Flitsbezoeken. stimuleren reflectie in de school

Transcriptie

1 Flitsbezoeken stimuleren reflectie in de school Klassenbezoeken schieten er in de praktijk nogal eens bij in bij leidinggevenden of ze worden door leerkrachten vooral ervaren als een controle- of beoordelingsinstrument van bovenaf. De praktijk wijst echter uit dat korte, gefocuste en herhaaldelijke flitsbezoeken juist een effectief middel kunnen zijn voor de professionele ontwikkeling van leerkrachten. Tekst: Wouter Camps Zijn er op jouw school leerkrachten die elke ochtend denken: hoe kan ik de ontwikkeling van mijn leerlingen vandaag tegenwerken? Waarschijnlijk niet. Ook jouw team bestaat uit professionals die zich elke dag tot doel stellen om met uiterste inspanning de leerlingen te begeleiden in hun verdere ontwikkeling. Daarvoor maken leerkrachten honderden keuzes op een dag. Zij maken die bewust of onbewust met de intentie om de leerlingen te ondersteunen. In de dagelijkse hectiek op een school, komt het er helaas minder vaak van om met leerkrachten te spreken over de overwegingen die ten grondslag liggen aan al die keuzes. In de recente discussies over onderwijs wordt ervoor gepleit om leerkrachten meer te laten reflecteren, eigenaar te zijn van hun eigen professionele ontwikkeling en samen een lerende organisatie te vormen. De leidinggevende kan leerkrachten faciliteren om een reflectief klimaat op school tot stand te brengen. 5

2 Carien de Water is directeur van RKBS De Regenboog in Delft. Deze kleine school, bestaande uit een gemêleerd team wat betreft onderwijservaring, werkt vanuit de visie met zelfvertrouwen de wereld in. Om dat te bereiken wordt er veel aandacht besteed aan het individuele kind en is de school zeer toegankelijk voor ouders. Door vele culturele activiteiten richt de school zich op presentatievaardigheden bij kinderen, het laten zien wat ze kunnen. Carien ziet flitsbezoeken als een goed middel om samen met de leerkrachten in gesprek te raken over de gedachtegang van leerkrachten bij de voorbereiding en uitvoering van de lessen. Niet beoordelend maar juist bedoeld om samen tot inzicht te komen. De leerkrachten geven ook aan dat ze flitsbezoeken ervaren als niet beoordelend maar juist als investering in hun ontwikkeling als professional. De mensen vinden het leuk want je vraagt naar hun vakkennis en ontwikkeling. Leuk om over na te denken en je komt tot een gezamenlijk gesprek over hoe het eventueel anders kan en samen kom je tot nieuwe inzichten. Dat kan al beginnen met eenvoudige middelen, bijvoorbeeld door regelmatig in de klas te komen kijken, met een gefocuste blik en kort, zoals bij flitsbezoeken. Drie minuten Flitsbezoeken helpen om op effectieve wijze een reflectief klimaat in de school te krijgen. Flitsbezoeken zijn een bewerking van de Three minute classroom walkthrough van Carolyn J. Downey. Samen met haar medewerkers ontwikkelde Downey een sterk door research ondersteunde werkwijze die uitgaat van de beperkte tijd van de leidinggevende en van de wens om als leidinggevende te bouwen aan een professionele lerende organisatie. Een werkwijze die past binnen het bouwen aan een professionele cultuur in de school. Het ultieme doel van flitsbezoeken is dat leerkrachten door zelfreflectie nog beter worden en daarmee nog beter onderwijs bieden aan leerlingen. Door korte lesbezoeken af te leggen is de leidinggevende in staat om een vraag op te stellen die reflectie en bewustwording bij de leerkracht tot stand brengt. Tijdens het antwoord van de leerkracht ontstaat een reflectieve dialoog waarbij de leerkracht en de leidinggevende beseffen wat zijn gedachten waren om tot bepaalde beslissingen te komen. Vanuit reflectie ontstaat bewustwording op eigen gedachten en handelen en dat brengt leren met zich mee. Flitsbezoeken ondersteunen het collectief bespreken van het thema goed onderwijs. Door daar samen over te blijven spreken vallen interventies, afspraken, en dergelijke meer op hun plaats. Werken aan de voorwaarden voor een reflectief klimaat Om te komen tot een gezamenlijk reflecterend klimaat doet een organisatie er verstandig aan drie fasen te doorlopen (gebaseerd op het model De Gouden Cirkel van Simon Sinek): 1. Waarom doen we de dingen zoals we dat doen, wat is ons gezamenlijk moreel besef? -> Why 2. Hoe zie je dat in de dagelijkse schoolpraktijk? -> How 3. Wat is er nodig om dat te bereiken of te behouden? -> What Veel schoolorganisaties focussen op het how en het what. Dit kan uitmonden in een eenzijdige focus op het maken van vele afspraken tijdens vergaderingen en het controleren van de uitvoering van die afspraken. Door op deze wijze de schoolorganisatie te managen bestaat de kans op een controlecultuur, een afrekencultuur waarbij de leraar steeds verder van het persoonlijk moreel besef, laat staan het gezamenlijk moreel besef, komt te staan. Organisaties doen er verstandig aan om steeds de lijn van Why-How-What voor ogen te houden zodat iedere intentie en onderwijsidee gelinkt kan worden aan het hoger moreel besef van het team; wat willen wij zijn voor onze doelgroep? Van leidinggevenden wordt daarom ook meer verwacht dan alleen de controlerende managementtaak. Leidinggevenden dienen onderwijsprofessionals te verbinden, te inspireren om vanuit een gezamenlijk moraal te werken in de organisatie. Niet het opleggen van taken en afspraken maar het bevragen op hun denkbeelden rondom goed onderwijs. Dit alles bekeken vanuit de positieve vooronderstelling dat iedere leerkracht het goed meent met zijn leerlingen. Interessant is de vraag welke rol en focus de schoolleider zichzelf toedicht. Stuurt hij of zij sterk op de zichtbare randvoorwaarden of ziet men de drie hierboven beschreven punten in samenhang en wordt er gewerkt van het waarom naar het hoe naar het wat? De overweging van Carien om met flitsbezoeken te starten is om meer gefocust te kijken in de les, sneller, gerichter, wat zie ik in deze groep? Vooral een gelijkwaardige dialoog met leerkrachten trok haar aan. Nu hebben leerkrachten soms stress als je de klas inloopt; met de reflectieve vraag staan de mensen er meer ontspannen in want het is bedoeld samen na te denken in plaats van een oordeel te vellen. Een klassenbezoek is in haar ogen nooit een oordeel. Daarnaast bieden flitsbezoeken een antwoord op het gevoeld tijdsprobleem. Door gericht te kijken en naast de vraag een korte dialoog te voeren met de leerkracht kom je in kortere tijd tot goede reflectie met je collega s. 6

3 Vanuit RKBS de Regenboog heeft Carien samen met haar interne begeleider de training Flitsbezoeken gevolgd. De opbouw vond ze duidelijk en de inhoud paste bij haar wens om op een reflecterende wijze met haar teamleden te spreken. In de trainingsgroep ervaarde ze wel af en toe de ja maar-stand. Dat kan te maken hebben met de rolneming die anderen zich toedichten, de tijd die men beschikbaar heeft of met het feit dat het best pittig is om op reflecterende wijze met collega s over onderwijs te spreken. Carien is ervan overtuigd dat het leerkrachten motiveert om naast onderwijsorganisatie ook te spreken over onderwijsinhoud. Ze wil er tijd aan besteden omdat het mensen motiveert. Carien deelt bijvoorbeeld ook onderwijsliteratuur uit. In de praktijk ervaart Carien ook dat de tijdsdruk en de hectiek van alledag de uitvoering van flitsbezoeken kan belemmeren. Daarom verplicht ze zichzelf wel dat als er tijd is dat ook echt te gebruiken om mensen te ontwikkelen en betrokken te houden in het onderwijsproces door reflectie. Het zou in haar ogen goed zijn dat er na de training ook begeleiding wordt verzorgd op de scholen zodat het doelgericht wordt ingetraind bij leidinggevenden. Er zou begeleiding nodig zijn in de school. Ook belangrijk: welke rol dicht het team hem of haar toe? Verwachten ze van de schoolleider dat die de beslissingen neemt, de organisatie draaiende houdt en controleert? Wil de schoolleider met zijn team werken aan goed onderwijs, dan is het niet zaak om alles dicht te timmeren en te controleren maar om steeds in dialoog te zijn over de denkbeelden van de professionals over wat goed onderwijs is in relatie tot de dagelijkse interventies. Dat lijkt veel meer tijd te kosten maar denk eens aan de hoeveelheid tijd (en ergernis) die er gaat zitten in het controleren en achterna zitten van collega s. Aanpak flitsbezoeken Hoe gaan flitsbezoeken in zijn werk? Om te beginnen is het van belang dat iedere leerkracht in de schoolorganisatie beseft dat ze in het teken staan van professionele ontwikkeling. Het is geen hulpmiddel om snel de leerkracht te controleren en terecht te wijzen. Flitsbezoeken worden door de leidinggevende ingezet omdat hij of zij vanuit intrinsieke authentieke interesse op de hoogte wil zijn van de professionele houding van de leerkracht. Door gezamenlijk af te spreken dat je samen werkt aan een professioneel klimaat waarbij ieder mag leren, is de uitvoering van flitsbezoeken niet dreigend voor de individuele leerkracht. Je werkt met wederzijds vertrouwen aan een gemeenschappelijk moraal. De leidinggevende brengt met grote regelmaat korte bezoekjes aan de klassen in de school. Ze mogen ingepland worden maar dat is niet strikt noodzakelijk. De leerkracht hoeft ook niet van tevoren te weten of de leidinggevende op bezoek komt. De leidinggevende kan kort in de klas zijn omdat hij of zij met een focus observeert. Vanuit 5 focusgebieden word het onderwijsleerproces gadegeslagen; Doen de leerlingen wat ze moeten doen? (nemen de leerlingen daadwerkelijk deel aan de les?) Kiezen leerdoel (wat is het leerdoelen en in hoeverre zijn de lesopbouw en activiteiten in lijn met het doel?) Beslismomenten (welke interventies doet de leraar om de leerlingen te helpen bij het behalen van het leerdoel?) Wanden scannen (wat hangt er aan de muren ter ondersteuning van het onderwijsleerproces?) Veiligheid en gezondheid (zijn er risico s die aangepakt moeten worden?) Na het flitsbezoek wat dan? Als je een paar keer op bezoek bent geweest in een les, is het tijd voor de leidinggevende te reflecteren op het volgende. Wat doe je met wat je hebt gezien? Oordeelloos observeren is haast onmogelijk. Ieder kijkt vanuit een eigen referentiekader en vindt wel iets van wat hij ziet. In grote lijnen zijn er drie keuzes; Er is niet veel opgevallen. Dan behoeft de lesobservatie geen nadere uitwerking en wordt de leerkracht verteld dat het fijn was om even in de les te zitten. Er kan natuurlijk preciezer benoemd worden wat er als positief werd ervaren; er werden fijne ondersteunende opmerking gehoord of een activiteit werd als zeer prettig ervaren door leerlingen. Er werden zaken geconstateerd die het echt niet in orde zijn; de leerkracht komt te laat, staat uitlachen toe. Draai er niet omheen en handel ernaar. In de derde plaats, en dit is meestal het geval als het goed is, is het mogelijk dat er zaken opvallen waarover vragen ontstaan; Waarom doet de leerkracht het zo? Wat wil hij of zij bereiken bij de leerlingen? Dat is de basis voor de verdere professionele ontwikkeling van de leerkracht. Dit kan worden ondersteund door reflectieve vragen te stellen. De reflectieve vraag De reflectieve vraag gaat niet alleen over dat ene lesmoment maar over een algemeen thema, de algemene onderwijspraktijk. Je bent benieuwd hoe de leraar denkt. Verstandig is het dan ook om pas na enkele lesbezoeken een reflectieve vraag te stellen. Het gaat dus niet over twee leerlingen die door de uitleg heen spraken maar over ordeverstorend gedrag. Het gaat niet over een leuke werkvorm die je zag maar over effectief samenwerkend leren. Daarnaast is de vraag opgebouwd uit 5 elementen om zo de leerkracht te brengen tot reflectie op eigen gedachten en beslissingen; situatie, reflectie op onderwijspraktijk, overweging, beslissing en impact op leerlingen. 1. Situatie waarin de leerkracht bezig is; bijvoorbeeld wanneer de lessen voorbereid worden 2. Reflectie op de onderwijspraktijk; je denkt na over de duidelijkheid van de vragen die je gaat stellen tijdens de toets 7

4 3. Overweging; ideeën, gedachten, et cetera; welke criteria hanteer jij? 4. Beslissing; op grond waarvan beslis jij vragen zo te formuleren? 5. Impact op de leerlingen; zodat de vragen duidelijk zijn voor de leerlingen. Deel 1,2 en 5 dragen bij aan de comfortzone van de leerkracht, want hij wordt aangesproken op zijn professionaliteit. Vanuit je positieve vooronderstelling ga je ervan uit dat de leerkracht zich ook professioneel gedraagt. Deel 3 en 4 helpen de leerkracht te reflecteren op eigen gedachten en handelen, zodat er bewustwording plaatsvindt. Belangrijke criteria voor de reflectieve vraag zijn: Gericht op de algemene onderwijspraktijk Neutraal en niet beoordelend Positieve voorponderstelling Met respect Betekenisvol oprekken van de comfortzone. De reflectieve vraag wordt ontworpen en aangeboden passend bij het niveau van de leerkracht. Downey onderscheid drie niveaus; Niveau 1 & 2 Basisniveau. Deze leerkrachten zijn sterk activiteitgericht in het hier en nu. Niveau 3 & 4 Professioneel niveau. Deze leerkrachten werken meer autonoom en zijn meer gericht op het halen van leerresultaten bij de individuele leerlingen, soms op basis van eigen toetsing dan wel op basis van landelijke toetsen. Een excellente leerkracht is ook volledig gefocust op de leeropbrengsten en is in staat om in de klas sterk op niveau te differentiëren. Maar daarnaast ziet deze leerkracht ook de uitdaging om leerlingen betrokken te laten zijn op andere terreinen zoals leer strategieën, motivatie, meervoudige intelligentie, enzovoorts. Op het moment dat de leerkracht kiest om de vraag mondeling toe te lichten kan er een reflectieve dialoog ontstaan. Let wel, dit gesprek is niet bedoeld als beoordelingsgesprek maar om kort de overwegingen van de leraar te horen. Een reflectieve dialoog duur kort, hooguit 10 minuten. Het ultieme doel van een reflectieve dialoog is te reflecteren op beslissingen, niet op de acties die werden geconstateerd. De focus ligt niet op het veranderen van gedrag maar op het op gang brengen van bewustzijn. Een grote valkuil voor de leidinggevende bij Ook Carien gaf aan dat je er in moet groeien maar dat het haar lukt om oordeelloos vragen te stellen en mensen reageren daar positief op. Het formuleren van een reflectieve vraag is best pittig en vraagt ondersteuning. Je komt soms op dezelfde vragen omdat je bij verschillende leerkrachten dezelfde thema s ontdekt. Ze houdt bij wie ze welke vraag stelt, ze wil een groter repertoire en maakt een database. Ook zou het goed zijn om met collega s reflectieve vragen te bespreken en te delen. Het formuleren van een reflectieve vraag is best pittig en vraagt ondersteuning 8

5 De vraag laten aansluiten bij het niveau van de leerkracht is heel belangrijk in de ogen van Carien. Soms is het een inkoppertje soms een pittige denkvraag. Het is haar uitdaging om de ander aan het denken te zetten en vanuit de ervaring met die persoon schat Carien het niveau in. Maar een beginnend leerkracht kan op een bepaald terrein (didactiek of bijvoorbeeld pedagogisch klimaat) heel professioneel zijn. Een ervaren leerkracht kan ook op didactisch terrein soms activiteiten laten zien op basisniveau. Carien kijkt wat ze op dat moment ziet en waar ze nieuwsgierig naar is om een gedachtewisseling over aan te gaan. Soms is de vraag te eenvoudig en leerkrachten hebben de neiging snel antwoord te willen geven maar als de leerkrachten de reflectieve vraag eerst moeten lezen en moeten nadenken komen ze tot diepere en reflecterende antwoorden. Mensen moeten wennen aan de vragen. Men spreekt snel over die ene situatie terwijl het gaat om de overweging en de algemene onderwijspraktijk. Wanneer duidelijk is dat dat de leidraad van het gesprek is vinden ze dat zeer interessant om over te spreken. En daar staat men open voor om met elkaar van gedachten te wisselen over wat je met die gedeelde inzichten kan doen in de les. Carien is zich bewust van het gevaar om in de valkuil te stappen, vandaar dat zij tijdens en na het gesprek met de leerkracht evalueert hoe het gesprek ervaren is. Ook checkt ze hoe men de reflectieve vraag ervaart. Tot nu toe reageert haar team hier zeer positief op deze gesprekken is dat men toch gaat aansturen op eerder gemaakt afspraken of ideeën rondom goed lesgeven. De reflectie bij de leerkracht verdwijnt dan direct en wordt ingeruild voor verantwoording. Waarschijnlijk werd na de observatie een verkeerde keuze gemaakt. Er was je iets opgevallen en eigenlijk wilde je toen niet vragen maar zenden en dat wordt nu duidelijk. Hoe introduceer je flitsbezoeken in de school? Misschien wil jij zelf streven naar een lerende organisatie waarbij de teamleden zelfverantwoordelijk zijn en waarbij je vanuit een positieve vooronderstelling kijkt naar je teamleden en hen mee wilt nemen in de onderwijsverbetering? Je team moet dit wel weten en dan ook nog vertrouwen hebben in het feit dat je niet alleen controleert en corrigeert. Tijdens de implementatie moet je de achtergrondgedachte van flitsbezoeken zeer duidelijk maken aan je team, om te voorkomen dat men denkt dat het weer een tool is om te controleren. Neem veel tijd om met je team te bespreken waar je met je organisatie heen wilt als het gaat om een lerende organisatie. Ook flitsbezoeken moeten passen in de lagen waarom, hoe en wat. Maak duidelijk dat je vanuit jouw functie meerdere petten op hebt, maar uiteindelijk wel als doel om gezamenlijk goed onderwijs te voeren. Je kunt starten met het volgen van de vier bijeenkomsten en het lezen van het boek. Het is belangrijk dat voor jezelf duidelijk is welke ontwikkelingen je nog door moet maken en welke zaken ook op de rol moeten staan in jouw organisatie voordat je kenbaar maakt dat je flitsbezoeken gaat afnemen. Het draagt bij aan een professionele cultuur. Die wordt niet bereikt met alleen in de buitenste laag wat te organiseren. Wil je zenden? Ga dan praten. Wil je weten? Ga dan vragen. De organisaties Bazalt, HCO en RPCZ bieden flitsbezoeken aan. Meer informatie: Carien wil vanuit haar managementstijl ook graag met mensen naast de onderwijsorganisatie over onderwijsinhoud spreken. Bij de implementatie van flitsbezoeken heeft zij zich lerend opgesteld naar het team en dat doet ze nog steeds. Ze wil zich de tijd gunnen om de uitvoering van flitsbezoeken eigen te maken. Daarvoor bewandelt ze een heldere strategie. In het begin heeft ze bij twee collega s aangegeven dat ze een training volgt en hen gevraagd of ze met hen de inhoud mag oefenen. Na die oefening heeft ze teambreed uitgesproken dat ze ermee aan de slag wil gaan en heeft ze aangegeven dat deze vorm van observeren, vragen en dialoog Flitsbezoeken heet. Ze heeft het team duidelijk gemaakt dat ze dit jaar klassenbezoeken aflegt en daarmee een combinatie maakt met het bekende functioneringsgesprek. Daarvoor spreekt ze de geobserveerde les na met de leerkracht en geeft de leerkracht een reflectieve vraag mee die ze wil bespreken bij het functioneringsgesprek. Haar doel is dat mensen ervaren dat men gezamenlijk veilig en oordeelloos over onderwijs kan praten. Een functioneringsgesprek is in haar ogen daarmee goed te combineren omdat dat een gelijkwaardig gesprek is van twee kanten. Op deze wijze wil zij zichzelf en haar team langzaam laten wennen om met elkaar reflecterend op de onderwijspraktijk te spreken. Ze merkt dat leerkrachten die eerst sceptisch stonden tegenover flitsbezoeken nu meer gemotiveerd worden om te reflecteren. Carien hoopt dat het op langere termijn normaal wordt om zo met elkaar te spreken. Het is haar streven dat het gehele team op deze wijze samen lerend het onderwijs geven blijft ontwikkelen. De flitsbezoeken, de reflectieve vraag en de reflectieve dialoog zijn een eyeopener en kunnen inzichten geven aan beide kanten, zowel de leerkracht als de leidinggevende. 9