1.1 Over arbeidsverhoudingen en belangen, over politiek en praktijk

Transcriptie

1 1 Inleiding 1.1 Over arbeidsverhoudingen en belangen, over politiek en praktijk Eind 2003 verraste minister De Geus van Sociale Zaken en Werkgelegenheid vriend en vijand met zijn ideeën voor een vereenvoudiging van de Arbeidstijdenwet (ATW). Begin dat jaar had de Sociaal-Economische Raad (SER) de minister nog geadviseerd over aanpassingen in de wet naar aanleiding van de in 2001 uitgevoerde evaluatie van de in 1996 in werking getreden ATW. Met een beperkte aanpassing van de systematiek van de wet zou meer ruimte ontstaan voor de dialoog tussen sociale partners over de werktijden. Wel diende er oog te blijven voor kleine knelpunten rond bepaalde normen in de wet, die via aparte regels in het Arbeidstijdenbesluit (ATB) konden worden opgelost. Met zijn vereenvoudigingsvoorstellen ging minister De Geus echter veel verder dan die aanpassingen. De systematiek van de ATW werd niet aangepast, maar afgeschaft. Tevens werden de verschillende normen uit de wet verregaand vereenvoudigd c.q. verruimd. Voor minister De Geus paste dat allemaal in zijn Actieplan vereenvoudiging SZW-regelgeving. Minder regels en meer verantwoordelijkheid voor burgers en bedrijven was daarbij het uitgangspunt. Met de vereenvoudiging van de ATW zou meer ruimte ontstaan voor het individu om zelf met zijn werkgever afspraken te maken over de werktijden, terwijl tegelijkertijd dichter wordt aangesloten bij de Europese regels over arbeids- en rusttijden. Zo is tien jaar nadat de nieuwe ATW in werking trad diezelfde wet al weer ingrijpend gewijzigd. En dan te bedenken dat die nieuwe ATW toentertijd het product was van jarenlang overleg en debat tussen sociale partners, overheid en politiek ter vervanging van een Arbeidswet die al sinds 1919 de regels rond

2 8 1 INLEIDING arbeids- en rusttijden bepaalde. En in binnen- en buitenland werd die nieuwe ATW als zeer vooruitstrevend bestempeld. Zowel vanwege de vernieuwing die er in besloten lag rond ergonomische normen als voor de wijze waarop met een zogenoemde dubbele normstelling werd aangesloten bij de wijze waarop de arbeidsverhoudingen in Nederland zijn gestructureerd. Bovendien was de nieuwe ATW in 1996 in vergelijking met de Arbeidswet 1919 die ze verving, een voorbeeld van verregaande deregulering. De wet legde de verantwoordelijkheid voor het vormgeven aan werk- en rusttijden grotendeels bij de sociale partners. Voorbij was de tijd van de sturende en bedilzuchtige overheid die als een Big Brother waakt over de samenleving. Voorbij was de tijd van de zwakke, afhankelijke werknemer die een beschermende arm hard nodig had. Werknemers waren geëmancipeerd en mondig geworden en, anders dan in het begin van de twintigste eeuw, zeer wel in staat om voor hun rechten op te komen. Waar het individu onvoldoende macht had, kon hij een beroep doen op het collectief van de vakbond. De overheid kon dus best een forse stap terugzetten. Dat was toen althans de mening van diezelfde overheid en dat was de filosofie die aan de toenmalige nieuwe wet ten grondslag heeft gelegen. En toch blijkt dit alles tien jaar later niet goed genoeg. Volgens de overheid hebben de betrokken partijen nog meer ruimte nodig. Bedrijven hebben die ruimte nodig om hun arbeids- en bedrijfstijden zo in te richten dat ze de strijd met de internationale concurrentie aankunnen. Werknemers hebben die ruimte nodig om hun werktijden tot op zekere hoogte af te stemmen op hun persoonlijke voorkeuren en omstandigheden. De actuele maatschappelijke ontwikkelingen ten aanzien van flexibilisering en individualisering noopten tot een vereenvoudigde ATW, met nog minder regels dan in Dit boek is bedoeld om bedrijven en instellingen wegwijs te maken in de vereenvoudigde ATW: wat zijn de beperkingen en wat de mogelijkheden? Dat geldt zowel voor het management als voor de werknemers en hun vertegenwoordigers in medezeggenschapsorganen. Op 1 april 2007 is, met een overgangstermijn tot 1 april 2008, de vereenvoudigde ATW in werking getreden. Die vereenvoudiging is uiteindelijk een product geworden van de oorspronkelijke voorstellen van minister De Geus en het over zijn vereenvoudigingsplannen begin 2005 uitgebrachte unanieme SER-advies. In de volgende paragrafen worden kort de historie van deze vereenvoudigingsoperatie geschetst en de rollen die diverse partijen daarin successievelijk hebben gespeeld. Vervolgens wordt in hoofdstuk 2 de vereenvoudigde wet besproken. Ondanks alle vereenvoudiging is dat nog steeds een ingewikkeld verhaal. In de daaropvol-

3 1 INLEIDING 9 gende hoofdstukken wordt aangegeven op welke wijze met de wet in de praktijk kan worden omgegaan. In hoofdstuk 3 wordt stilgestaan bij de organisatie van de werktijd; verschillende soorten werktijdregelingen worden besproken, waardoor zichtbaar wordt waar de wet ruimte biedt c.q. wat met roosters onder het regime van de wet allemaal gedaan kan worden. In hoofdstuk 4 wordt het besluitvormingsproces aan de orde gesteld: hoe kan de besluitvorming over werk- en rusttijden binnen organisaties verlopen? Welke rol kunnen alle partijen daarin spelen? 1.2 Een korte historische schets De oorspronkelijke vereenvoudigingsvoorstellen Op 18 december 2003 bood minister De Geus het kabinetsstandpunt Vereenvoudiging ATW aan de Tweede Kamer aan. Twee uitgangspunten werden daarin gehanteerd: 1. De wet moet meer ruimte bieden om op individueel niveau tussen werkgever en werknemer afspraken te maken over arbeids- en rusttijden. 2. De wet mag niet meer beperkingen opleggen dan strikt genomen voor de veiligheid en gezondheid van de werknemer noodzakelijk is. Het eerste uitgangspunt leidde ertoe dat de bestaande systematiek in de ATW, namelijk de dubbele normstelling in een standaard- en een overlegregeling, wordt afgeschaft. Deze wordt vervangen door een enkelvoudige normstelling. Was het in de oude wet nog noodzakelijk om via collectief overleg, d.w.z. via een cao of een afspraak met het medezeggenschapsorgaan, van de ruimste (overleg)norm gebruik te maken, in de vereenvoudigde wet is dat ook op individueel niveau mogelijk geworden. Een cao kan nog wel de ruimte op individueel niveau beperken, maar is niet langer het verplichte tussenstation dat gebruikt moet worden om die ruimte te vergroten (van standaardnorm naar overlegnorm). De wettelijke norm wordt daardoor voor zowel de individuele als de collectieve arbeidsverhouding gelijk. Met name voor organisaties die niet onder de werkingssfeer van een cao vallen of waar geen medezeggenschapsorganen zijn (midden- en kleinbedrijf) biedt deze constructie meer ruimte dan de systematiek van de oude wet. Met het tweede uitgangspunt wilde het kabinet bereiken dat de normering van arbeids- en rusttijden beter aansluit op wat internationaal als basisbescherming voor werknemers is afgesproken. Men wilde de internationale arbeidsmarktpositie van Nederland verstevigen door de Nederlandse regels in lijn te bren-

4 10 1 INLEIDING gen met die van de EG-richtlijnen. Meest opmerkelijke consequentie voor de normering in de ATW was het opheffen van het onderscheid tussen arbeidstijd exclusief en arbeidstijd inclusief overwerk. Waar beide normen nu nog een dubbele normering kennen, wordt dat na de vereenvoudiging één enkele norm voor de maximumarbeidstijd. De daaruit voortvloeiende maximumnormen van 12 uren per dienst en 60 uren per week hebben voluit de publiciteit gehaald. Deze normen zijn echter niet anders dan de oude normen voor de maximumarbeidstijd inclusief overwerk, terwijl de oude overlegnorm voor de maximumarbeidstijd exclusief overwerk zelfs geen weekgrens kende, waardoor zonder overwerk in de zin van de wet werkweken van meer dan 70 uur mogelijk waren! Op hoofdlijnen zouden de vereenvoudigingsvoorstellen van minister De Geus tot ruimere grenzen leiden waarbinnen werkgevers en werknemers op zowel collectief als individueel niveau afspraken kunnen maken over de arbeids- en rusttijden. Om te garanderen dat werknemers daarbij voldoende zeggenschap over hun werktijden houden, stelde de minister tevens voor om in situaties waar op zondag of s nachts gewerkt wordt of waarin sprake is van bijzondere diensten (consignatie of aanwezigheidsdiensten), arbeid alleen toe te staan als dat bij cao of individuele arbeidsovereenkomst is overeengekomen. Als randvoorwaarde geldt daarbij tevens dat die arbeid dan vanuit de aard van de arbeid of de bedrijfsomstandigheden noodzakelijk is. Met name voor nachtarbeid betekent dit een forse verandering van de oude voorschriften. Waar enerzijds de concrete normeringen rond nachtarbeid grotendeels worden geschrapt of vereenvoudigd, wordt anderzijds het toepassen van nachtarbeid aan zwaardere procedurele regels gebonden. Voor zondagarbeid, nachtarbeid en bijzondere diensten wordt de werkgever dus afhankelijk van de instemming van werknem er(sorganisatie)s. Tegenover ruimere normen staan daardoor ook beperkingen. Overigens moet vermeld worden dat niet alle normen door de voorgestelde vereenvoudiging ruimer werden. Minister De Geus trok in zijn voorstellen op onderdelen ook de touwtjes aan (wekelijkse rust, consignatie). Minister De Geus verwachtte dat met de vereenvoudiging het aantal regels in het ATB fors zal afnemen. Wel blijft het besluit de mogelijkheid bieden om voor arbeid in bepaalde sectoren of arbeid in bepaalde omstandigheden afzonderlijke regels op te stellen. De effecten van de vereenvoudiging op het ATB vervoer zullen echter miniem zijn, hoewel ook daar eventuele standaardnormen komen te vervallen. Veel van de overlegnormen in dit besluit kwamen al overeen met de Europese normen.

5 1 INLEIDING Het overleg met de Tweede Kamer Voordat hij de SER om advies ging vragen, wilde minister De Geus de opvattingen van de Tweede Kamer over de vereenvoudigingsvoorstellen horen. Op 15 april 2004 vond daartoe een algemeen overleg plaats met de vaste commissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Vanuit alle politieke geledingen werd daarbij naar voren gebracht dat de bestaande ATW best eenvoudiger zou mogen zijn. Moeilijke regels belemmeren immers de toepassing ervan. Over hoe die regels er dan uit zouden moeten zien, verschilden de partijen echter sterk van mening. Waar de oppositiepartijen de voorstellen van minister De Geus vooral als een afbraak van de rechtspositie van werknemers zagen die ten koste gaat van hun veiligheid, gezondheid en welzijn, zagen de regeringspartijen in de voorstellen een goede aanzet voor verdere deregulering van wetgeving. Twee van de drie regeringspartijen zetten echter wel hun vraagtekens bij het voorstel dat arbeid op bijzondere dagen of tijdstippen of bij bijzondere diensten alleen mogelijk is als daarover bij cao of individuele overeenkomst afspraken bestaan. Hoewel minister De Geus erkende dat deze constructie zwaarder is dan het geldende regime, gaf hij ook aan dat het op dit punt zijn wens is om zo veel mogelijk voor afwijkingen van het normale arbeidspatroon (dag- en avondarbeid van maandag t/m zaterdag?) met één en hetzelfde systeem te werken. Hij gaf aan op dit punt echter ook het advies van de SER te willen afwachten. In het overleg met de Tweede Kamer benadrukte minister De Geus nog eens dat het kabinet een vereenvoudiging en flexibilisering noodzakelijk achtte vanwege de bestaande werkgelegenheidssituatie in Nederland. Die situatie heeft het kabinet tot de strategische keuze gebracht om het vestigingsklimaat en de werkgelegenheid zwaarder te laten wegen dan het evenwicht tussen de beide doelstellingen van de wet, veiligheid en gezondheid aan de ene kant en de combinatie van arbeid en zorg aan de andere kant. Daarbij was hij overigens van mening dat de voorstellen een betere combinatie van arbeid en privé niet belemmeren. De rol van de wetgever is vooral die van het vaststellen van de randvoorwaarden en niet die van het inperken van de arbeidstijden. Het uiteindelijke doel van de minister was een sterk Europa met een flexibel arbeidsmarktbeleid, gericht op behoud van werkgelegenheid. Hij wenste daarbij geen inflexibiliteit te laten bestaan die Europa mondiaal gezien in een achterstandssituatie plaatst. Over de concrete voorstellen van de minister met betrekking tot de normen voor arbeids- en rusttijden werd weinig gesproken. Meest concreet ging het nog over de referentieperiode voor de maximumarbeidstijd. Waar de minister de referentieperiode in de voorstellen op 13 weken had staan, pleitte een deel van de Kamer voor verlenging naar de Europese norm (4 maanden, mogelij-

6 12 1 INLEIDING kerwijs in de toekomst 12 maanden). Ook werd door een aantal partijen aangegeven dat men geen verruiming van de zondagarbeid wilde zien. Wel werd veel gesproken over de effecten van uitspraken van het Europese Hof van Justitie inzake aanwezigheidsdiensten voor de Nederlandse wetgeving. Deze zijn echter minder relevant in het kader van de vereenvoudiging van de ATW De adviesaanvraag aan de SER Op 2 juli 2004 stuurde minister De Geus zijn adviesaanvraag over de vereenvoudiging van de ATW naar de SER. Daarbij verwees hij naar het kabinetsstandpunt dat eerder aan de Tweede Kamer was voorgelegd. De minister wil graag de opvattingen van de raad over een viertal punten: 1. de uitgangspunten en overwegingen bij de vereenvoudiging; 2. de voorstellen voor de normeringen van arbeids- en rusttijden; 3. maatwerk en bescherming binnen het systeem van arbeidsverhoudingen; 4. administratieve lasten. Bij de adviesaanvraag ging een notitie van het kabinet, die dezelfde opbouw had als het eerder aan de Tweede Kamer aangeboden kabinetsstandpunt, maar die daar ook op een aantal belangrijke onderdelen van afweek. De belangrijkste afwijking was het vervallen van de verplichting dat de werkgever in geval van zondagarbeid, nachtarbeid of arbeid in bijzondere diensten altijd vooraf de instemming van cao-partijen of de individuele werknemer moet verkrijgen. Toegevoegd was een verhandeling over het Nederlandse systeem van arbeidsverhoudingen, met als conclusie dat dit systeem samen met de voorgestelde vereenvoudigingen van de ATW voldoende bescherming biedt aan werknemers. Het zwaartepunt wat betreft de arbeids- en rusttijden komt wat minister De Geus betreft te liggen bij de individuele afspraken die in het kader van de individuele arbeidsovereenkomst worden gemaakt. Die individualisering creëert meer ruimte voor maatwerk. Via het instrument van de cao kunnen hier afspraken aan worden toegevoegd, die dan automatisch doorwerken in de individuele arbeidsverhouding. Wel werd daarbij gewezen op de trend in veel bedrijfstak-cao s om afspraken te decentraliseren naar medezeggenschapsorganen. Ook hierdoor is voor arbeids- en rusttijden maatwerk op ondernemingsniveau mogelijk. Naast schriftelijke afspraken op ondernemingsniveau tussen werkgever en medezeggenschapsorgaan geldt op dat niveau ook nog het instemmingsrecht op grond van de Wet op de ondernemingsraden. Wat op ondernemingsniveau gebeurt, werkt echter niet automatisch door in de individuele arbeidsverhouding. Hierin kan worden voorzien door een zogenoemd eenzijdig wijzigingsbeding in de individuele arbeidsovereenkomst, dat

7 1 INLEIDING 13 erin voorziet dat bij een zwaarwegend belang van de werkgever de arbeidsvoorwaarden van de werknemer wijzigen. Of het belang voldoende zwaarwegend is, kan dan mede worden afgeleid van een bereikte overeenstemming tussen de werkgever en het medezeggenschapsorgaan, aldus de minister. Met deze wijziging op zijn eerdere voorstellen had hij dus de kritiek van twee regeringspartijen op dit onderdeel ter harte genomen, en vroeg hij de SER uitsluitend nog om een oordeel over dit systeem van arbeidsverhoudingen in het licht van de totstandkoming van arbeids- en rusttijden binnen die arbeidsverhoudingen. Verder waren in de adviesaanvraag aan de SER in vergelijking met de oorspronkelijke voorstellen een aantal normeringen aangepast. Zo was aan de wekelijkse rust een inkortingsmogelijkheid voor die rust toegevoegd. Tevens was de referentieperiode voor de maximumarbeidstijd van 13 weken naar 4 maanden verlengd, mogelijk ook naar aanleiding van het overleg in de Tweede Kamer. Deze verlenging van de referentieperiode werd onderbouwd vanuit een vergelijking met negen andere Europese landen, waaruit blijkt dat in vijf van die landen de referentieperiode ook op 4 maanden is gesteld. Verder werd in de adviesaanvraag exacter omschreven wanneer de voorgestelde regels voor nachtarbeid op de werknemer van toepassing zijn. Dit was in de oorspronkelijke voorstellen slechts vaag omschreven. Ook voor de consignatie werden de eerste concrete voorstellen voor een nieuwe normering gedaan, maar tevens werd de SER gevraagd hoe oproepen tijdens de rusttijd van de werknemer kunnen worden gecompenseerd zonder dat daarvoor gedetailleerde en ingewikkelde voorschriften nodig zijn. Wat bleef was een algemeen beeld van verruiming van de meeste normen, terwijl een enkele norm gelijk blijft of strakker wordt gesteld Het advies van de SER In de Commissie Arbeid, Onderneming en Medezeggenschap van de SER is vervolgens het SER-advies voorbereid. De raad heeft het advies, dat unaniem is, vastgesteld in zijn vergadering van 18 februari De SER was evenals het kabinet voorstander van vereenvoudiging van de ATW. Bescherming en flexibiliteit bij arbeids- en rusttijden waren voor de raad zowel een werknemers- als een werkgeversbelang. In dat verband werd ook verwezen naar de nota Op weg naar een meer productieve economie van de Stichting van de Arbeid. Daarin wordt het proces van decentralisatie van arbeidsvoorwaardenvorming genoemd, waarbij beslissingen bewust naar lagere niveaus worden verplaatst om maatwerk te kunnen leveren. Ook wordt in die nota het instrument van arbeidstijdmanagement aangehaald, waarmee werkaanbod en personele beschikbaarheid beter op elkaar kunnen worden afgestemd. Dat

8 14 1 INLEIDING levert adequate roosters op die passen bij de dynamiek van het arbeidsproces en die tegelijkertijd rekening houden met door werknemers gewenste werktijden. Wat betreft de internationale context was de raad het met het kabinet eens dat de regelgeving over arbeids- en rusttijden niet mag leiden tot een verslechtering van het vestigingsklimaat en de werkgelegenheid. Het in opdracht van de minister uitgevoerde onderzoek naar de regelgeving in negen Europese landen laat echter ook zien dat de verschillen in nationale stelsels de onderlinge vergelijking van arbeids- en rusttijdnormen belemmeren. Ieder land heeft de EGrichtlijnen op een eigen manier ingevuld, waardoor ook de regelgeving in andere landen complex is. Wel wordt terecht in het onderzoeksrapport gemeld dat de betekenis van normen pas goed kan worden beoordeeld in hun onderlinge samenhang. Vanwege de gewenste vereenvoudiging en transparantie van de regelgeving was de SER met het kabinet voorstander van enkelvoudige normen en dus afschaffing van het systeem van standaard- en overlegregeling in de oude wet. De door het kabinet geschetste structuur van de arbeidsverhoudingen en de daarvoor geldende juridische grondslagen voor vaststelling van arbeids- en rusttijden (cao, individuele arbeidsovereenkomst, afspraken met het medezeggenschapsorgaan, instructierecht werkgever) blijft daarbij in stand. Voor specifieke situaties en bepaalde sectoren zal flexibiliteit en maatwerk volgens de raad echter alleen te realiseren zijn via afwijkende normstellingen in het ATB. Afwijkingen van daarvoor in aanmerking komende normen vereist dan een collectieve afspraak, wat zowel een afspraak op cao-niveau als een (schriftelijke) afspraak tussen de werkgever en het medezeggenschapsorgaan kan zijn. In het laatste geval mag deze niet strijdig zijn met de eventueel van toepassing zijnde cao. Daarmee pleitte de SER in zekere zin voor het handhaven van een overlegregeling, maar nu alleen nog voor afwijkende normen in het ATB. Bij de advisering over de inhoudelijke normen heeft de SER tegenover de tamelijk los van elkaar staande normen in de vereenvoudigingsvoorstellen van de minister een meer samenhangend stelsel van normen voor arbeids- en rusttijden gezet, dat op veel onderdelen ook verder is uitgewerkt. Voor een deel zijn de normen eenvoudiger, flexibeler of minder beperkend dan in de voorstellen van het kabinet (wekelijkse rust, consignatie), maar voor een ander deel juist weer meer beschermend (vrije zondagen, nachtarbeid). In de toelichting op de voorstellen benadrukt de raad nog eens dat de normen onderling nauw samenhangen. De betekenis van een bepaalde norm wordt immers mede bepaald door de inhoud van andere normen. Het pakket van voorstellen vormde volgens de raad dan ook een uitgebalanceerd en integraal geheel. De boodschap aan de minister was daarmee duidelijk: neem dit advies integraal over! Met dit

9 1 INLEIDING 15 in vergelijking met het kabinetsvoorstel wat bredere normenstelsel wordt desondanks een substantiële vereenvoudiging en reductie van regelgeving bereikt. Vooral in het ATB vervallen meer regels dan in de vereenvoudigingsvoorstellen van minister De Geus (diens voorstellen laten ook regels vervallen, maar maken tegelijkertijd ook weer veel nieuwe regels in dat besluit noodzakelijk). Ook deed de SER voorstellen over de wijze van handhaving van de normen. Een deel van de normen kan net als in het verleden bestuursrechtelijk worden gehandhaafd, maar voor een ander deel kan civielrechtelijke handhaving volstaan (pauze, zondagarbeid). Daardoor kan mogelijkerwijs ook een vereenvoudiging van de registratie en controle plaats gaan vinden. Tot slot is de SER in haar advies ingegaan op de werkingssfeer van de ATW. De raad adviseerde om deze enigszins te verruimen, waardoor voortaan ook leidinggevenden die driemaal het minimumloon verdienen (vroeger tweemaal het minimumloon) onder de toepasselijkheid van de wet zullen vallen. Anders dan in het verleden wil men daarbij dat in geval van deeltijdarbeid deze loongrens naar rato wordt toegepast. Hierdoor zal een deel van de deeltijders in de categorie hoger en leidinggevend personeel dat vroeger onder de wet viel straks niet langer aan de normstellingen van de wet gebonden zijn. Op 23 mei 2005 liet minister De Geus aan de Tweede Kamer weten dat het kabinet grote waarde hecht aan het unanieme SER-advies. Volgens hem verkeren werkgevers en werknemers bij uitstek in de positie om te beoordelen in hoeverre wettelijke normeringen voor arbeids- en rusttijden in de praktijk werkbaar zijn en noodzakelijk om de benodigde bescherming van werknemers te handhaven. Het kabinet gaf dan ook aan dat men vanuit een positieve grondhouding de voorstellen van de SER zou gaan betrekken bij het op te stellen wetsvoorstel Vereenvoudiging Arbeidstijdenwet Het wetsvoorstel in het parlement Het wetsvoorstel Wijziging van de Arbeidstijdenwet in verband met vereenvoudiging van die wet werd op 21 april 2006 door de Koningin aan de Tweede Kamer aangeboden. Het wetsvoorstel volgde bijna integraal het eerder uitgebrachte SER-advies. Belangrijkste afwijking ten aanzien van het SER-advies was de handhaving van de normstelling rond nachtarbeid. Waar de SER adviseerde om het maximumaantal nachtdiensten te begrenzen in een wettelijke standaardnorm met daarbovenop een generiek toepasbare overlegnorm in het ATB, die dan beide door de overheid bestuursrechtelijk gehandhaafd worden, zette minister De Geus deze beide normen direct als een soort standaard- en overlegregeling in de wet, waarbij de overheid uitsluitend de uiterste overlegnorm zal

10 16 1 INLEIDING handhaven. Deze wijziging ten opzichte van het SER-advies was voor de vakbeweging aanleiding om de Tweede Kamer te bewegen hier een andere weg in te slaan. Zij waren van mening dat de bescherming van de veiligheid en gezondheid van werknemers hiermee niet gediend is. Werkgeversorganisaties op hun beurt spraken hun zorg uit over het introduceren van de voorwaarde indien de aard van de arbeid of de bedrijfsomstandigheden dit met zich brengen bij verschillende normstellingen in de wet. In hun ogen leidde dit tot een onnodige complicering van de wet, die bovendien ook nog eens als beperkend ten opzichte van de bestaande praktijk kan worden uitgelegd. De vaste commissie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid van de Tweede Kamer bracht op 29 mei 2006 verslag over het wetsvoorstel uit. Opnieuw stonden bijna alle fracties positief ten opzichte van de vereenvoudigingsoperatie. Aan de op- en aanmerkingen van sociale partners over het wetsvoorstel werd veel aandacht besteed, maar de hoofdlijn van het wetsvoorstel het door de SER geadviseerde normenstelsel werd amper besproken. Op een enkel onderdeel wilde men wel van de minister een nadere toelichting op de normen c.q. overwegingen van de minister om van het SER-advies af te wijken. Tevens vroeg men uitdrukkelijk naar de internationaal rechtelijke context van het wetsvoorstel. Minister De Geus bracht op 13 juni 2006 zijn nota naar aanleiding van het verslag uit. Uitvoerig ging hij daarbij in op de internationale context en de diverse op- en aanmerkingen. Op één punt paste hij het wetsvoorstel aan, en dat betrof de overgangsregeling bij invoering van de vereenvoudigde wet. Waar de oorspronkelijke overgangsregeling alleen voorzag in een overgangstermijn voor collectieve arbeidsovereenkomsten, liet hij nu ook andere collectieve regelingen tussen werkgever(sorganisaties) en vakbonden onder die regeling vallen. Zijn doel was duidelijk: op 1 januari 2007 invoering van een vereenvoudigde ATW. Op 6 en 21 september vond in de Tweede Kamer de algemene beraadslaging over het wetsvoorstel plaats. Belangrijkste onderwerpen waren de normen rond nachtarbeid en zondagarbeid. Bij nachtarbeid wilde een deel van de Kamer graag dat ook de standaardnorm voor het maximumaantal nachtdiensten door de overheid zou worden gehandhaafd c.q. dat de overlegnorm naar het ATB zou worden overgeheveld en daar dan voor nader aan te geven sectoren en omstandigheden toepasbaar zou kunnen zijn. De minister hield op dit punt echter vast aan zijn wetsvoorstel. Verder werd rond deze norm nog gesproken over de werknemers die van oudsher, dus al voor de inwerkingtreding van de ATW, permanent s nachts werken. Bij de invoering van de ATW was voor deze categorie werknemers een overgangsregime van tien jaar van kracht geworden, wat echter bij de vereenvoudiging van de ATW afgelopen zou zijn. Daardoor zou deze

11 1 INLEIDING 17 groep ook het aantal keren dat men s nachts werkt moeten beperken conform de normen in de wet. Hoewel de minister niet voor permanente nachtarbeid was, liet hij op dit punt het oordeel aan de Kamer over. In een motie van CDA en PvdA werd vervolgens aan de regering gevraagd om voor de werknemers in dit overgangsregime de oude regelingen te handhaven. De meeste discussie in de Kamer betrof de zondagarbeid. Conform het SERadvies stelde minister De Geus voor dat bij collectieve regeling kon worden afgeweken van de verplichting dat een werknemer die op zondag arbeid verricht ten minste dertien vrije zondagen per 52 weken moet hebben. Hierdoor zou het bijvoorbeeld voor sportjournalisten mogelijk zijn om op alle zondagen te werken. Voor met name de christelijke partijen ging dit voorstel echter te ver. Zij ervoeren dit als een aantasting van de bijzondere rustdag die de zondag in de Nederlandse samenleving is. Meerdere amendementen op dit onderdeel van het wetsvoorstel culmineerden uiteindelijk in een gezamenlijk amendement van SGP, CDA, CU, GL en PvdA waarin zij het wetsvoorstel zodanig wijzigen dat indien bij collectieve regeling het recht van dertien vrije zondagen zou worden beperkt, de individuele werknemer slechts op 40 of meer zondagen per 52 weken arbeid hoeft te verrichten als hij daar persoonlijk mee instemt. Het wetsvoorstel werd daardoor, zoals de minister aangaf, niet direct eenvoudiger, maar de minister wilde gehoord het debat de motie ook niet ontraden. Op 3 oktober 2006 vonden de stemmingen in de Tweede Kamer over het wetsvoorstel en de daarop ingediende amendementen en moties plaats. Daarbij werd het hiervoor genoemde amendement over de zondagarbeid aangenomen, waarna ook het daardoor gewijzigde wetsvoorstel met grote meerderheid door de Tweede Kamer werd aangenomen. SGP, CU en SP stemden tegen. De motie om het overgangsregime voor permanente nachtarbeid door te zetten werd wel met algemene stemmen aangenomen. Op 24 november 2006 liet minister De Geus de Kamer weten dat hij de motie zou uitvoeren door de bestaande overgangsregeling in het ATB een permanente status te geven. In de Eerste Kamer verliep de behandeling vervolgens vlot. Na een snelle en korte schriftelijke uitwisseling van vragen en antwoorden werd op 28 november 2006 het wetsvoorstel Wijziging van de ATW in verband met vereenvoudiging van die wet zonder beraadslaging en zonder stemming aangenomen De Arbeidstijdenbesluiten In het najaar van 2006 werd door de ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en Verkeer en Waterstaat ook hard gewerkt aan de aanpassingen in het ATB en het ATB vervoer die uit de vereenvoudiging van de ATW

12 18 1 INLEIDING voortvloeiden. Vanwege de vele sectorale en bijzondere regelingen in het ATB werden sociale partners daarbij regelmatig geconsulteerd. Minister De Geus confronteerde hen daarbij met het gegeven dat hij een aantal voetnoten uit het SER-advies definitief in het ATB wilde afhandelen. Het betrof permanente nachtarbeid voor ambachtelijke bakkerijen en de nachthoreca, alsmede de verlenging van de referentieperiode voor de maximumarbeidstijd. Hoewel de vakbonden voor de permanente nachtarbeid eigenlijk eerst nog nader onderzoek wilden laten verrichten door de Arbeidsinspectie, gingen zij hier toch schoorvoetend mee akkoord. Over het verlengen van de referentieperiode voor de maximumarbeidstijd ontstond echter een felle discussie. In de wet is die referentieperiode zestien weken, met daaraan gebonden een maximumarbeidstijd van gemiddeld 48 uur per week. Indien sprake is van regelmatige arbeid in nachtdienst in die zestien weken, bedraagt de gemiddelde arbeidstijd maximaal 40 uur per week. Voorstel van de minister was om in het ATB een aparte bepaling op te nemen waarbij het mogelijk was om bij collectieve regeling die referentieperiode te verlengen tot maximaal 52 weken, dit in lijn met de Europese regels. Voor de vakbeweging was dit echter een brug te ver. De gemiddeld 48- urige werkweek gemeten over zestien weken was al zwaar, laat staan over een nog langere periode (met dus in die langere periode de mogelijkheid om in zestien weken nog boven de gemiddeld 48 uur per week uit te komen). Verlenging van de referentieperiode bij nachtarbeid stuitte niet op veel bezwaar, omdat dit ook in het oude ATB al het geval was. In de discussie die volgde ging het uiteindelijk om het begrip collectieve regeling. Een collectieve regeling kan namelijk zowel een overeenkomst tussen werkgever en vakbond als tussen werkgever en medezeggenschapsorgaan zijn. Voor de vakbeweging was het ondenkbaar dat medezeggenschapsorganen buiten hen om met de werkgever zouden afspreken dat de gemiddeld 48-urige werkweek over een langere periode dan zestien weken zou mogen worden gerealiseerd. Werkgevers echter hechten zeer aan die route, mede omdat op veel plaatsen niet met vakbonden maar met ondernemingsraden over arbeidsvoorwaarden wordt gesproken. Uiteindelijk heeft minister De Geus besloten de verlenging van de referentieperiode in geval van de gemiddeld 48-urige werkweek voor te behouden aan cao-partijen. Indien er echter geen cao is, mag die verlenging ook via een schriftelijke overeenkomst tussen de werkgever en het medezeggenschapsorgaan tot stand komen. Voor de verlenging van de referentieperiode in geval van de gemiddeld 40-urige werkweek bij regelmatige arbeid in nachtdienst is wel elke vorm van collectieve regeling toegestaan.