Bodem4gebieden. Algemene adviezen Case Zeeland Case Rotterdam Presentatie. Henk Puylaert (H2Ruimte) Willem van Deursen (Carthago) Datum december 2009

Transcriptie

1 Algemene adviezen Case Zeeland Case Rotterdam Presentatie Auteurs Henk Puylaert (H2Ruimte) Willem van Deursen (Carthago) Datum december 2009 Plaats In opdracht van Met medewerking van Contactgegevens Delft SKB Provincie Zeeland Gemeente Rotterdam BIELLS H2Ruimte BV Phoenixstraat AM Delft T W. E.

2 H2Ruimte / Carthago 2

3 0 Ten geleide Bodem4gebieden is een project uitgevoerd door H2Ruimte, Carthago, SKB, provincie Zeeland, gemeente Rotterdam en BIELLS. Bodem4gebieden wil de aandacht voor de ondergrond bij gebiedsontwikkelingsprocessen vergroten door betere samenwerking tussen mensen uit de ruimtelijke ordening en uit de ondergrond. Het ontwerpen van een gestructureerde dialoog over de ondergrond moet leiden tot een duurzamer omgang met de ondergrond en meer ruimtelijke kwaliteit. Dit leidt tot minder kosten en meer baten, een leuker proces met meer differentiatie in spelers en meer creativiteit om tot oplossingen te komen. De belangrijkste les: door een tijdige en continue dialoog tussen vragers en aanbieders van ondergrondinformatie komen kaarten beschikbaar die gerichter antwoord geven op de gestelde vragen. Kaarten van de ondergrond lenen zich prima om het gesprek over duurzaam bodembeheer te richten. Maar de lage kwaliteit van veel kaarten belemmerd een zinvol gebruik in gebiedsontwikkeling. Er zit vaak een kloof tussen de kaarten die geleverd worden door ondergrond en de vraagstelling van gebiedsontwikkeling. De gestructureerde dialoog zorgt dat de vragers de context van de vraag helder gaan schetsen en op grond van aangeleverde informatie de vraag verder articuleren. De aanbieders zoeken vooral naar de vraag achter de vraag en werken met tussenproducten die de dialoog voeden. In Bodem4gebieden is in twee cases (Kop van Feijenoord en Oost Zeeuws-Vlaanderen) de dialoog georganiseerd tussen betrokken spelers. Eerst is een agenda opgesteld voor de ondergrond, met de gebiedsontwikkeling als context. Vervolgens is de vraag naar ondergrondinformatie aangescherpt en heeft zich rond (eenvoudige) kaarten een dialoog afgespeeld over de betekenis van aangeleverde kaarten voor de gebiedsontwikkeling. In de loop van het proces zijn vraag en aanbod van informatie steeds dichter bij elkaar gekomen en zijn voor vragers bruikbare kaarten opgeleverd. Dit rapport bundelt vier resultaten van het project. Allereerst komen de generieke adviezen aan de orde. Vervolgens komen de resultaten van de cases in Zeeland en Rotterdam aan de orde. Aan het slot is een presentatie opgenomen over de hoofdlijn van het project. Andere producten in het kader van dit project zijn Quick scan Kop van Feijenoord, ondergrondinformatie vroeg in het planproces uitgegeven door de Gemeente Rotterdam, december Tevens is er een virtueel product. De hulpmiddelen die in dit project gebruikt en ontwikkeld zijn, zijn samengebracht in een b4g-wiki en te vinden op H2Ruimte / Carthago 3

4 H2Ruimte / Carthago 4

5 Inhoudsopgave 0 Ten geleide Informatievoorziening over de ondergrond in een proces van gebiedsontwikkeling Case Zeeland Introductie Case Gebiedsontwikkeling Oost Zeeuws-Vlaanderen (OZV) Procesverloop Adviezen Inhoudelijk Proces Case Rotterdam Context, start en mensen Case Kop van Feijenoord Procesverloop Inhoudelijke resultaten Adviezen Inhoudelijk Proces Afsluiting Open kaart spelen...35 H2Ruimte / Carthago 5

6 H2Ruimte / Carthago 6

7 1 Informatievoorziening over de ondergrond in een proces van gebiedsontwikkeling Adviezen Wees bewust van het gemeenschappelijke doel Aanleiding: Doelen verschillen en zijn niet expliciet gemaakt. Wat de afdeling Bodem belangrijk vindt hoeft voor afdeling Gebiedsontwikkeling niet belangrijk te zijn en vice versa 1. Dat speelt ook binnen één organisatie. Oplossing: Grotere duidelijkheid over gedeelde doelen bevordert een soepeler samenwerking. Bepaal gezamenlijk de gedeelde doelen. Het middel om de eigen belangen te overstijgen en de gemeenschappelijkheid te vinden is zorgen voor aansluiting op de politieke (en maatschappelijke) agenda en de ambities die daarin verwoord zijn. Deze agenda staat voor de urgente vragen. Hieraan kan vanuit verschillende invalshoeken en disciplines worden bijgedragen. Gebiedsontwikkelaars zijn sterk gericht op het zichtbare en een bovengronds programma, waarbij economische haalbaarheid en realiseerbaarheid belangrijk zijn. Ondergronddeskundigen zijn sterk gericht op duurzaam bodembeheer en civieltechnische aspecten, waarbij de technische haalbaarheid en realiseerbaarheid een belangrijke plaats innemen. Vanuit de eigen prioriteiten komen die werelden niet vanzelf samen. Juist grote maatschappelijke uitdagingen op het gebied van klimaat, water en energie kunnen een belangrijk gezamenlijk doel opleveren. Dat geldt ook voor een doel als beheersing van kosten en vergroting van (financiële) baten. Zoek interactie Aanleiding: Samenwerking tussen gebiedsontwikkeling en ondergrond is lang niet vanzelfsprekend. Onwetendheid over de relevantie van elkaars werk voor het eigen werk en onzekerheid over de toegevoegde waarde zijn drempels om met elkaar in contact te treden. Beeldvorming over elkaar, gebaseerd op ondiepe gronden, speelt een rol. En bijna niemand zit op extra werk te wachten (druk, druk, druk..). Prioriteiten in het eigen beleidsveld gaan voor. Oplossing: Zoek elkaar informeel op. Ga samen koffie drinken, toon interesse voor het werk van de ander. Probeer te bedenken wat je voor de ander zijn problemen en uitdagingen kan betekenen en praat hierover. Ga op zoek naar gemeenschappelijkheid, want dat verbindt en voorkomt afhankelijkheid en eenrichtingsverkeer. Als de basis informeel is gelegd, dan kun je verder bouwen. In grotere organisaties kan het dan wenselijk zijn de samenwerking te formaliseren (de vrijblijvendheid eruit) Zonder mensen met een bredere belangstelling lukt het niet. Er moet een extra drive zijn om meer te willen en kunnen. Meer drive dan gangbaar is binnen de eigen omgeving en de cultuur van de organisatie. Interesse in (lokale) politiek, de grote opgaven en projecten waar de eigen organisatie voor staat, zijn nodig om tot een antwoord te komen op de vraag: wat kan ik/mijn collega s/mijn directe werkomgeving daaraan bijdragen? Wat voor kansen zie je? Het zijn die vragen die zowel in een afdeling gebiedsontwikkeling als in een afdeling Bodem steeds aan de 1 Terminologie: afdeling Bodem representeert een organisatie die bestaat uit deskundigen op het gebied van de ondergrond afdeling Gebiedsontwikkeling representeert een organisatie van deskundigen op het gbeied van gebiedsontwikkeling en ruimtelijke ontwikkeling Waar sprake is van ondergrond wordt alles beneden maaiveld bedoeld. H2Ruimte / Carthago 7

8 orde moeten zijn. Het gaat zowel om toekomstige projecten van gebiedsontwikkeling als om projecten die komen vanuit de ondergrond. Combineren en verbinden leidt tot kansen en meeropbrengsten dan wel kan kosten besparen. Ondergrond doet er per definitie toe Aanleiding: Is ondergrond wel een relevant onderwerp voor gebiedsontwikkeling? is een veel gehoorde vraag. Waarom zou een afdeling Bodem betrokken moeten zijn in een proces van gebiedsontwikkeling? Met een groeiend aantal procesmanagers in gebiedsontwikkeling (met een focus op bestuurskunde, rechten, accountancy, etc.) neemt de onbekendheid met wat inhoudelijk relevant is toe. Ondergrond raakt op de achtergrond. Oplossing: Ondergrond kan zich veel meer profileren in de fysische omgeving. Maak gebruik van de lagenbenadering om helder aan te geven dat de grondlaag letterlijk en figuurlijk de drager is van de ruimtelijke inrichting. Presenteer en formuleer Verbreed bodembeleid als een Verdiept ruimtelijk beleid. Een afdeling Bodem hoort aldus meer in een ruimtelijke omgeving dan in een milieu(hygiënische) omgeving. Een sterke profilering van de ondergrond is nodig in de discussie over de grote maatschappelijke uitdagingen (vooral op het gebied van klimaat, water en duurzame energie). De ondergrond speelt bij deze uitdagingen een sleutelrol. Vanuit die sleutelrol moet Ondergrond ook beseffen dat Gebiedsontwikkeling er per definitie toe doet. Gebruik van de ondergrond zal altijd in relatie staan met bovengrondse ontwikkeling of beperkingen en krijgt extra waarde als bovengronds kwaliteit wordt toegevoegd. Het maakt niet uit of dit in de vorm is van duurzame energie (bijvoorbeeld warmte-koude-opslag) of in de vorm van een aantrekkelijker toeristisch recreatief product (bijvoorbeeld archeologie of aardkundige waarden). Neem initiatief als afdeling Bodem voor aansluiting bij het proces van Gebiedsontwikkeling Aanleiding: Voor spelers in het proces van Gebiedsontwikkeling is het niet vanzelfsprekend dat de ondergrond er echt toe doet. Ondergrond is één van de vele onderwerpen. Vaak letterlijk en figuurlijk onzichtbaar, ook in politieke discussies. Komt het aan de orde dan is het vaak gefragmenteerd (bodemverontreiniging en archeologie), ad hoc (als een belemmering die weggewerkt moet worden) en technisch gericht (geotechniek en saneringstechniek) Oplossing: Wil Ondergrond samenhangend op de agenda komen dan zal het zelf initiatief moeten nemen. Liefst zo vroeg mogelijk in een proces ( de voor-verkenningsfase), want daar vinden de brede probleem- en gebiedsanalyses plaats. Deze analyses bieden de mogelijkheid om de ondergrond als samenhangend systeem in beeld te brengen. In termen van kansen én bedreigingen, en met oog voor relaties met andere thema s. In deze fase ligt de kans om de ondergrond breed te maken, op te laten vallen, en positie te bepalen tussen alle andere onderwerpen die aan de orde zijn. Is de ondergrond eenmaal geagendeerd en de betekenis duidelijk, dan volgen in de uitwerking vanzelf de verdiepende aspecten. Vraagarticulatie vanuit gebiedsontwikkeling zal gaande het proces toenemen. Vanuit een Gebiedsontwikkeling zullen vaak gerichte vragen komen richting Ondergrond. Deze vragen vormen de uitgelezen kans om de ondergrond breder te agenderen, in nauwe samenspraak met gebiedsontwikkeling. Zo n vraag kan bijvoorbeeld beginnen met een verzoek om een historisch bodemonderzoek. Zoekend naar de vraag achter de vraag kan snel inzicht verschaft worden welke ondergrondaspecten nog meer betekenis kunnen hebben. De organisatie zal toegesneden moeten zijn op het kunnen bieden van kansen voor verbreding (de juiste mensen, de juiste vaardigheden). H2Ruimte / Carthago 8

9 Wees bewust in welk proces je zit en waar in dat proces je zit Aanleiding: Op het moment dat Ondergrond betrokken wordt zijn gebiedsontwikkelingsprocessen vaak al een eind op weg. Het proces heeft al een geschiedenis, waarin stappen gezet zijn. Problemen zijn ingekaderd, spelers zijn verplichtingen aangegaan, enzovoorts. Die geschiedenis bepaalt de speelruimte. Inbreng vanuit de Ondergrond zal geen aansluiting vinden als er geen oog is voor waar het proces zich bevindt en wat er speelt. Moeizame samenwerkingstrajecten kunnen het gevolg zijn, gekenmerkt door informatietoeleveringen die niet gebruikt worden. Oplossing: Laat je informeren over plaats in het proces, geschiedenis, stand van zaken en hoe het proces verder gedacht is. Achterhaal het belang voor de gebiedsontwikkeling van een (specifieke) ondergrondinbreng/ondergrondvraag. Verken vanuit die vraag de behoefte aan verdere verbreding en de behoefte aan samenhang tussen onderwerpen: speelt dit, zijn er mogelijkheden voor, zou je ook meer willen weten over etc. Op Gebiedsontwikkelaars, met vragen over de ondergrond, rust ook een inspanningsverplichting. Maak duidelijk waar je mee bezig bent, hoever je bent, wat de achtergrond van de vraag is en waarvoor het resultaat gebruikt moet worden. Deze duidelijkheid is een cruciale voorwaarde voor succes. Er is al snel de neiging om snel wat vragen uit te zetten binnen het apparaat. Echter, besef dat het niet gaat om een biertje bestellen, maar altijd om complexe zaken in een nog complexere omgeving. Wees bewust van verschil in houding / vaardigheid in het omgaan met informatie tussen vakbeoefenaars Aanleiding: Tussen betrokken disciplines bestaan verschillen in vaardigheden en culturen. Deze hebben mede te maken hebben met opleiding, werkervaring en werkomgeving. Dit bepaalt weer hoe problemen benaderd worden en hoe oplossingen gevonden en gepresenteerd worden. Inschattingen van risico s, vaardigheden in het omgaan met (kwantitatieve) informatie, enzovoorts verschillen sterk tussen bijvoorbeeld onderzoekers, ontwerpers en beleidsadviseurs. Oplossing: Wees bewust van die verschillen. Probeer een beeld te krijgen van de samenwerkingspartner(s) door hierover in gesprek te gaan. Dat gesprek gaat over wensen en mogelijkheden bij de wijze van aanlevering van informatie, verwoording of verbeelding van onzekerheden en risico s, de mate van detail, etc. Het is niet nodig de taal van de ander te spreken, maar wel om je te verplaatsen in de denk- en handelingswereld van je partner. Haal of geef feedback op toelevering. Voldoet dit? Roept dit nog vragen op? Hoe is dit verder te gebruiken? Wat is aanvullende ondersteuningsbehoefte? Welke ondersteuning is nog meer mogelijk? Maak je materiaal leesbaar voor je klanten Aanleiding: Ieder leeft in een eigen vakgebied/wereld met jargon, codes, afspraken, symbolen, rituelen. Deze worden direct door vakgenoten begrepen, maar zijn voor anderen niet of zeer lastig te doorgronden. Informatie aanleveren in de vaktaal aan iemand die deze taal niet beheerst leidt tot geen of een verkeerd gebruik. Bovendien is het vertrouwen geschonden ( kost alleen maar tijd en levert niets op ) en de kans op nieuwe vragen beperkt. Oplossing: Leef je in in de klant. Waarom heeft welke informatie voor hem betekenis, waar is de klant in geïnteresseerd? Bouw hierop de legenda-eenheden van je informatie. Richt je op de hoofdlijnen van de boodschap. Als deze boodschap helder is, maar er behoefte is aan meer detail H2Ruimte / Carthago 9

10 of onderscheid, dan komen de vervolgvragen vanzelf. Wees duidelijk over aspecten die met (on)zekerheid en risico te maken hebben. Zorg altijd voor een open dialoog. In het gesprek over bijvoorbeeld de inhoud van kaarten (is concreet en hanteerbaar) zijn stappen vooruit te maken. Voor de informatieleverancier (Ondergrond) is het vaak een hele worsteling om tot een goed antwoord te komen. Vanuit Gebiedsontwikkeling is het dus belangrijk om de dialoog te zoeken en voortschrijdend inzicht te delen en interesse te tonen in die worstelingen. Houdt de vinger aan de pols: geen of te late toelevering is een teken aan de wand, misschien was de vraag niet helder? Vanuit Ondergrond is het belangrijk te beseffen dat het beter is iets te leveren dan helemaal niets. Een product levert gesprek op over inhoud en helpt daarmee het proces verder. Wees (voor)bereid om in cirkels te lopen Aanleiding: de ondergrond is in een proces van gebiedsontwikkeling meestal slechts één agendapunt naast vele andere. Tijd voor een goede vraagarticulatie (inhoud en proces) wordt lang niet altijd genomen. Het risico is dat toeleveringen niet aansluiten bij wat feitelijk verwacht en bedoeld was. Het materiaal wordt dankbaar in ontvangst genomen, maar er is nog geen beeld wat hiermee te doen. Oplossing: Werk cyclisch. Dit geldt zowel voor de kleine cirkels (direct op de gestelde vraag gericht) als voor de grote cirkels (gericht op het hele project). De kleine cirkels: Ga aan de slag met de vraag, maar organiseer interactie en feedback. Laat tussenresultaten zien en vraag steeds of dit de bedoeling is. Als je ontdekt dat de vraag niet scherp is: probeer mee te denken om deze scherper te krijgen en toets dit. Het is voor beide partijen vaak een ontdekkingsreis is om er achter te komen wat precies nodig is. Processen van gebiedsontwikkeling zijn dynamisch en inzichten en vragen kunnen voortdurend veranderen. Wees daarop bedacht. Ook de vraagzijde moet hier proactief optreden. De grote cirkels: Een goed gestructureerd proces van gebiedsontwikkeling doorloopt in elke fase snel alle volgende fasen. Hiermee wordt een inschatting gemaakt over probleemoplossend vermogen, haalbaarheid, exploitatie en beheer van kansrijke oplossingen. Zo ontstaan ook de agendapunten voor een volgende fase. Bij de toelevering van ondergrondinformatie is wezenlijk dat inzicht gegeven wordt in de noodzakelijk geachte werkzaamheden in volgende fasen: wat moet er gebeuren, wat kost dit, hoeveel tijd is hiervoor nodig en wat is de opbrengst? Leg alle kaarten op tafel Aanleiding: Kaarten kunnen in één beeld veel informatie verschaffen, maar kaarten zijn ook confronterend en bieden weinig ruimte voor nuances. Kaarten komen al snel over als een eindbeeld of eindbod, terwijl ze niet zo bedoeld zijn. Oplossing: Zie een kaart of set kaarten vooral als een middel voor dialoog. Beschouw kaarten langdurig als tussenproducten: opgeleverde kaarten dienen om de vraag naar informatie nader te specificeren: geeft deze kaart inderdaad het gezochte antwoord? Was de vraagstelling misschien verkeerd of naïef? Discussies over het voorlopige kaartbeeld verhelderen de vraag en geven aanleiding tot een nieuwe versie van de kaart. Geeft deze nieuwe versie inderdaad de gewenste informatie of is er nog een discussieronde en aangepaste versie noodzakelijk? Zorg dat de kaart zoveel mogelijk gericht is op het studiegebied. Soms moet je volstaan met een hoger schaalniveau, maar probeer dan altijd de essentie naar het studiegebied te vertalen. Lever nooit kaarten aan zonder mogelijkheid voor toelichtend gesprek. De kracht van een kaart(enset) op tafel of aan de wand is dat dit gegarandeerd vragen en discussie oproept bij H2Ruimte / Carthago 10

11 gebiedsontwikkelaars. Ook zij hebben beelden en plannen bij locaties op de kaart. Zij hebben hun kaarten. Ook die moeten op tafel om het gesprek te voeden. In de dialoog wordt de vraag aangescherpt en is het vervolgens mogelijk om een kwaliteitslag te maken in de kaarten. (Zie ook: Wees (voor)bereid om in cirkels te lopen) Wees gis op GIS Aanleiding: Geografische informatiesystemen bieden en beloven ongekende mogelijkheden om informatie te combineren in een kaart. Verandering in een kaart (legenda-eenheden, kleuren, verwijderen of toevoegen van kaartlagen) zijn met een druk op de knop door een GIS-specialist door te voeren. Geoportalen bieden eindgebruikers de mogelijkheden om verschillende kaarten (i.c. lagen) binnen te halen en zelf naar hartenlust lagen te combineren tot nieuwe kaarten en in die kaarten weer bewerkingen aan te brengen. Door de enorme flexibiliteit en het oneindige aantal combinatiemogelijkheden wordt GIS niet meer ervaren als een communicatiemiddel, maar als een techniek. De kaart is geen kaart meer, het eenduidige kaartbeeld is vervangen door een diffuse, steeds veranderende wolk van informatiestromen; vakmanschap om een boodschap uit te dragen wordt vervangen door vakmanschap om snel veel informatie bij elkaar te proppen. Het GIS veroorzaakt verwarring, de flexibiliteit staat duidelijkheid in de weg: wat staat er nou wel en niet op de kaart? Welke gegevens zijn wel of niet beschikbaar? Kunnen we praten over een kaart met een duidelijke boodschap als de kaart steeds verandert? Oplossing: Zorg dat GIS in de backoffice blijft. Gebruik het GIS voor de data-inwinning, dataanalyse en het produceren van kaarten. Gebruik de papieren kaarten in het communicatietraject. Zorg dat er een duidelijk, vaststaand kaartbeeld ter discussie staat. Maar beschouw dit kaartbeeld als voorlopig : op basis van de discussies kan weer een nieuw kaartbeeld ontwikkeld worden. Organiseer ook de achterban Aanleiding: De sleutelfiguren uit het spel van informatievraag en -aanbod zijn voor een goed resultaat van anderen afhankelijk. Vragers van informatie opereren in projectteams gebiedsontwikkeling waar de informatie moet landen. Aanbieders van informatie zijn afhankelijk van specialisten op deelgebieden zoals geotechnici, geohydrologen en technisch specialisten van een GIS-afdeling. Indien aan de vraagkant én aan de aanbodkant geen goede verankering met de achterban bestaat kan dit leiden tot grote vertraging, misverstanden, onvolledige informatie, verkeerde timing, etc. Oplossing: Urgent, open, duidelijk en noodzaak zijn de kernwoorden die de oplossing vormen. Reële urgentie (dus niet koude drukte) creëren betekent dat het veel makkelijker is te komen tot een gedeelde verantwoordelijkheid in het voorzien in wat dringend is. Het betekent ook dat veel makkelijker steun in de organisatie is te verkrijgen als het gaat om prioritering van werk in werkprocessen (bijvoorbeeld bij specialistische afdelingen). Urgentie leidt er bovendien toe dat vragers in een ongemakkelijke positie komen te zitten als er vertraging dreigt op te treden. Dat bevordert de openheid en de duidelijkheid. Aanbieders gaan harder lopen als ze scherp zien waarvoor hun inbreng nodig is en als ze beseffen dat anderen zitten te wachten op het resultaat van hun werk. Duidelijkheid over de vraag, duidelijkheid over het aanbod en een open houding in de interactie zijn succesfactoren in de communicatie met de achterbannen. De noodzaak van de inzet van experts moet steeds opnieuw bepaald worden. De inzet van experts is vaak een investering in de diepte : vraagt tijd, maar kan heel nuttig zijn. Manage de achterban en voorkom dat deze het kritieke pad bepaalt. H2Ruimte / Carthago 11

12 H2Ruimte / Carthago 12

13 2 Case Zeeland 2.1 Introductie De case gebiedsontwikkeling Oost Zeeuws-Vlaanderen is in Zeeland gebruikt om vroeg in een proces te verkennen wat de betekenis kan zijn van samenwerking tussen de afdeling Milieuhygiëne (MHY) en de afdeling Gebiedsontwikkeling (GBO). De samenwerking spitst zich toe op de betekenis van informatie over bodem en ondergrond in het werk van gebiedsontwikkeling. Beide afdelingen maken onderdeel uit van de directie Ruimte, Water en Milieu. Ondanks hun organisatorische en fysieke nabijheid hebben ze relatief weinig ervaring in samenwerking binnen projecten. Deels komt dit doordat de afdeling GBO een jonge afdeling is. De afdeling komt voort uit een afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling. Het werk van deze afdeling is sterk gericht op projectontwikkeling en -uitvoering op gebiedsniveau. Het werk wordt verricht door praktisch en pragmatisch opererende mensen. Haalbaarheid en betaalbaarheid (kosten en baten) spelen een belangrijke rol in het werk van de afdeling. De case Bodem4Gebieden is voor de afdeling een kans om te verkennen wat de meerwaarde van een vroege inbreng vanuit bodem (ondergrond) voor het eigen werk kan betekenen. De afdeling MHY, in het bijzonder de mensen die werkzaam zijn binnen het werkveld bodem, is sterk gedreven door een verbreding van het (traditionele) bodembeleid. De ontwikkeling van een Zeeuws bodemvenster is daarin een belangrijk instrument. In dat kader zijn ze proactief op zoek naar samenwerking extern met partijen als de Zeeuwse waterschappen, de gemeenten, Dienst Landelijk Gebied, maatschappelijke organisaties en private partijen (bijv. op het gebied van warmtekoudeopslag WKO), maar ook intern binnen de provinciale organisatie. Het project Bodem4Gebieden is voor de afdeling MHY een handig middel om scherper op het netvlies te krijgen wat interne klanten wensen en met welke vragen zij bezig zijn. Hierbij gaat het om zowel het afstemmen van eigen aanbod hierop als het laten doorwerken van reeds beschikbare kennis en informatie. H2Ruimte / Carthago 13

14 2.2 Case Gebiedsontwikkeling Oost Zeeuws-Vlaanderen (OZV) In tegenstelling tot veel andere provincies kent Zeeland niet het fenomeen om (integrale) gebiedsvisies op te stellen. Er wordt vooral projectmatig gewerkt. In Oost Zeeuws-Vlaanderen speelt een aantal projecten waarbij het ontwikkelingsstadium verschilt. Soms helemaal aan het begin in de vorm van een eerste ideeën; een aantal al wat verder in de richting van creëren van een uitvoeringsorganisatie om het project te verwezenlijken. In de case is er voor gekozen om op het niveau van het gehele gebied de dialoog te hebben over de betekenis van de bodem voor gebiedsontwikkeling. Voordeel van een dergelijke aanpak is dat vele aspecten aan de orde komen en projecteigenaren vanuit GBO zo makkelijk kunnen beoordelen c.q. het gesprek kunnen aangaan wat voor hun specifieke projecten betekenis kan hebben. Verwijzingen naar vergelijkbare situaties/cases elders in Zeeland kunnen eveneens vrij eenvoudig worden ingebracht omdat de scoop van de verkenning breed is. De projecten die aan de orde zijn lopen uiteen van Groeve Nieuw Namen (aardkundige waarden), de grensoverschrijdende gebiedsverkenning Hulst Beveren (integraal), Gebiedsontwikkeling Perkpolder (is al vastgesteld bestemmingsplan voor wonen, recreatie en natuurontwikkeling), ecologische verbindingszones, ruimte voor waterberging in combinatie met natuurontwikkeling (De Putting Hengstdijk), infrastructuur (Tunnel Sluiskil), etc. De brede scoop heeft verder als voordeel dat inzichten makkelijk vertaald kunnen worden naar de dagelijkse praktijk van mensen met vragen als: welke bodemaspecten kunnen relevant zijn bij de aankoop van grond te gebruiken bij grondruil met landbouwbedrijven en welke ondergrondaspecten zijn relevant bij de bepaling van verstedelijkingsrichtingen? H2Ruimte / Carthago 14

15 2.3 Procesverloop Het proces is opgebouwd rond werksessies met MHY en GBO waarin de interactie tussen vraag naar en aanbod van ondergrondinformatie voor de case OZV centraal staat. Alvorens die werksessies uit te kunnen voeren heeft eerst een startbijeenkomst plaatsgevonden op 31 okt In die bijeenkomst zijn eerdere ervaringen van samenwerking tussen beide afdelingen en in projecten waaraan beide afdelingen deelnemen aan de orde geweest, is de aanpak van het project besproken en is de een keuze gemaakt voor een geschikte case. Op 5 februari 2009 vond de 1 e werksessie plaats. Deze was gericht op de samenstelling van een bodemagenda en op het in beeld krijgen van de informatievraag en de informatiebehoefte. Bij deze sessie was ook de afdeling water vertegenwoordigd. De 2 e werksessie heeft op 17 april plaats gevonden, nadat deze een week van te voren was doorgesproken met de afdeling MHY. In deze sessie werd het beschikbare kaartmateriaal vanuit MHY gepresenteerd als invulling van de vraag naar informatie uit werksessie 1. Tevens werden verduidelijkende en aanvullende vragen vanuit GBO beantwoord en afspraken gemaakt voor de opstelling van eindkaarten. Om efficiënt te werken is er voor gekozen de ontwikkeling van de eindkaarten te koppelen aan het proces van het Zeeuws Bodemvenster. De capaciteit van de afdeling verantwoordelijk voor geo-informatie speelde hierbij eveneens een rol. De sfeer in de werksessie was open en collegiaal. Er is gewerkt vanuit de instelling we gaan dit verkennen en we maken er het beste van. Vanuit GBO was er vanaf het begin oog om voldoende mensen aanwezig te hebben, die een breed spectrum aan onderwerpen bestrijken. In de werksessie werd vanuit GBO ook duidelijk waardering en vertrouwen uitgesproken voor de deskundigheid vanuit MHY en het opgeleverde materiaal. Wel bestaat de neiging om de mensen van MHY vooral te laten vertellen wat voor materiaal er is en waarom dat relevant is. De afdeling MHY zag ook kans om het eigen verhaal te vertellen en beschikt over voldoende vaardigheid om dit overtuigend te doen en relaties te leggen naar het werk van GBO. Ook vanuit MHY is er oog voor verbreding door in 2 e werksessie andere collega s uit te nodigen. In het proces is wat weinig de bal teruggelegd bij GBO: wat willen jullie nu precies en wat moet je daarom (van de ondergrond) weten? Dit was lastig gezien stadium van de projecten in OZV en het ontbreken van een hoge urgentie (maatschappelijk en politiek) bij veel projecten. H2Ruimte / Carthago 15

16 2.4 Adviezen Inhoudelijk a. Gezien de ruimtelijke ontwikkelingen in Zeeland is een selectief aantal agendapunten binnen de provincie relevant. Wat de bodem betreft is een gerichtheid gewenst op cultuurhistorie (incl. archeologie en aardkunde), bodemkwaliteit, waterbeheer, geschiktheid stedelijke uitbreiding en enkele onderwerpen waar kosten en baten snel zichtbaar te maken zijn. Daarbij gaat het vooral om WKO (ook vanuit marktpartijen een belangrijk item), grondverzet en aankoop van landbouwgrond. Een breed thema als Ruimtelijke Kwaliteit is eveneens een relevant agendapunt. Vanuit de bodem kan hieraan bijgedragen worden door informatie die zich richt op de ecologische en cultuurhistorische hoofdstructuren. Dit geldt zeker voor het landelijk gebied. In stedelijke gebieden zal informatie relevant voor ondergronds ruimtegebruik een rol spelen. b. Voer vroeg in verkenningsfase van projecten een Quick Scan uit van bodemaspecten die informatie verschaft over aspecten geschiktheid en risico s. Afhankelijk van het type project kan de invulling van geschiktheid en risico s verschillen. Bij geschiktheid is vooral te denken aan geschiktheid voor verstedelijking, geschiktheid voor WKO en geschiktheid voor mariene teelten. Bij het in beeld brengen van de grootste/potentiële risico s verbonden aan de ondergrond gaat het o.a. om verontreiniging en niet gesprongen explosieven. Het indicatieve karakter van een Quick Scan dient benadrukt te worden in dit stadium van het proces. c. Lever kaartmateriaal met legenda-eenheden in termen van de klant. Voor levering aan GBO betekent dit dat een vertaling in termen van kosten en baten (euro s) heeft plaatsgevonden dan wel relatief makkelijk kan. Dit kan ook in termen van meer of minder kosten/baten. Presenteer de kaarten (face tot face). d. Combinatiekaarten Er bestaat vroeg in het proces behoefte aan een beperkt aantal geschiktheidskaarten (zie b.) Andere relevante combinatiekaarten zijn een cultuurhistorische waarderingskaart en een kaart die relevante informatie bevat voor aankoop van landbouwgrond. e. Kaarten De levering van definitieve kaarten combineert de provincie Zeeland met de ontwikkeling van het Zeeuws Bodemvenster waarin deze kaarten een plaats krijgen. Efficiënte omgaan met tijd en mensen is hierin een belangrijke overweging. Gevolg hiervan is dat tot de verschijning van dit rapport slechts een beperkt aantal kaarten beschikbaar is gekomen. We volstaan hier met enkele voorbeelden. Als voorbeeld van de levering van kaarten wordt hierbij de geschiktheid uitbreidingen stedelijk gebied gepresenteerd. Deze kaart komt ook voor op het Geoloket van de provincie Zeeland, en is uitgebreid aan de orde geweest in de workshop. H2Ruimte / Carthago 16

17 In eerste instantie lijkt deze kaart goed bruikbaar, maar gedurende de workshop blijkt toch dat er behoefte aan context voor deze kaart is. De discussie spitst zich toe op de context waarbinnen deze kaart gelezen moet worden: Na uitleg van deze kaart (beperkte evaluatie, slechts op grond van fysische/bodemfysische kenmerken) is een kansenkaart voor stedelijke uitbreiding gemaakt. De interpretatie van deze kaart is, gegeven de toelichting, duidelijk. Zonder de toelichting zou de kaart aanleiding kunnen geven tot verkeerde/te ver reikende conclusies. Een volgend voorbeeld is de kaart Teeltvoorkeuren. Uit de discussies rondom deze kaart komt naar voren dat het kaartbeeld onduidelijk is: gaat het om actuele teelten of om gewenste/mogelijke teelten? Als het gaat om gewenste teeltvoorkeuren, waarop zijn deze voorkeuren dan gebaseerd? Wat wil het zeggen als er een verschil bestaat tussen de teeltvoorkeur zoals weergegeven op deze kaart en de actuele teelt? Zou de boer moeten overschakelen op de teeltvoorkeur? Zou er beleid gevoerd moeten worden om meer richting de teeltvoorkeuren te gaan? In de discussie is duidelijk dat het om een gecombineerde kansenkaart gaat: voor een aantal teelten is de teeltpotentie bepaald op basis van fysische en bodemkundige kenmerken. Vervolgens is aan elke locatie die teelt als teeltvoorkeur toegekend waarvan de potentie het hoogste is. De onderliggende werkwijze en de interpretatie van een dergelijke kaart zijn niet erg eenduidig. H2Ruimte / Carthago 17

18 Enkele van de teeltvoorkeuren zijn beleidsmatig erg relevant: de teeltvoorkeur voor zilte teelten geeft onderbouwing bij een aantal beleidsvragen. Zou het voor deze discussies helderder zijn om een (enkelvoudige) kansenkaart voor die specifieke teelt te maken? Op basis van deze discussies wordt in Zeeland ook een nieuwe versie van deze kaarten gemaakt. Deze nieuwe versies zijn ten tijde van de rapportage nog niet beschikbaar Proces Bij onderstaande adviezen is tussen haakjes de meest aangesproken partij vermeld. Spelers en procesvoortgang - Ga na waar in het proces je zit omdat dit sterk de speelruimte bepaalt evenals de aard en kwaliteit van de aan te leveren informatie. (MHY en GBO) - Hou het proces gericht op inhoud. Dat geldt zeker vroeg in het proces waar de mogelijkheid bestaat om alle onderwerpen die betekenis kunnen hebben bespreekbaar te maken. In de inhoud zit je onderscheidend vermogen en op grond daarvan moet je interessant zijn voor een ander. Zorg ervoor dat je aantrekkelijk bent/blijft (MHY) - Onderwerpen als water en natuur zitten dicht bij bodem. Aansluiting met die thema s is relatief makkelijk. Dit is ook een middel om te verbreden voor bodem en bij andere afdelingen aansluiting te vinden (bijv. bij Ruimte en GBO waar de afdeling Water en Natuur intensiever contact mee heeft) (MHY). - Ga met de afdeling Ruimte eenzelfde traject in als met GBO in dit project. Zij zitten in wat grotere gebiedstrajecten en visietrajecten vaak eerder in het proces dan GBO. Bodem kan daardoor eerder verankerd worden (MHY). Wie heeft het initiatief - Neem voldoende tijd om GBO meer te verleiden tot uitspraken over wat ze willen en daarvoor nodig hebben: ze moeten met de billen bloot. Als er nog geen helder beeld over inhoudelijke ambities is, zal de vraag naar informatie breder zijn en is het samenwerkingsproces aan te grijpen om stappen te zetten naar inhoudelijke focus. Dit biedt ook ruimte aan MHY om eigen agendapunten in te brengen. (MHY) - Bedenk als vrager naar informatie dat de aanbiedende partij beter werk kan leveren als de vraag en de context duidelijker is. Een investering hierin levert in het samenwerkingproces op termijn flink winst op. Sta daarbij ook open voor c.q. daag de aanbiedende partij ook uit om aan te geven wat zij relevant vinden en waarom (GBO) - Pas op dat de bewijslast waarom iets relevant is niet alleen bij MHY komt. Zoek naar gemeenschappelijk doelen, die veelal in de politieke en maatschappelijke urgenties te vinden zijn. Die gemeenschappelijke agenda maakt het ook mogelijk om pro actief bodemonderwerpen te agenderen in andere velden (GBO en MHY). Kaarten en verhalen - Met kaarten alleen kom je er niet. Er hoort een verhaal bij. Bedenk dat RO ers al snel alleen met de kaart aan de slag gaan omdat ze zichzelf voldoende vaardig vinden om die te interpreteren/gebruiken (MHY). H2Ruimte / Carthago 18

19 - Voorkom dat MHY alleen kaartenleverancier wordt voor GBO en er verder geen gesprek plaats vindt. Stimuleer feedback bij levering van informatie. Dit leidt tot betere inhoudelijke resultaten en tot een beter onderling contact. Het kan daarbij helpen om te werken met tussenproducten (GBO) - GBO wil graag veel kaarten. Prima, maar zorg voor verleiding om tot dialoog te komen. Bijvoorbeeld door tussenproducten, reclame voor kaarten in ontwikkeling, kaarten voor andere gebieden met vergelijkbare vraagstelling, tot essentie/hoofdpunten teruggebrachte kaarten (indicatief),.. (MHY) - Geef kaartenmakers (afd. Geo-Informatie) een plek in deze trajecten. Zij vormen vaak het kritieke (tijds)pad en krijgen door participatie beter inzicht in wensen van klanten (MHY). H2Ruimte / Carthago 19

20 H2Ruimte / Carthago 20

21 3 Case Rotterdam 3.1 Context, start en mensen De case Kop van Feijenoord is gebruikt om te verkennen hoe het Planteam Ondergrond van het Ingenieursbureau van Gemeentewerken (verder IGWR) en de sector gebiedsontwikkeling van het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (verder OBR) vroegtijdig kunnen samenwerken waar het gaat om een optimaal gebruik van informatie over de ondergrond in gebiedsontwikkeling. Tussen deze twee onderdelen bestond vooraf geen gestructureerde samenwerking. Natuurlijk komen GW en OBR elkaar tegen in allerlei gebiedsontwikkelingsprojecten. Daarbij zijn de contacten over ondergrondinformatie sterk gestandaardiseerd. Voor een historisch bodemonderzoek ga je na GW en is duidelijk dat voor gebied X persoon Y het werkt verricht. Op het gebied van geotechniek zijn er ook directe relaties. In die relaties wordt sterk aanbodgericht gewerkt zonder veel interactie tussen vraag en aanbod. Planteam Ondergrond IGWR Binnen het IGWR functioneert sinds een paar jaar een Planteam Ondergrond. Het team is voortgekomen uit ervaringen opgedaan in de VROM-pilots Ruimtelijke ordening van de ondergrond (Stadshavens) waarin de ervaring is opgedaan om vroeg in een proces van gebiedsontwikkeling de ondergrond in samenhang te agenderen. Het planteam heeft de ambitie om de ondergrond op een meer geïntegreerde wijze vroegtijdig op de agenda te zetten van gebiedsontwikkeling. Een andere ambitie is om de ondergrond niet alleen als obstakel in gebiedsontwikkeling (vooral risicoreductie grondwerkzaamheden) te zien, maar ook als kans te agenderen voor een duurzaam ruimte- en energiegebruik. Om dit voor elkaar te krijgen streeft dit team een andere werkwijze na waarin een sterkere interactie tussen vraag en aanbod van ondergrondinformatie een belangrijke plaats inneemt. De oude benadering, weergegeven door de metafoor van de steekwagen (gooi de informatie maar over de schutting bij OBR) moet plaats maken voor een andere wijze van aanbieden van informatie die veel meer toegesneden is op de vragen en de beleving van de klant. Het planteam ziet voor zichzelf in de nieuwe werkwijze vooral de rol weggelegd als makelaar, die zorgt dat vraag en aanbod van ondergrondinformatie goed is afgestemd. De vraag kan uit verschillende hoeken komen (PMB, ds+v, OBR, marktpartijen, etc) en het aanbod komt vanuit verschillende (specialistische) afdelingen binnen GW (incl. het Ingenieursbureau). De pilot Kop van Feijenoord moet voor een nieuwe aanpak ontwikkelings- en testruimte bieden. Sector gebiedsontwikkeling OBR Als een publieke projectontwikkelaar werkt de sector gebiedsontwikkeling aan investeringen in Rotterdam die moeten bijdragen aan een aantrekkelijke stad in sociaal, economisch en ruimtelijk opzicht. Dit gebeurt altijd in samenwerking met andere diensten (o.a. ds+v) en marktpartijen. Het Projectmanagementbureau is verantwoordelijk voor de projectleiding en ds+v levert de ruimtelijke ontwerpers in gebiedsontwikkeling. OBR heeft een belangrijke taak op het gebied van de grondexploitatie: een sluitende exploitatie en een juiste prijs/kwaliteitverhouding is waar OBR op aanstuurt en op wordt aangesproken. OBR stuurt vooral op geld en tijd. Dat verklaart waarom OBR sterk denkt in termen van belemmeringen en risico s van de ondergrond op de grondexploitatie. Als het om de ondergrond gaat is voor OBR een gegeven om zoveel mogelijk uit de ondergrond weg te blijven indien men de kosten beperkt wil houden omdat dit bijna per definitie extra kosten met zich meebrengt. Mede op grond van ervaringen uit het verleden over de inbreng van de ondergrond bestaat bij OBR het gevoel dat die inbreng beter kan en dat verbetering voor OBR tot meerwaarde leidt. OBR was dan ook bereid mee te werken op het moment dat er van GW een verzoek kwam om mee te doen aan Bodem4gebieden. OBR heeft het pilotgebied aangereikt. Belang van Bodem4gebieden voor GW en OBR H2Ruimte / Carthago 21

22 Voor het Planteam Ondergrond is Bodem4gebieden een belangrijk project. Het biedt de mogelijkheid om hun ideeën over de rol van ondergrondinformatie in gebiedsontwikkelling en de daarbij horende werkwijzen verder vorm en inhoud te geven. Tevens is het de kans om andere diensten (i.c OBR) de waarde te laten zien van hun aanpak. Daarnaast is het een middel om intern binnen GW hun meerwaarde aan te tonen. Het gaat in dit project om de kernactiviteiten van het planteam. Voor OBR als informatievragende partij ligt dit anders. Hun kernactiviteit zit in hun bijdrage in gebiedsontwikkelingsprojecten. Een kwaliteitsverbetering in de informatievoorziening over de ondergrond is daarin maar een van de aspecten. Voor Kop van Feijenoord is een sluitende grondexploitatie met een goede prijs-kwaliteitverhouding het primaire doel. Alles wat Bodem4gebieden daaraan kan bijdragen is meegenomen. De (hoofdrol)spelers De kerninbreng vanuit GW komt vanuit mensen zoals Ignace van Campenhout en John de Ruiter die op zoek zijn naar vernieuwing van werkwijze en een andere wijze van interactie tussen vragers en aanbieders van informatie. Zij betrekken diverse specialistische collega s binnen en buiten het planteam ondergrond om de juiste inbreng te krijgen én om deze collega s warm te maken voor een verandering in de werkwijze. De inbreng vanuit OBR komt vanuit drie mensen waarvan er twee actief participeren in de gebiedsontwikkeling van Kop van Feijenoord (namelijk Tim Langelaan en Ruud Kranenburg) en daarop hun focus richten. Zij zijn de belangrijkste vragers naar informatie. De derde (Gauke Weg) vervult een meer intermediaire rol en is sterker gericht op de vraag hoe een betere werkwijze ontwikkeld kan worden in de samenwerking tussen GW en OBR. Twee jonge mensen gedreven door de inhoud én een senior op zekere afstand bleek een goede mix voor dit project: scherp op de inhoud én oog voor relativering/generalisering. Bij alle betrokkenen in het proces (hoofdrolspelers en andere deelnemers aan werksessies) valt een grote inhoudelijke gedrevenheid op met veel liefde voor de inhoud van het eigen vak. Gekleurde beeldvorming bij de start Beeldvorming over en weer gebaseerd op ervaringen uit het verleden, horen zeggen etc. speelt in de startfase een rol. Het onderling vertrouwen moet groeien in het proces. Bij OBR is op grond van ervaringen uit het verleden enige scepsis ( wat gaat dit opleveren voor het dagelijks werk aan Kop van Feijenoord? ), maar wel de houding om hier professioneel mee om te gaan. GW en OBR zijn beiden grote organisaties die op een groot speelveld actief zijn. Dit vraagt dat er meer formeel geregeld moet zijn/worden. De afstand is groter, er zijn meer spelregels, er is sprake van een opdrachtgever opdrachtnemer relatie (incl. budgetten) en er vindt autorisatie van gegevens/toeleveringen plaats (er moet voor kwaliteit getekend worden). In een dergelijke context is er meer ruimte voor wij/zij-denken met bijbehorende vooroordelen en beelden, die lastig zijn te doorbreken. Het vraagt tijd om samen in projecten te ontdekken dat achter etiketten als techneuten en boekhouders mensen schuil gaan die samen extra kwaliteit kunnen toevoegen aan een project. Ook binnen GW speelt beeldvorming een rol. Het Planteam Ondergrond is een team dat met enige achterdocht bekeken wordt door specialistische afdelingen. Het team is nieuw, de rolinvulling moet deels al werkende gestalte krijgen en voor specialistische afdelingen is niet altijd even duidelijk in hoeverre het team collega s zijn dan wel concurrenten. De makelaarsrol van het planteam Ondergrond roept vragen op die met onwetendheid, onduidelijkheid en onzekerheid te maken hebben. Ook hier spelen cultuurverschillen tussen de vakspecialist (die gedegen werk wil leveren en het liefst pas in een definitieve vorm toelevert), en de makelaar (die procesgangmaker is en meer aandacht voor interactie en samenhang wil). H2Ruimte / Carthago 22

23 3.2 Case Kop van Feijenoord De Kop van Feijenoord is een stedelijke herstructurering op een beperkt aantal locaties. Voor de Kop van Feijenoord is in 2008 een eerste verkenning uitgevoerd. Het resultaat hiervan is neergelegd in een concept visie. De volgende stap in de planvorming is de opstelling van een masterplan voor dit gebied. 1. Stieltjesblok 2. Hefblok 3. Entrepotblok 4. d Oranjeboom 5. Kop Rosepark 6. Persoonsdam 7. Noordereiland 8. Zinkerblok 9. Piekstraat Concept visie Kop van Feijenoord uit 2008 In het gebied worden ca woningen toegevoegd. Extra uitdaging is de wijze waarop de ruimte op en rondom de spoortunnel gebruikt kan worden. Een nieuwe brug in het verlengde van de Willemsbrug en een tramontsluiting van het gebied maken eveneens onderdeel uit van de visie. Zowel bij de conceptvisie uit 2008 als bij het opstellen van het masterplan spelen marktpartijen (projectontwikkelaars) een belangrijke rol. Aan ambtelijke zijde zijn ds+v (en sinds kort het projectmanagementbureau) leidend en initiërend. Zowel OBR als GW zitten in een afhankelijke rol van wat er in het ontwerptraject bedacht wordt. Een vroegtijdige inbreng vanuit zowel OBR als GW is niet vanzelfsprekend. In de conceptvisie voor Kop van Feijenoord zijn de bodem en de ondergrond geen onderwerp geweest. De geschetste ontwikkelingsrichting is los van de ondergrond tot stand gekomen. De speelruimte in de uitwerking is relatief beperkt omdat de bestaande stedelijke structuur weinig variatie toetstaat. H2Ruimte / Carthago 23

24 3.3 Procesverloop Wat hebben we gedaan? Het proces is opgebouwd rond werksessies met OBR en GW waarin de interactie tussen vraag naar en aanbod van ondergrondinformatie voor de Kop van Feijenoord centraal staat. Om een beeld te krijgen hoe eerder de samenwerking tussen beide organisaties verloopt, is aan de hand van de case Park16hoven hiervan een beeld gekregen. Dit is een van de vele projecten waarin beide organisaties elkaar tegenkomen. Het betreft een vergevorderd planningsproces met de nodige aandachtspunten als het gaat om de samenwerking tussen OBR en GW. Relevante punten zijn o.a. de cultuurverschillen tussen beide organisaties en de wijze waarop met risico s omgegaan wordt. Deze punten zijn voorgelegd aan GW met de vraag in hoeverre dit herkend wordt en met de vraag hoe zij samenwerking met GW ervaren. Vervolgens heeft een startoverleg plaatsgevonden tussen GW en OBR waarin het doel en de aanpak van het project verder is besproken en waarin de keuze van de case is bepaald op Kop van Feijenoord. Voor deze case heeft op 21 nov de eerste gezamenlijke werksessie plaatsgevonden vooral gericht op inventarisatie van relevante agendapunten vanuit de ondergrond en de bepaling van de bijbehorende informatiebehoefte. De werksessie diende bovendien om de context van de vragen vanuit OBR helder voor het voetlicht te krijgen. Om tot een scherpere prioriteitstelling te komen, heeft nog een aanvullende bijeenkomst plaatsgevonden op 14 jan Vervolgens is met GW de 2 e werksessie voorbereid vooral door in gesprek te gaan over de inhoud en de kwaliteit van de op te leveren kaarten voor de 2 e werksessie. Die sessie heeft op 5 maart plaatsgevonden. Daarbij waren naast de vaste bezetting vanuit OBR en GW meerdere specialisten vanuit diverse afdelingen van GW aanwezig. De resultaten van deze sessie en het verloop van de samenwerking zijn afzonderlijk met GW (20 maart) en OBR (1 april) besproken. Op 10 juni is met GW de voorbereiding van de 3 e werksessie besproken wederom gericht op de inhoud en de kwaliteit van het op te leveren materiaal. De 3 e werksessie heeft op 10 juli plaatsgevonden. Als input hiervoor is mede een conceptrapportage door GW beschikbaar gesteld. Ook tijdens deze sessie waren meerdere specialisten uit de GWorganisatie aanwezig. De resultaten van deze sessie zijn door GW verwerkt in eindkaarten. Conceptrapportages van de case Kop van Feijenoord en de generieke adviezen zijn tussentijds aan de partners in Rotterdam voorgelegd. Wat doet het proces met de partijen? We beschrijven een aantal ontwikkelingen die partijen hebben doorgemaakt gedurende het proces. Een relatie opbouwen gaat in kleine stappen. De direct betrokkenen van GW en OBR waren onbekend voor elkaar en hadden niet eerder in een project samengewerkt. Veel tijd om aan elkaar te wennen was er niet, terwijl dit wel nodig is om meer gevoel en greep op de materie te krijgen: waar gaat het nu echt om in Kop van Feijenoord, welke speelruimte is er nog, wat kan GW aan meerwaarde leveren ten opzichte van de traditionele werkwijze, etc. Een lange doorlooptijd wat betreft levering van informatie maakt het ook lastig om een stevige relatie op te bouwen. Het gesprek moet dan telkens opnieuw beginnen. De draad wordt vervolgens wel snel opgepakt en in het traject groeide verdieping. Leverde stevig doorvragen van OBR halverwege het traject nog wel eens irritatie op bij GW, aan het eind van het traject vond men dit alleen maar te waarderen en duidelijkheid creëren. Verschillende werelden met verschillende percepties op werkelijkheden (bijv. op het omgaan met onzekerheden en risico s; verschil tussen techniek en beleid/politieke omgeving). De context van werken verschilt. Hier moeten partijen zich permanent bewust van zijn. In het proces is geleidelijk aan ontdekt wat belangrijk is voor de ander en in welke context m.n. de vragende partij (OBR) zich bevindt: een dynamische omgeving met een grote afhankelijkheid van andere partijen waaronder bestuurders. Voor OBR is een sluitende exploitatie dominant, en daarvoor is het o.a. nodig om al vroeg in een traject met bandbreedtes te kunnen werken. Voor OBR werd H2Ruimte / Carthago 24

25 ook tijdens het project steeds duidelijker dat het Planteam Ondergrond een makelaarsrol vervult binnen GW en voor een aantal cruciale onderdelen afhankelijk is van specialisten binnen GW (o.a. op het gebied van geotechniek). Door deze specialisten in de werksessies te betrekken is ook voor hen de context van de vraag veel duidelijker geworden en is het op een aantal onderwerpen de toelevering veel meer op geschiktheden en mogelijkheden gericht dan op geotechnische feiten. Het GW Planteam Ondergrond moe(s)t in eigen organisatie nog veel goodwill kweken om partijen en personen mee te krijgen; dit vraagt overtuigingskracht, goede producten, tijd, moed en steun in de rug van derden. Participanten in de werksessie uit GW van buiten het Planteam Ondergrond zijn steeds enthousiaster geworden over de aanpak waarbij vraag en aanbod veel dichter op elkaar zijn gebracht. GW staat voor degelijkheid met daarbij de instelling eerst zelf goed werk doen en dan pas voorleggen aan OBR. Dat verklaart ook deels waarom uitwerking relatief veel tijd heeft gevraagd. Tijdens het proces is ervaren dat een werkwijze met meer tussenproducten/-resultaten zinvol is, omdat het de dialoog open houdt en de vraagstelling kan aanscherpen en daarmee de kwaliteit van de toelevering kan verbeteren. Deelresultaten of voorlopige resultaten zijn een middel om vragen aan te scherpen. Het hoeft niet altijd in een keer 100% perfect te zijn, dat kan ook niet in dit soort trajecten. Een groeiend bewustzijn van de noodzaak om te communiceren wil je tot goed bruikbare toeleveringen komen. De vraag achter de vraag is relevant voor zowel OBR als GW; OBR heeft gaande het proces ook duidelijker gemaakt wat de context is waarbinnen zij moeten opereren en wat voor (beperkte) speelruimte dat biedt voor OBR. Ook de vragen die actueel aan de orde zijn kwamen tijdens het traject duidelijker naar boven (voorbeeld: de melding vanuit OBR dat de planvorming van de openbare ruimte is gestart leidde direct tot afstemmingspunten o.a. een slimme positionering van groen met het oog op ruimte voor boomwortels bieden in de ondergrond. Er is m.n. bij GW ontdekt dat het beter is om in het communicatietraject niet op techniek te bouwen (GIS) maar vooral op menselijke interactie; techniek kan juist een belemmering en beperking zijn in het gesprek (werkt niet, duurt lang, is onnavolgbaar, ondersteuning is slecht voorbereid, dwaalt af van onderwerp, aandacht voor het speeltje en niet voor de inhoud, etc.); Halverwege het traject kwam nog de suggestie om alle kaarten op een cd te plaatsen waardoor OBR dit in het eigen GIS kan invoeren en verder kan oppakken. Later werd dit niet verstandig geacht en werd duidelijk dat het gesprek over kaarten zorgt voor waardetoevoeging. Groeiende aandacht bij OBR in het traject voor kansen gerelateerd aan de ondergrond (m.n. WKO). Het traject werd in het begin vooral defensief ingestoken, gericht op belemmeringen die de ondergrond biedt voor gebiedsontwikkeling. Tijdens het traject ontstond een veel opener houding naar de mogelijkheden die de ondergrond biedt voor ontwikkeling van het gebied i.c. voor het slim benutten van de ondergrond om tot een sluitende grondexploitatie te komen. H2Ruimte / Carthago 25

26 3.4 Inhoudelijke resultaten Ambitie met informatie over de ondergrond Het project Bodem4Gebieden zoekt naar een betere samenwerking tussen ondergrond en gebiedsontwikkeling bij informatievoorziening over de ondergrond. Het gaat hierbij om het versterken van een communicatietraject: wordt de informatie die door de dataleveranciers wordt aangeleverd volledig benut aan de vraagzijde? Hierbij zijn eisen te stellen aan de wijze van informatietoelevering, die zich vooral richten op de aanbodzijde van de informatie: - inzichtelijk - samenhangend - duidelijk over risico s en wel zoveel mogelijk in de termen van de klant - helder over kansen voor duurzaam ruimtegebruik Inzichtelijk Bij het inzichtelijk maken van informatie is het van belang de kloof in taalgebruik, cultuur en kennis tussen de twee partijen te overbruggen. Is de kennis, die bij de specialistische diensten aanwezig is, te vertalen in termen die bij de vraagstellers een rol speelt? De aanbiedende/specialistische partij moet zich bewust zijn van het gebruikte jargon en probeert interpretaties bij gekarteerde fenomenen te geven die voor de vragers begrijpelijk zijn. Het gebruik van kaarten speelt een belangrijke rol om de partijen bewuster te maken van het verschil in taalgebruik en cultuur. Concreet is de ambitie: kaarten (informatie) aanleveren die de andere partij begrijpt en die een antwoord geven op de gestelde vraag. Samenhangend Het gebruik van informatie van specialistische diensten in een gebiedsontwikkelingsproces is te zien als aggregatie van informatie. Informatie van de verschillende deelaspecten wordt gecombineerd en op elkaar afgestemd. Wat is de plaats van het gekarteerde voor het ene deelaspect ten opzichte van het andere deelaspect? De individuele kaarten leveren vaak voldoende inzicht in het betreffende deelaspect, maar de samenhang tussen de individuele kaarten moet het totaalbeeld opleveren. Concreet is hierbij de opgave voor de dataleverende partij zicht te houden op de context (het project) waarbinnen de individuele kaarten gebruikt worden. De opgave voor de datavragende partij is om deze duidelijkheid te blijven verschaffen. Duidelijk over risico s in termen van de klant Ook hier speelt het cultuurverschil tussen vragende en aanbiedende partij een rol. In de cultuur van de datavragende partij is onzekerheid vaak te vertalen in de vragen: waar kunnen we tegen onvoorziene kosten aanlopen, waar lopen we financieel risico, waar is het spannend. Bij de aanbiedende partij wordt risico vaak gelijkgesteld met onbetrouwbaarheid, onzekerheid en variantie in de gekarteerde gegevens. In de communicatie tussen vraag en aanbieder moet duidelijk zijn of de variantie in gekarteerde gegevens relevant is voor de vraag waar wordt het spannend. Concreet is hierbij de ambitie: de dataleverende partij maakt op kaarten inzichtelijk waar het spannend wordt. Helder over kansen voor duurzaam ruimtegebruik Hoewel de concrete vraagstellingen hier niet altijd betrekking op hebben bestaat bij de aanbiedende partij vaak een duidelijk beeld over kansen voor duurzaam ruimtegebruik. Als voorbeeld: binnen het project Bodem4Gebieden was er vanuit GW duidelijk kennis en informatie H2Ruimte / Carthago 26

27 aanwezig over WKO. Hoewel de concrete vraagstelling hieromheen ontbreekt of onduidelijk is, is het zaak deze punten toch vroegtijdig op de agenda te krijgen. Concreet ligt hier de ambitie voor de dataleverende partij om die punten waarvan zij zelf denken dat die belangrijk zijn ook inderdaad geagendeerd te krijgen. Naar een bruikbare quick scan van de ondergrond Voor de levering van bodeminformatie oude stijl geldt de analogie van de steekwagen: na een vraag vanuit de Gebiedsontwikkeling wordt door GW een enorme hoeveelheid informatie verzameld, zowel op papier als digitaal. Deze informatie wordt in een groot aantal ordners gestopt, op een steekwagen gezet en bij Gebiedsontwikkeling afgeleverd. Hoewel er zeker bruikbare informatie tussen zit, wordt het merendeel van de levering niet of zeer beperkt gebruikt. Tijdens dit project ( nieuwe stijl ) is de informatielevering duidelijker gestructureerd, is een duidelijker thematisering van de onderwerpen gemaakt en is uitvoerig stilgestaan bij legenda s en toelichtingen bij kaarten. Dit heeft geresulteerd in de Quick Scan Kop van Feijenoord. Dit is een atlas met bodeminformatie toegesneden op het project Kop van Feijenoord. Deze atlas is als afzonderlijke publicatie beschikbaar. De inhoudsopgave van de atlas vormt het raamwerk voor nieuwe toepassingen in andere gebieden. Het benoemen van de thema s en het onderverdelen van de kaarten naar de thema s zorgt voor context rondom de informatiestroom. De aandacht voor toelichting en legenda s zorgt voor een betere mogelijkheid van interpretatie van de kaartgegevens. Enkele voorbeelden Onderstaand volgen enkele voorbeelden ( anekdotes ) die laten zien hoe in het traject van Bodem4gebieden discussies zich ontwikkeld hebben en wat het gevolgen zijn voor het kaartmateriaal. Bodemkwaliteit/bodemsanering Als voorbeeld volgt een aantal kaarten over bodemkwaliteit en bodemsanering zoals deze tijdens de eerste workshop ter sprake zijn geweest. De eerste levering van deze kaarten wordt gekenmerkt door veel jargon en weinig interpretatie. Ook zijn de kaarten niet gericht op specifieke vragen. Eerste serie kaarten bodemkwaliteit - bodemsanering: veel jargon en weinig interpretatie In de vervolgdiscussies en de workshops zijn deze kaarten uitgebreid aan de orde geweest, en vervangen door een set kaarten die specifieker is en van een betere uitleg is voorzien. Voor de meest recente versie van deze themakaarten wordt verwezen naar het rapport Quick Scan Kop van Feijenoord (december 2009). In de discussie over deze kaarten kwam ter sprake of het mogelijk is om op basis van de bodemkwaliteitskaarten een vlekkenkaart te maken met de algemene bodemkwaliteit in dit gebied. De stap tussen de kaarten van de bodemkwaliteit naar de toepassings- en functiekaarten H2Ruimte / Carthago 27

28 is nu te groot. Een kaart die direct inzicht biedt in de geschiktheid voor een bepaalde functie (bijv. wonen) is gewenst. In de discussies is ook meerdere malen het belang genoemd van het krijgen van inzicht in de kosten van de eventuele saneringen. Naar aanleiding van die discussies zijn indicatieve kaarten voor kosten van sanering gemaakt. Deze kaarten worden hier slechts als illustratie opgenomen: voor de definitieve versie en de uitleg wordt verwezen naar de Quick Scan. Bodemkwaliteitskaart: de gemiddelde huidige kwaliteit van de bodem. Bodemfunctiekaart: de kwaliteit die de bodem geacht wordt te hebben voor de functie (bijvoorbeeld landbouw/natuur, wonen, of industrie) bij herontwikkeling. Bodemtoepassingskaart: de combinatie van de bodemkwaliteitskaart en de bodemfunctiekaart waarbij de hoogste kwaliteit overblijft. Het gaat hier om de toepassing, dus over grond die naar het betreffende gebied wordt gebracht vanuit een ander gebied voor bijvoorbeeld ophoging. + = Bodemkwaliteitskaart + Bodemfunctiekaart = Bodemtoepassingskaart Voorbeeld van bodemkwaliteitskaarten en uitleg zoals in de Quick Scan opgenomen. Voorbeeld van kostenramingenkaarten Saneringen zoals in de Quick Scan opgenomen. Archeologie De eerste archeologiekaart die tijdens de workshops ter discussie is geweest was een kaart die niet discrimineerde voor het gebied: alles dezelfde legenda-eenheid. De interactie tussen vraag en aanbod (de discussie gedurende en na de workshops) leverde een meer gekleurde kaart op, dus meer differentiatie binnen het gebied. Ook bleek door de discussie de vraag naar en de mogelijkheid van een indicatieve kaart om aan te geven waar vergunningen aangevraagd moeten worden, gedifferentieerd naar diepte van de ontgraving/ingreep. Archeologiekaarten: links de kaart zonder differentiatie, rechts de kaart gedifferentieerd H2Ruimte naar ingreep/vergunning / Carthago 28

29 Ondergronds bouwen Aanvankelijk waren er vele specialistische kaarten (onleesbaar voor vragers) zonder context, toespitsing op de vraag en niet gecombineerd. Vervolgens komt een gesprek op gang over betekenis van de kaarten voor wat er staat te gebeuren in het gebied. Het gaat dan om parkeergarages, instortingsgevaar van bouwputten, etc. Het gaat ook over hoe gedetailleerd je moet zijn/kunt zijn. Er blijkt dan veel meer op de vraag toegespitst kaartmateriaal te maken is. Door de discussie die rondom de zeer technisch ingestoken kaarten ontstaat, wordt de context en de reden waarom deze kaarten van belang zijn veel duidelijker. Voor de vragende partij wordt duidelijker welke informatie op deze kaarten wordt aangeleverd, voor de dataleverende partij wordt veel duidelijker wat de concrete vragen zijn. De kaarten worden duidelijker in het project geplaatst, en er ontstaat de mogelijkheid afgeleide en toegespitste kaarten te definiëren en maken. Voorbeelden van de kaarten voor ondergronds bouwen: links de technische en specialistische kaart: moeilijk leesbaar voor niet-experts, rechts de afgeleide, toegespitste kaart WKO In eerste instantie leek dit onderwerp niet interessant vanuit vraag, en dus ook niet geagendeerd in het proces. In de eerste sessies zijn hiervoor een aantal kaarten ingebracht door aanbod, een duidelijk aanbodgestuurde aanpak. Volgende sessies bleek WKO toch een belangrijk item, omdat marktpartijen hier veel kansen in zien (geland in planteam en daar als kans opgepakt en teruggelegd). In concrete kaarten en kaartbeelden heeft deze discussie nog geen follow-up gehad, wel aangegeven wat er zou moeten gebeuren (zonering, beleid Rotterdam, afstemming warmtenet, etc.) H2Ruimte / Carthago 29

30 Maaiveldhoogte en uitgiftepeil in combinatie met kabels en leidingen Aanvankelijk was er een set losse kaarten over deze onderwerpen zonder enige verbinding. Juist door de vraag naar de kosten van omlegging van leidingen komt de combinatie in beeld. Het onderwerp blijkt dan ineens hoogst relevant want aan het overwinnen van hoogteverschillen hangt een prijs. Is het te overwinnen hoogteverschil meer dan 40 cm dan komen de kosten voor rekening van de planexploitatie en dat scheelt een slok op een borrel. Verwachte zettingen in relatie tot kabels en leidingen + = Uitgiftepeil + Actuele hoogte = Ophogingskaart Voorbeelden van kaarten met betrekking tot maaiveldshoogte en uitgiftepeil zoals in de Quick Scan opgenomen. Methodiekontwikkeling aan aanbodzijde Het project Bodem4gebieden heeft GW de mogelijkheid geboden om op een aantal aspecten nieuwe onderzoeks- en analysemethoden te ontwikkelen wat geleid heeft tot informatie op kaart die nog niet eerder is gepresenteerd en leidt tot een betere aansluiting op vragen vanuit gebiedsontwikkeling. Hierbij gaat het om: - indicatie saneringskosten; - combinatie van kaarten geohydrologie tot uitspraken over ondergronds bouwen (Mogelijkheden aanleg parkeergarage, mogelijkheden diepe bouwputten op basis van geohydrologie/geotechniek); - verschil uitgiftepeil en actuele hoogte bepalen; - combinatie ophoging en kabels&leidingen: welke kabels en leidingen moeten opgehaald worden; - combinatie ophogingen en kabels&leidingen: welke risico s op breuk en vervorming als gevolg van zettingen door ophoging; en - indicatie vereiste vergunningen in verband met archeologie voor verschillende ingrepen H2Ruimte / Carthago 30