijds wordt stilgestaan bij de discussie die rijst over de mogelijkheid tot het uitsluiten of het beperken van het omzettingsrecht. In de praktijk blijkt immers dat de erflater het omzettingsrecht vaak als ongewenst beschouwt en het in zijn concrete situatie wenst te beperken of uit te sluiten. De wetgever heeft enkele wetsbepalingen ingevoerd die deze problematiek betreffen maar deze zijn geen voorbeeld van legistieke duidelijkheid. Bovendien bleven enkele vragen door de wetgever onbeantwoord. Dit hoofdstuk tracht een overzicht te geven van de bestaande discussiepunten, van de mogelijkheden tot clausuleren die de erflater heeft met betrekking tot elke vorderingsgerechtigde en tenslotte ook van de wijze waarop deze clausulering dient te gebeuren. Anderzijds komt een van de meest complexe vraagstukken in verband met het omzettingsrecht aan bod, namelijk het probleem van de waardering van het om te zetten vruchtgebruik. De wetgever heeft zich hier beperkt tot het opleggen van enkele criteria. Deze criteria blijken in de praktijk echter niet afdoende om elke discussie te vermijden. In hoofdstuk twee wordt een overzicht gegeven van de wettelijke criteria, de problemen die rijzen inzake de criteria en hun onderlinge verhouding en tenslotte worden enkele waarderingsmethodes belicht die zich in de praktijk hebben ontwikkeld als mogelijk antwoord op de verschillende discussies en standpunten die er bestaan inzake de waarderingsproblematiek. 2

5 DEEL 1: INLEIDENDE BEPALINGEN In dit eerste deel wordt de omzetting van het vruchtgebruik algemeen gekaderd. Om de ratio legis van het omzettingsrecht duidelijk te maken wordt er vooreerst stilgestaan bij het erfrecht van de langstlevende echtgenoot en de langstlevende wettelijk samenwonende partner. Daarna wordt er dieper ingegaan op het omzettingsrecht zelf. Zo komt het toepassingsgebied, het mechanisme ervan en de vorderingsgerechtigden aan bod. HOOFDSTUK 1: HET ERFRECHT VAN DE LANGSTLEVENDE ECHTGENOOT EN DE LANGSTLEVENDE WETTELIJK SAMENWONENDE Afdeling 1: Het wetgevend kader 1. De langstlevende echtgenoot De wet van 14 mei betekende een mijlpaal inzake het erfrecht van de langstlevende echtgenoot. Deze wet verbeterde de positie van de langstlevende echtgenoot en dit zowel kwalitatief als kwantitatief. Tengevolge van deze wet werd de langstlevende echtgenoot namelijk een wettig en een reservatair erfgenaam. 10 Met deze wijziging werd beoogd om de langstlevende echtgenoot zoveel als mogelijk toe te laten om na het overlijden van de eeststervende toch verder te genieten van de levensstandaard van voor het overlijden. De wijziging van de erfrechtelijke aanspraken werd voornamelijk ingegeven door het feit dat de moderne familie zich steeds meer beperkte tot het gezin en de huwelijksband daarin een steeds belangrijker onderdeel vormde. Wat de eerststervende achterliet bij zijn overlijden was bijgevolg een gemeenschappelijke vrucht van bedrijvigheid van het huishouden. Het leek dan ook niet meer dan logisch dat de langstlevende een groter aandeel zou krijgen in de 9 Wet van 14 mei 1981 tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, BS 27 mei M. PUELINCKX-COENE, De grote promotie van de langstlevende echtgenote, T.P.R. 1981,

6 nalatenschap van de huwelijkspartner. 11 De solidariteit tussen de echtgenoten werd als het ware over de dood heen getrokken. 12 Het erfrechtelijk aandeel dat aan de langstlevende toekomt verschilt in functie van de erfgenamen waarmee hij in samenloop komt. 13 Wanneer de langstlevende echtgenoot samen met de afstammelingen, geadopteerde kinderen of afstammelingen van de vooroverleden echtgenoot opkomt dan verkrijgt hij het vruchtgebruik van de gehele nalatenschap. 14 De erfgenamen verkrijgen in dit geval slechts de blote eigendom. 15 In het geval de vooroverleden echtgenoot andere erfgerechtigden achterlaat, verkrijgt de langstlevende echtgenoot de volle eigendom van het deel van de eerststervende in het gemeenschappelijk vermogen en het vruchtgebruik van diens eigen vermogen De langstlevende wettelijk samenwonende De wet van 28 maart voerde het erfrecht in ten voordele van de langstlevende wettelijke samenwoner. Dit erfrecht bestaat uit het vruchtgebruik van het onroerend goed dat tijdens het samenwonen het gezin tot gemeenschappelijke verblijfplaats diende en van het daarin aanwezige huisraad of, wanneer de woning wordt gehuurd, uit het erfrecht op de huur dat bij het openvallen van de nalatenschap van de vooroverleden wettelijke samenwoner het gezin tot gemeenschappelijke verblijfplaats diende en het vruchtgebruik van het daarin aanwezige huisraad. 18 Het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende partner verschilt dus op enkele vlakken van dat van de langstlevende echtgenoot. Het erfrecht van de 11 MvT bij het ontwerp van de wet tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, Parl.St. Senaat , nr M. PUELINCKX-COENE, De grote promotie van de langstlevende echtgenote, T.P.R. 1981, W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, Artikel 745bis, lid 1 Burgerlijk Wetboek. 15 W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, Artikel 745bis 1, lid 2 Burgerlijk Wetboek. 17 Wet van 28 maart 2007 tot wijziging, wat de regeling van het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende betreft, van het Burgerlijk Wetboek en van de wet van 29 augustus 1988 op de erfregeling inzake landbouwbedrijven met het oog op het bevorderen van de continuïteit, BS 8 mei Artikel 745octies 1, lid 1 en 2 Burgerlijk Wetboek; W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008,

7 langstlevende wettelijk samenwonende slaat slechts op een specifieke categorie van goederen, het gaat niet om een reservatair erfrecht en het aandeel dat de langstlevende wettelijk samenwonende verkrijgt is onafhankelijk van de personen waarmee hij tot de nalatenschap komt. 19 Afdeling 2: Het erfrecht in vruchtgebruik als compromis en de gevolgen ervan Zoals hierboven al aangehaald, wordt aan de langstlevende echtgenoot en aan de langstlevende wettelijk samenwonende partner in beginsel een erfrechtelijk vruchtgebruik toegekend. 20 De langstlevende echtgenoot zal pas de volle eigendom van de gehele nalatenschap verkrijgen wanneer de eerstoverleden echtgenoot geen erfgerechtigden achterlaat. 21 In alle andere gevallen bekomt de langstlevende een vruchtgebruik. Door aan de langstlevende in beginsel een erfrechtelijk vruchtgebruik toe te kennen tracht men een compromis te bereiken tussen de bescherming van de belangen van de langstlevende en die van de andere erfgenamen. Men wil de langstlevende enerzijds zoveel mogelijk verder laten genieten van de levensstandaard van voor het overlijden van de eerststervende maar anderzijds wil men de overheveling van de eigendomsrechten op de nalatenschap vermijden. 22 Het erfrecht in vruchtgebruik mag dan wel de familiale belangen dienen, tegelijk schaadt deze constructie het algemeen belang. 23 Het vruchtgebruik zorgt er immers voor dat er een gedwongen vruchtgebruik-blote eigendom relatie ontstaat tussen de langstlevende en de andere erfgenamen waarmee hij tot de nalatenschap komt. Deze relatie heeft heel wat negatieve gevolgen waardoor er heel wat bezwaren ontstaan tegen de situatie van het gesplitst eigendomsrecht en dit zowel op maatschappelijk 19 W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, J. VERSTRAETE, Omzetting vruchtgebruik/doel van de omzettingsregel, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Boek 5. Vermogensplanning met effect na overlijden, erfrecht en testament, Brussel, Larcier, 2005, Artikel 745bis 1, lid 3 Burgerlijk Wetboek. 22 J. VERSTRAETE, Omzetting vruchtgebruik/doel van de omzettingsregel, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Boek 5. Vermogensplanning met effect na overlijden, erfrecht en testament, Brussel, Larcier, 2005, M. BROHEE-MANNES, La conversion de l usufruit du conjoint survivant, Rev.not.b. 1986, 219; J. DEMBLON, La conversion et le rachat, in Les droits successoraux du conjoint survivant. Approche de la loi du 14 mai 1981, Renconteres Notariat/UCL, Brussel/Louvain-la-Neuve, Bruylant/Cabay, 1981, 56. 5

8 vlak als op het vlak van de goede ordening van de privé belangen van de betrokkenen. 24 In eerste instantie zorgt deze situatie ervoor dat de vrije circulatie van het goed wordt belemmerd. Noch de vruchtgebruiker, noch de blote eigenaar heeft vrije beschikking over de goederen. Verkoop of vervreemding in het algemeen is enkel mogelijk als zij beide akkoord gaan. 25 Het goed dat wordt bezwaard met vruchtgebruik is bijgevolg praktisch onverhandelbaar. Het resultaat van deze situatie is dat de uitbating van en de beschikking over de goederen wordt belemmerd. 26 Bovendien is een doeltreffend vermogensbeheer vaak onmogelijk wanneer het eigendomsrecht gesplitst wordt over meerdere personen. 27 In veel gevallen is de vruchtgebruiker een oudere persoon die het aan elk initiatief ontbreekt, zo laat hij het bijvoorbeeld na om de eigendom te herstellen of te onderhouden. Doordat het bloot eigendomsrecht vaak in handen is van meerdere personen zal ook amper door blote eigenaars overgegaan worden tot actie. Iedereen kijkt immers naar iedereen zonder dat iemand initiatief neemt. 28 De noodzakelijke handelingen tot behoud van de eigendom blijven bijgevolg uit. Tenslotte mogen ook de onderlinge spanningen tussen de partijen niet worden onderschat. Het gedwongen huwelijk tussen de langstlevende en de erfgenamen kan tot heel wat frustraties aanleiding geven, zeker wanneer de verstandhouding voordien al niet optimaal was. Deze gedwongen situatie duwt beide partijen immers in een afhankelijke positie. De vruchtgebruiker en de blote eigenaar moeten steeds rekening 24 Ontwerp van wet tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, verslag namens de commissie voor de justitie door de heer Cooreman, Gedr.St., Senaat, , nr. 600/2, 18; J. VERSTRAETE, Omzetting vruchtgebruik/doel van de omzettingsregel, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Boek 5. Vermogensplanning met effect na overlijden, erfrecht en testament, Brussel, Larcier, 2005, A. VERBEKE, Vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot, in W. PINTENS (ed.), De vereffening van de nalatenschap, Antwerpen, Intersentia, 2007, M. BROHEE-MANNES, La conversion de l usufruit du conjoint survivant, Rev.not.b. 1986, 219; J. DEMBLON, La conversion et le rachat, in Les droits successoraux du conjoint survivant. Approche de la loi du 14 mai 1981, Renconteres Notariat/UCL, Brussel/Louvain-la-Neuve, Bruylant/Cabay, 1981, Ontwerp van wet tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, verslag namens de commissie voor de justitie door de heer Cooreman, Gedr.St., Senaat, , nr. 600/2, 18; W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, J. VERSTRAETE, Omzetting vruchtgebruik/doel van de omzettingsregel, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Boek 5. Vermogensplanning met effect na overlijden, erfrecht en testament, Brussel, Larcier, 2005,

9 met elkaar houden wat moeilijkheden kan opleveren, want ze hebben een gemeenschappelijk belang maar geen identiek. Dit terwijl de langstlevende het liefst zo weinig mogelijke bemoeinissen wil vanwege de kinderen en nog minder van stiefkinderen, broers of zussen van de overledene. Maar ook bij de kinderen leidt deze situatie tot spanningen. Door aanwezigheid van de langstlevende worden zij immers beperkt in hun erfrecht. Zij zullen moeten wachten tot de langstlevende overlijdt, alvorens zij als volle eigenaar van de erfenis kunnen genieten. 29 In een situatie stiefkind-stiefouder is deze situatie vaak nog delicater. 30 Het erfrecht in vruchtgebruik vertoont in de praktijk en in het economische leven een aantal nadelen, omdat dergelijke verdeling niet steeds toelaat om het patrimonium op de meest efficiënte manier te beheren. Dit werd reeds in het verslag van de Senaatscommissie, het rapport Cooreman 31, gesteld. 32 Het is in dergelijke context dat het ontstaan van het recht tot omzetting van het vruchtgebruik dient gekaderd te worden. 29 W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, A. VERBEKE, Vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot, in W. PINTENS (ed.), De vereffening van de nalatenschap, Antwerpen, Intersentia, 2007, Ontwerp van wet tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, verslag namens de commissie voor de justitie door de heer Cooreman, Gedr.St., Senaat, , nr. 600/2. 32 Ontwerp van wet tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, verslag namens de commissie voor de justitie door de heer Cooreman, Gedr.St., Senaat, , nr. 600/2, 18. 7

10 HOOFDSTUK 2: DE OMZETTING VAN HET VRUCHTGEBRUIK Afdeling 1: Het toepassingsgebied van de omzetting Zoals reeds uit het eerste hoofdstuk bleek, zijn er heel wat nadelen verbonden aan de opgedrongen vruchtgebruik-blote eigendom relatie. Deze relatie wordt niet altijd als positief ervaren en is vaak een bron van familiale spanningen. Daarom voerde de wetgever reeds bij wet van 14 mei een bijzondere regeling in waarbij in bepaalde gevallen een einde kan worden gesteld aan het vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot. 34 Deze bijzondere beëindigingwijze is de omzetting van het vruchtgebruik dat als antwoord moest dienen op de vele juridische, economische en praktische bezwaren die geopperd worden tegen de erfrechtelijke toebedelingen in vruchtgebruik aan de langstlevende echtgenoot met een systematische opsplitsing van vele eigendommen tot gevolg. De omzetting is als het ware een correctie die geïnspireerd werd op het algemeen belang. 35 De wettelijk voorziene omzetting is van toepassing op het vruchtgebruik dat door de langstlevende echtgenoot wordt verkregen krachtens de wet, een testament, ingevolge huwelijkscontract of contractuele erfstelling. 36 Alleen met betrekking tot dergelijk vruchtgebruik is er in een wettelijke regeling voorzien. Enig ander vruchtgebruik kan ook omgezet worden maar dan dienen de blote eigenaar en de vruchtgebruiker het daarover eens te zijn en moeten ze bekwaam zijn om in minnelijk overleg daartoe over te gaan. 37 De omzetting van het vruchtgebruik is echter niet enkel van toepassing op het vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot. Ook in de context van het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende partner werd men geconfronteerd met de problemen die de creatie van twee verschillende rechten op één goed met zich 33 Wet van 14 mei 1981 tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, BS 27 mei C. DE WULF, Opstellen van notariële akten. Deel IV Zakenrecht, Mechelen, Kluwer, 2007, M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr Artikel 745quinquies 1 Burgerlijk Wetboek. 37 M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quater B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008, 4. 8

11 meebrachten. De wet van 28 maart heeft daarom de artikelen met betrekking tot de omzetting van het erfrechtelijk vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot van overeenkomstige toepassing gemaakt in de situatie van de wettelijke samenwoning. 39 Afdeling 2: Het mechanisme van de omzetting Het recht om een einde te stellen aan het vruchtgebruik bevat twee soorten van verrichtingen, namelijk het omzettingsrecht sensu stricto enerzijds en het recht van toewijzing in volle eigendom anderzijds. 40 In deze bespreking focussen we op het omzettingsrecht sensu stricto omdat het recht van toewijzing in volle eigendom veeleerd de omzetting van de blote eigendom tot gevolg heeft dan de omzetting van het vruchtgebruik. De omzetting van het vruchtgebruik houdt in dat het vruchtgebruik wordt vervangen door een ander recht of door een of meer andere goederen met dezelfde waarde. 41 Er zijn in artikel 745quater 1 van het Burgerlijk Wetboek drie verschillende omzettingswijzen voorzien. Het vruchtgebruik van de langstlevende kan geheel of ten dele worden omgezet hetzij in de volle eigendom van de met vruchtgebruik belaste goederen, hetzij in een geldsom, hetzij in een gewaarborgde en geïndexeerde rente. 42 Er moet wel op gewezen worden dat wanneer alle betrokken partijen het eens zijn er ook op andere manieren tot omzetting kan overgegaan worden. Het is pas wanneer een of meerdere partijen niet akkoord gaan dat men zich beperkt ziet tot deze drie mogelijke omzettingswijzen. Hieronder wordt kort ingegaan op de drie omzettingswijzen. 38 Wet van 28 maart 2007 tot wijziging, wat de regeling van het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende betreft, van het Burgerlijk Wetboek en van de wet van 29 augustus 1988 op de erfregeling inzake landbouwbedrijven met het oog op het bevorderen van de continuïteit, BS 8 mei C. DE WULF, Opstellen van notariële akten. Deel IV Zakenrecht, Mechelen, Kluwer, 2007, C. DE WULF, Opstellen van notariële akten. Deel IV Zakenrecht, Mechelen, Kluwer, 2007, H. CASMAN, De omzetting van het vruchtgebruik, T.P.R. 1991, Artikel 745quater 1 Burgerlijk Wetboek. 9

12 1. Omzetting in volle eigendom van met vruchtgebruik belaste goederen Een eerste vorm van omzetten houdt in dat het vruchtgebruik op de met vruchtgebruik belaste goederen wordt omgezet in volle eigendom. Bij dit soort omzetting gebeurt er een soort ruil. Het vruchtgebruik op enkele goederen wordt omgeruild tegen blote eigendom op andere, zodat op het einde van de rit de vroegere vruchtgebruiker en de vroegere blote eigenaar(s) volle eigenaar zijn van onderscheiden erfgoederen. Deze omzettingswijze kan slechts gerealiseerd worden zo er in de nalatenschap voldoende goederen aanwezig zijn om de rechten van alle partijen te voldoen aangezien alleen erfgoederen kunnen betrokken worden in deze operatie. Eveneens moet de erfgerechtigde rechten kunnen laten gelden op verschillende goederen Betaling van een som geld In de tweede plaats kan men het vruchtgebruik laten omzetten in een geldsom. Hierbij wordt het vruchtgebruik van de goederen of een deel ervan door de blote eigenaar afgekocht van de vruchtgebruiker tegen betaling van een geldsom. De gelden door de blote eigenaar betaald maken in principe geen deel uit van de erfelijke boedel anders hebben we te maken met een omzetting in volle eigendom. 44 In tegenstelling tot de omzetting in volle eigendom heeft deze omzettingsvorm tot gevolg dat alleen de blote eigenaar(s) volle eigenaar(s) worden van de vruchtgebruikgoederen Omzetting in een lijfrente Tenslotte kan het vruchtgebruik ook omgezet worden in een rente. Het gaat om een gewaarborgde en een geïndexeerde rente. Het kan gaan om een kapitaalrente die het vruchtgebruik vervangt gezien in zijn absolute waarde. Dus eerst bepaalt men de absolute waarde van het vruchtgebruik om dan achteraf een rente te bepalen waarvan de gekapitaliseerde waarde overeenkomt met de waarde van het vruchtgebruik. Het kan evenwel ook gaan om een opbrengstrente die wordt berekend op basis van de gemiddelde netto-inkomsten van het vruchtgebruik. Door de omzetting in een rente 43 M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, C. DE WULF, Opstellen van notariële akten. Deel IV Zakenrecht, Mechelen, Kluwer, 2007, M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quater B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008, 8. 10

13 worden de blote eigenaar(s) nu volle eigenaar(s) maar er blijft wel een gedwongen verhouding tussen beide bestaan. 46 Afdeling 3: De vorderingsgerechtigden 1. Samenloop tussen de langstlevende en afstammelingen In dit geval kan de omzetting zowel door de vruchtgebruiker als door de blote eigenaar(s) worden gevorderd. Het gaat met andere woorden om een tweezijdig omzettingsrecht. Aangezien de rechter in dit geval een discretionaire beoordelingsbevoegdheid bezit dient hij niet elke vordering in te willigen. De rechter kan de omzetting weigeren of ze opdringen aan diegenen die zich ertegen verzetten Samenloop tussen de langstlevende en anderen dan afstammelingen Er komt aan de vruchtgebruiker een ruimer recht toe om omzetting te vorderen wanneer de langstlevende in samenloop komt met anderen dan afstammelingen. Zo kan de vruchtgebruiker de omzetting eisen binnen de vijf jaar na het openvallen van de nalatenschap. In dat geval valt de discretionaire beoordelingsbevoegdheid van de rechter weg. De rechtbank kan de omzetting enkel nog weigeren wanneer de belangen van een onderneming of van een beroepsarbeid tengevolge van de omzetting ernstig zouden worden geschaad. 48 Zoals gezegd kan de vruchtgebruiker de omzetting dus eisen binnen de vijf jaar na het openvallen van de nalatenschap. Na deze termijn van vijf jaar kan de vruchtgebruiker nog steeds de omzetting vorderen. De rechtbank kan deze vordering tot omzetting in dat geval toewijzen wanneer zij dat billijk acht wegens omstandigheden eigen aan de zaak. Hetzelfde geldt wanneer de vordering tot omzetting wordt ingesteld door een blote eigenaar. De vordering van de blote eigenaar kan, ongeacht de termijn 46 M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quater B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008, M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quater B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008, Artikel 745quater 2, lid 1 en lid 3 Burgerlijk Wetboek; M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quater B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008,

14 waarbinnen ze wordt ingesteld, enkel worden toegewezen wanneer de rechtbank dat billijk acht wegens omstandigheden eigen aan de zaak Uitzonderingen De algemene regel inzake het initiatiefrecht om de omzetting te kunnen vorderen, zoals hierboven uiteengezet, kent twee uitzonderingen, geïnspireerd door de oorsprong of de aard van de goederen. 50 In de eerste plaats geldt er in beide voornoemde situaties, met andere woorden zowel wanneer de vruchtgebruiker in samenloop komt met afstammelingen als wanneer hij in samenloop komt met anderen, een bijzondere regeling met betrekking tot de preferentiële goederen. Het vruchtgebruik dat op preferentiële goederen rust kan enkel worden omgezet mits instemming van de langstlevende. Deze regeling vertaalt de bekommernis voor de bescherming van het leefmilieu van de langstlevende. Het individueel belang van de langstlevende haalt het hier dus op het algemeen belang dat de omzettingsregel verrechtvaardigt. Onder preferentiële goederen wordt het onroerend goed dat bij het openvallen van de nalatenschap het gezin tot voornaamste woning diende met het daarin aanwezige huisraad. Bovendien strekt dit vetorecht zich ook uit tot alle toebehoren, die een geheel vormen met de gezinswoning, zoals de tuin en de achterliggende grond. 51 De tweede uitzondering heeft betrekking op goederen die onderworpen zijn aan het recht van wettelijke terugkeer. Wanneer de langstlevende vruchtgebruik uitoefent op dergelijke goederen dan kan enkel de titularis van het recht van wettelijke terugkeer de omzetting vorderen voor zover de eerstgestorvene het recht om de omzetting te vorderen niet bij testament aan de langstlevende heeft toegekend Artikel 745quater 2, lid 4 Burgerlijk Wetboek. 50 Artikel 745quater 2, lid 1 en lid 3 Burgerlijk Wetboek; M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quater B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008, Artikel 745quater 2, lid 1 en lid 3 Burgerlijk Wetboek; M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quater B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008, Artikel 745quater 2, lid 1 en lid 3 Burgerlijk Wetboek; M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quater B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008,

15 DEEL 2: ENKELE PROBLEMEN INZAKE DE OMZETTING HOOFDSTUK 1: DE MOGELIJKHEID TOT HET UITSLUITEN OF HET BEPERKEN VAN HET OMZETTINGSRECHT Afdeling 1: Inleiding Hoewel het recht van omzetting de mogelijkheid biedt aan de vruchtgebruiker en de blote eigenaar(s) om uit hun gedwongen huwelijk te ontsnappen, wordt dit recht niet steeds als even positief ervaren door deze partijen. Het recht dat de blote eigenaar(s) bezitten om de omzetting te vorderen en de daaraan gekoppelde ruime beoordelingsbevoegdheid van de rechter vormt voor de langstlevende echtgenoot of de wettelijk samenwonende partner een bron van rechtsonzekerheid. 53 Bovendien zal het gebrek aan een vervaltermijn voor het instellen van de vordering tot omzetting, de rechtsonzekerheid alleen maar groter maken. De dreiging van een vordering zal als het ware gedurende jaren als een zwaard van Damocles boven het hoofd van de langstlevende hangen. 54 Ook de kinderen, en vooral de stiefkinderen, kunnen de omzetting op vordering van de langstlevende als ongewenst beschouwen. De kinderen wensen immers veelal dat het kapitaal van de goederen van hun ouders niet teloor gaat en voor hen aanwezig blijft. Door de omzetting worden deze wensen echter verstoord. Wanneer stiefkinderen in samenloop komen met een jonge weduwe of weduwnaar, zien zij in geval van omzetting een aanzienlijk aandeel van de nalatenschap van hun ouder in volle eigendom in handen van de stiefouder komen. 55 Zodoende kunnen familiegoederen definitief voor de eigen familie verloren gaan A. WYLLEMAN, Aandachtspunten bij planning in hersamengestelde gezinnen, in X. (ed.), Levenslang en verder: familiale vermogensplanning in de 21 ste eeuw, XXXste Postuniversitaire Cyclus Willy Delva , Mechelen, Kluwer, 2004, M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr A. WYLLEMAN, Aandachtspunten bij planning in hersamengestelde gezinnen, in X. (ed.), Levenslang en verder: familiale vermogensplanning in de 21 ste eeuw, XXXste Postuniversitaire Cyclus Willy Delva , Mechelen, Kluwer, 2004, M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr

16 Anderzijds kunnen kinderen en stiefkinderen worden beperkt in hun rechten indien zij geen omzetting kunnen laten gelden. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer de stiefouder dezelfde levensverwachting heeft. Zonder omzettingsmogelijkheid zullen de aanspraken van de stiefkinderen gedurende hun hele leven beperkt worden tot de blote eigendom. 57 In de praktijk wordt het omzettingsrecht dus in sommige gevallen als noodzakelijk en in andere gevallen als absoluut niet wenselijk beschouwd. De vraag die zich tengevolge van deze laatste vaststelling stelt, is of en in welke mate de eerststervende echtgenoot of wettelijk samenwonende partner vooraf het omzettingsrecht kan wegwerken. Dit kan bijvoorbeeld wenselijk zijn in het geval de erflater aan de langstlevende een onaantastbaar zakelijk recht van vruchtgebruik wil toe kennen op andere goederen dan de preferentiële. Maar dergelijke clausule kan eveneens in het belang van de blote eigenaars worden aangewend. Een clausule tot ontneming van het omzettingsrecht aan de langstlevende verhindert immers dat de goederen die aan het vruchtgebruik onderworpen zijn, op het verzoek van de vruchtgebruiker zouden kunnen worden verkocht of in eigendom zouden worden overgedragen tegen de wil van de blote eigenaars. 58 Bovengenoemde vraag zal centraal staan in dit hoofdstuk. Het hoofdstuk dient een antwoord te bieden op de vraag of de eerststervende de vruchtgebruik-blote eigendom verhouding kan fixeren zodat het patrimonium bewaard blijft voor het nageslacht en de langstlevende ongestoord de vruchten ervan kan blijven genieten 59. Bovendien wordt ook nagegaan of de eerststervende het mindere kan, namelijk het omzettingsrecht aan beperkende voorwaarden onderwerpen. 57 A. WYLLEMAN, Aandachtspunten bij planning in hersamengestelde gezinnen, in X. (ed.), Levenslang en verder: familiale vermogensplanning in de 21 ste eeuw, XXXste Postuniversitaire Cyclus Willy Delva , Mechelen, Kluwer, 2004, C. DE WULF, Het vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot het recht van omzetting en de toewijzing in volle eigendom, T.Not. 2006, afl. 3, A. WYLLEMAN, Aandachtspunten bij planning in hersamengestelde gezinnen, in X. (ed.), Levenslang en verder: familiale vermogensplanning in de 21 ste eeuw, XXXste Postuniversitaire Cyclus Willy Delva , Mechelen, Kluwer, 2004,

17 Afdeling 2: Het omzettingsrecht is niet van openbare orde 1. Principe Het recht om de omzetting te vorderen is niet van openbare orde. Er mag dus principieel aan het omzettingsrecht gesleuteld worden om zodoende tegemoet te komen aan de wensen van de erflater die zich in zijn concrete situatie voordoen. 60 De erflater kan het omzettingsrecht dus ontnemen 61 en bovendien moet men, wanneer men toepassing maakt van het adagium qui peut le plus, peut le moins, aanvaarden dat de erflater de modaliteiten van omzetting kan beperken en eventueel zelfs kan bepalen. 62 Dit principe is echter niet vrij van uitzonderingen. De uitzonderingen die enerzijds expliciet door de wet zijn voorzien en anderzijds door de rechtsleer van toepassing worden geacht, zullen hierna in 2 en 3 aan bod komen. 2. De wettelijke uitzonderingen Van het algemene principe van vrijheid tot clausuleren wordt afgeweken door de wettelijke bepalingen die expliciet verbieden om het omzettingsrecht in twee bepaalde gevallen te ontnemen. 63 De wetgever heeft met andere woorden in die gevallen de mogelijkheid om de omzetting te vorderen imperatief opgelegd. 64 Krachtens de eerste uitzondering mag het omzettingsrecht niet worden ontnomen aan de afstammelingen uit een vorige relatie van de vooroverleden echtgenoot of wettelijk samenwonende partner. 65 Met deze regel wenst de wetgever te verhinderen dat het erfrecht van deze kinderen tot aan het overlijden van de stiefouder beperkt blijft tot de 60 M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quinquies B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008, W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, A. VASTERAVENDTS, De omzetting van het vruchtgebruik, in W. PINTENS (ed.), De vereffening van de nalatenschap, Antwerpen, Maklu, 1993, W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr Artikel 745quinquies 2, lid 1 Burgerlijk Wetboek; J. VERSTRAETE, Modalisering van het omzettingsrecht, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Boek 5. Vermogensplanning met effect na overlijden, erfrecht en testament, Brussel, Larcier, 2005,

18 blote eigendom en ze dus, bij gebrek aan omzettingsrecht, amper van hun erfrecht kunnen genieten. 66 De tweede wettelijke bepaling legt het verbod op om aan de langstlevende echtgenoot of wettelijk samenwonende partner het recht te ontnemen om de omzetting te vorderen met betrekking tot de preferentiële goederen. 67 Dit betekent echter enkel dat aan de langstlevende de mogelijkheid moet geboden worden om de omzetting te vorderen en geenszins dat die omzetting ook moet worden toegestaan. De rechter behoudt dus zijn discretionaire beoordelingsbevoegdheid Bijkomende beperkingen voortvloeiend uit de reserveregeling Nu de wet uitdrukkelijk bepaalt in welke gevallen het omzettingsrecht niet kan ontnomen worden en zich voor de rest hult in een stilzwijgen, zou hieruit a contrario kunnen worden afgeleid dat in alle andere gevallen het recht om omzetting te vragen door de erflater wel kan worden ontnomen 69 of aan modaliteiten kan worden onderworpen. Dit lijkt enkele auteurs 70 echter een brug te ver in het licht van de algemene principes inzake het erfrecht en meer bepaald inzake de reservebescherming. Zo argumenteert De Wulf bijvoorbeeld dat men naast artikel 745quinquies, 2 van het Burgerlijk wetboek ook rekening moet houden met de regels van de erfrechtelijke reserve. Deze reserve is onbeschikbaar, komt aan de reservataire erfgenamen toe uit kracht van de wet en vrij van alle bezwarende bedingen waarmee de erflater het zou belast hebben. Een beding waarbij het omzettingsrecht wordt uitgesloten of wordt beperkt is in dit opzicht dus ongeoorloofd in de mate dat het beding de reserve bezwaart 71, blote eigendom of vruchtgebruik zonder omzettingsrecht is nu eenmaal 66 W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, Artikel 745quinquies, 2, lid 2 Burgerlijk Wetboek 68 M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr. 104, L. RAUCENT, Les droits successoraux du conjoint survivant, Premier commentaire de la loi dus 14 mai 1981, Formules et exercices, coll. Prolegomena, Brussel, Swinnen, 1981, C. DE WULF, Opstellen van notariële akten. Deel IV Zakenrecht, Mechelen, Kluwer, 2007, 74-75; M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr C. DE WULF, Opstellen van notariële akten. Deel IV Zakenrecht, Mechelen, Kluwer, 2007,

19 minder dan blote eigendom of vruchtgebruik met omzettingsrecht. 72 Krachtens deze visie kan een uitsluiting of beperking van het omzettingsrecht alleen gevolg hebben tot beloop van het beschikbare deel. Dit heeft natuurlijk een grote beperking tot gevolg voor de handelingsvrijheid van de erflater. Anderen 73 gaan niet akkoord met voornoemde visie. Deze tegenstanders argumenteren dat het doortrekken van de reservebescherming in de context van het omzettingsrecht tot gevolg heeft dat aan artikel 745quinquies 2 elke betekenis wordt ontnomen. Zo argumenteert Verbeke dat de wetgever immers zelf, door het invoeren van het erfrecht in vruchtgebruik en de mogelijkheid tot het omzetten van het vruchtgebruik, de reserveregeling buiten spel heeft gezet. Door slechts twee wettelijke verboden op de vrije clausuleringsmogelijkheid in te voeren, heeft de wetgever impliciet de ontneming in elk ander geval toegelaten. Hiertegen de onbezwaardheid van de reserve in stelling brengen, gaat volgens hem niet op daar het vruchtgebruik en het omzettingsrecht een constructie is van de wetgever dat men moet toepassen zoals door de wetgever voorzien. 74 Coene volgt deze stelling van Verbeke evenwel niet en werpt daartegen op dat er kan aan getwijfeld worden dat de wetgever door het invoeren van twee wettelijke verboden de bedoeling had om het ontnemen van het omzettingsrecht in alle andere gevallen wel mogelijk te maken, ook al zou de erflater op die manier de reserve van de reservatairen belasten. 75 Deze bedoeling blijkt in ieder geval niet uit de parlementaire voorbereiding. 76 Bovendien is de reserveregeling een algemeen principe van het erfrecht waardoor kan verwacht worden dat de wetgever een afwijking van dergelijk principe ook expliciet zou vermelden, eerder dan het impliciet uit andere regels te laten voortvloeien M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr J. DEMBLON, La conversion et le rachat in Les droits successoraux dus counjoint survivant. Approche de la loi du 14 mai Rencontres Notariat/UCL, Brussel/Louvain-la-Neuve, Bruylant/Cabay, 1981, 71; A. VASTERAVENDTS, De omzetting van het vruchtgebruik in W. PINTENS (ed.), De vereffening-verdeling van de nalatenschap, Antwerpen, Maklu, 1993, 162; A. VERBEKE, Vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot in W. PINTENS (ed)., De vereffening van de nalatenschap, Antwerpen, Intersentia, 2007, A. VERBEKE, Vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot in W. PINTENS (ed)., De vereffening van de nalatenschap, Antwerpen, Intersentia, 2007, M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quinquies B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008, M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, nr M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quinquies B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008,

20 4. Persoonlijke visie Het is moeilijk om een eenvormig standpunt in te nemen in de discussie die zich afspeelt over de toepasselijkheid van de reservebescherming en de wisselwerking ervan met de wettelijke uitzonderingen. Het aanvaarden dat de regels inzake de omzetting van het vruchtgebruik een aparte regeling vormen die een uitzondering vormt op het algemeen wettelijk kader, is het gemakkelijkst. Er zijn echter heel wat elementen die mij daarvan weerhouden en de voorkeur geven aan de stelling dat de reserveregeling ook in het kader van het omzettingsrecht dient te worden toegepast. In wat hieronder volgt zet ik mijn eigen visie op de discussie uiteen en tracht ik te argumenteren waarom bij de clausulering ook rekening dient te houden met het algemeen wettelijk kader. In eerste instantie is de reserveregeling een belangrijk principe binnen het erfrecht waarvan mag verwacht worden dat het door de wetgever niet zomaar zal worden opzij gezet en indien dat wel gebeurt, dat het dan zeker op een expliciete wijze gebeurt. De bedoeling om het principe opzij te zetten is in deze echter op geen enkele manier ter uitdrukking gekomen, noch in de wettekst noch in de parlementaire voorbereiding. De vraag die daarbij dient te worden gesteld is of het ontbreken van dergelijke uitdrukking een bewuste keuze was van de wetgever, die helemaal niet wou afwijken van de algemene principes van het erfrecht, dan wel een vergetelheid. Hoe dan ook lijkt het mij opportuun om dergelijke afwijking van de algemene principes niet zomaar impliciet uit de bestaande regelgeving af te leiden. Het volgen van de voorzichtigste zienswijze, namelijk het doortrekken van de reservebescherming, verdient ook hier de voorkeur. Bovendien overtuigt het argument van de tegenstanders me niet waarbij wordt gesteld dat het aanvaarden van de werking van de reserveregeling in het kader van het omzettingsrecht tot gevolg heeft dat artikel 745quinquies 2 elke betekenis wordt ontnomen. Dit argument is immers betwistbaar. Zoals reeds in het inleidend hoofdstuk vermeld, is de omzetting van toepassing op elk vruchtgebruik 78, zo ook het vruchtgebruik dat verkregen is ingevolge huwelijkscontract. Wat er nu net met de 78 Artikel 745quinquies 1 Burgerlijk Wetboek. 18

21 term ingevolge huwelijkscontract wordt bedoeld is onzeker en wordt betwist in de rechtsleer. De eigenlijke discussie blijft buiten het bestek van deze bespreking maar in het kader van de bespreking is het belangrijk dat vele auteurs 79 een letterlijke interpretatie van de term voorstaan. In dat geval is elk vruchtgebruik dat de langstlevende bij huwelijkscontract verkrijgt, ook datgene dat hij als huwelijksvoordeel verkrijgt, omzetbaar. In die optiek behoudt artikel 745quinquies 2 van het Burgerlijk Wetboek haar nut. Op het vruchtgebruik dat ingevolge huwelijksvoordeel wordt toegekend zijn de reservebeperkingen niet inroepbaar, de wettelijke uitzonderingen van artikel 745quinquies 2 van het Burgerlijk Wetboek behouden dus hun betekenis. Zolang de wetgever dus nalaat de huwelijksvoordelen expliciet uit het toepassingsgebied van de omzetting te sluiten, behouden de wettelijke uitzonderingen dus een potentiële gelding. Tot dat moment kan namelijk worden geoordeeld dat artikel 745quinquies 2 van het Burgerlijk Wetboek enkel werd ingevoerd om te worden toegepast in een context waarin de algemene regels, namelijk de reservebescherming, niet gelden. Hetgeen wat er mij echter het meest overtuigt van de stelling dat de reservebescherming ook hier dient te worden toegepast, is de doelstelling die de wetgever beoogde met het creëren van het omzettingsrecht. Zoals reeds eerder werd vermeld, had de vruchtgebruik-blote eigendom relatie in de praktijk negatieve economische gevolgen en leidde ze bovendien tot heel wat familiale spanningen. Om deze gevolgen een halt toe te roepen werd het omzettingsrecht gecreëerd. De omzetting was als het ware een redmiddel dat aan de partijen werd geboden om uit hun gedwongen relatie uit te komen. Bijgevolg zou het onlogisch zijn om te aanvaarden dat de wetgever enkel in de wettelijk voorziene gevallen het omzettingsrecht waarborgt, dit terwijl het omzettingsrecht van de partijen op basis van het algemeen wettelijk kader op een ruimere manier wordt gewaarborgd. Dergelijke bedoeling van de wetgever aanvaarden zou betekenen dat de wetgever al meteen het door hem ingevoerde omzettingsrecht terug uitholt. Dit terwijl het omzettingsrecht, net vanuit de doelstellingen van algemeen belang, zo ruim mogelijk aan de partijen 79 M. BROHEE-MANNES, La conversion de l usufruit du conjoint survivant, Rev. not. b. 1986, ; J. DEMBLON, La conversion et le rachat, in E. BOUTTIAU, Les droits successoraux de conjoint survivant, Brussel/Louvain-la-Neuve, Bruylant/Cabay, 1981, 58; C. DE WULF, Opstellen van notariële akten. Deel IV Zakenrecht, Mechelen, Kluwer, 2007, 57-58; J. VERSTRAETE, Welk vruchtgebruik is omzetbaar?, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Handboek Estate Planning. Boek 5. Vermogensplanning met effect na overlijden, erfrecht en testament, Brussel, Larcier, 2005,

22 zou moeten worden gegarandeerd. Aanvaarden dat de geïsoleerde toepassing van het artikel 745quinquies 2 van het Burgerlijk Wetboek een grotere mogelijkheid tot beperking en uitsluiting van het omzettingsrecht voor de erflater doet ontstaan, dan de mogelijkheid die reeds op basis van het algemeen wettelijk kader bestond lijkt mij bijgevolg een uiterst onlogisch. Het samengaan van zowel de wettelijke uitzonderingen als de beperkingen die uit de reserveregeling voortvloeien, lijkt mij beter verdedigbaar wanneer men met de doelstelling van de omzetting rekening houdt. Afdeling 3: Mogelijkheid tot het ontnemen of tot het verbinden van modaliteiten aan het omzettingsrecht per categorie van vorderingsgerechtigden In deze afdeling zal worden uiteengezet in welke mate en ten aanzien van wie de erflater de mogelijkheid heeft om het omzettingsrecht te ontnemen en aan modaliteiten te onderwerpen. Die mogelijkheid wordt bekeken rekening houdende met de wettelijke uitzonderingen en, voor wat betreft het erfrechtelijk vruchtgebruik, met beide stellingen inzake de reserveregeling Wat betreft de mogelijkheid van de erflater om modaliteiten op te leggen inzake het omzettingsrecht moet wel worden gewezen op de discussie die er daarover bestaat in de rechtsleer. Waar het verbinden van modaliteiten aan de uitoefening van het omzettingsrecht het ideale middel is voor de erflater om het recht aan zijn wensen aan te passen, is niet iedereen het erover eens dat dit zomaar kan. Enerzijds wordt verdedigd dat de erflater vrij is om modaliteiten te verbinden aan het omzettingsrecht wanneer hij zich in een situatie bevindt waarin hij het omzettingsrecht kan ontnemen. Dit is namelijk een toepassing van het adagium qui peut le plus, peut le moins. 80 Hier wordt dus aanvaard dat de erflater het omzettingsrecht aan zijn wensen aanpast door bijvoorbeeld het opleggen van een termijn waarbinnen de omzetting moet worden gevorderd, het beperken van de goederen die het voorwerp kunnen uitmaken van de omzetting naar soort of aantal of het opleggen van dwingende regels inzake de 80 M. COENE, A. VERBEKE, Commentaar bij artikel 745quinquies B.W. in M. COENE (ed.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, I, Mechelen, Kluwer, 2008,