2 Arbeidstijdenwet: hoofdlijnen en ontwikkelingen

Transcriptie

1 2 Arbeidstijdenwet: hoofdlijnen en ontwikkelingen 2.1 De Arbeidstijdenwet 1996 De Arbeidstijdenwet (ATW) dateert van 1 januari De wet kwam in de plaats van de Arbeidswet 1919 en een groot aantal afzonderlijke wetten, besluiten en regelingen en maakte ook een einde aan het tot dan toe geldende systeem van vergunningen en ontheffingen. Beoogd werd zo de regelgeving te vereenvoudigen en de rol van de overheid bij de uitvoering te beperken. Met de nieuwe wet werd tevens de implementatie van de EG-richtlijn betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd (Arbeidstijdenrichtlijn) gerealiseerd 1. De ATW kent als belangrijkste doelstellingen: de veiligheid, de gezondheid en het welzijn van de werknemers in relatie tot hun arbeids- en rusttijden en de bevordering van de combineerbaarheid van arbeid en zorgtaken, alsmede andere verantwoordelijkheden buiten de arbeid. De wet voorziet in een in beginsel uniform regime voor arbeids- en rusttijden voor werknemers in de private en de publieke sector. Met het Arbeidstijdenbesluit (ATB) zijn nadere regels gesteld over onderwerpen die in de wet zijn geregeld. De wet voorziet in een aantal algemene verplichtingen voor de werkgever. Zo is bepaald dat de werkgever een zo goed mogelijk beleid voert ter zake van arbeids- en rusttijden van de werknemers en daarbij, voor zover dat redelijkerwijs van hem kan worden gevergd, rekening houdt met de persoonlijke omstandigheden van die werknemers. De wet bevat ook bepalingen over de mededeling van een (opnieuw) vastgesteld arbeidspatroon aan de werknemer. Met het oog op het toezicht op de wet moet de werkgever een deugdelijke registratie voeren van de arbeids- en rusttijden. De kern van de ATW wordt gevormd door de regeling voor arbeids- en rusttijden. Het gaat daarbij om de dagelijkse en wekelijkse onafgebroken rusttijd, de pauzeregeling, arbeid op zondag, de arbeidstijd voor jeugdigen, arbeidstijd in combinatie met overwerk, arbeid in nachtdienst en arbeid in consignatie. Centraal hierbij staan de normen voor de minimumrusttijd en de maximale arbeidstijd. De ATW kent een dubbel normenstelsel. Dit betekent dat er voor bijvoorbeeld de maximale arbeidstijd per dienst twee normen zijn: een standaardnorm en een overlegnorm. De standaardnormen vormen tezamen de standaardregeling en de overlegnormen de overlegregeling (zie kader)... 1 Richtlijn 93/104/EG van 23 november

2 De dubbele normstelling geldt voor de volgende onderwerpen: pauze, arbeid op zondag, arbeidstijd en arbeidstijd inclusief overwerk, nachtarbeid. Een enkelvoudige normstelling is er voor de dagelijkse rust, wekelijkse rust en voor consignatie. Standaard- en overlegregeling In principe is de standaardregeling overal en op iedereen van toepassing. De gedachte daarbij is dat de standaardnormen in het algemeen voldoende mogelijkheden bieden voor het maken van flexibele werktijdregelingen. In collectief overleg kan worden afgeweken van de normen in de standaardregeling, waarbij de veelal ruimere normen in de overlegregeling niet mogen worden overschreden. De achterliggende gedachte daarbij is dat in de collectiviteit een goede afweging gemaakt kan worden tussen allerlei omstandigheden en belangen die bij een dergelijke afweging een rol kunnen spelen. Te denken valt aan: arbeidsomstandigheden, de beloning, verlofregelingen en voorzieningen op de werkplek. Onder collectieve regeling wordt onder meer verstaan de CAO en een rechtspositieregeling voor ambtenaren. Een schriftelijke afspraak tussen werkgever en ondernemingsraad (OR) of personeelsvertegenwoordiging (pvt) wordt door de wet onder omstandigheden met een collectieve regeling gelijkgesteld. De ATW geeft daartoe een regeling voor de verhouding tussen de CAO en de schriftelijke overeenstemming tussen werkgever en medezeggenschapsorgaan (zie hierover ook paragraaf 2.2). De Arbeidsinspectie (AI) is belast met het toezicht op de wet. Het overschrijden van de normen van de overlegregeling levert in eerste instantie een beboetbaar feit op en kan in een aantal gevallen een economisch delict worden. Voor de nakoming van de normen van de standaardregeling en voor collectieve afspraken binnen de grenzen van de overlegregeling geldt civielrechtelijke handhaving. Afspraken waarbij de normen van de standaardregeling worden overschreden zonder dat hierover in collectief overleg overeenstemming is bereikt, zijn nietig. 2.2 Evaluatie Arbeidstijdenwet Overeenkomstig de evaluatiebepaling in de ATW is de wet vijf jaar na inwerkingtreding geëvalueerd. Het evaluatieonderzoek 2 was gericht op de effecten van de ATW in de prak- 2 De opdracht hiervoor is door het ministerie van SZW in januari 2000 verleend aan een samenwerkingsverband van Regioplan Onderzoek en Advies en Informatie, het Hugo Sinzheimer Instituut en het EIM. 16

3 tijk, waarbij vooral gekeken is naar de systematiek van de ATW. Ook is gekeken naar de vraag of de wet heeft bijgedragen aan het bereiken van de geformuleerde doelstellingen. Het toenmalige kabinet kwam medio 2001 tot de conclusie dat de uitkomsten van het evaluatieonderzoek geen aanleiding vormden voor ingrijpende veranderingen in de normen en het uitgangspunt van een dubbel normenstelsel in de ATW 3. Wel vond het dat de complexiteit van de ATW moest verminderen en dat de werking van de ATW op onderdelen verbetering behoefde. Het vond dat het overleg op ondernemingsniveau over arbeidsen rusttijden een impuls moest krijgen. Het streven daarbij zou moeten zijn om een zo groot mogelijke openheid en transparantie te bereiken van het ondernemingsbeleid dat betrekking heeft op arbeids- en rusttijden. 2.3 SER-advies Aanpassing Arbeidstijdenwet De minister van SZW heeft de raad vervolgens op 3 april 2002 advies gevraagd over aanpassing van de ATW. Hij heeft daarbij een vijftal wijzigingsvoorstellen voorgelegd, waaronder het voornemen tot vereenvoudiging van het dubbele normenstelsel. Voorgesteld is om het mogelijk te maken op ondernemingsniveau steeds gebruik te maken van de overlegregeling. In zijn advies Aanpassing Arbeidstijdenwet 4 liet de raad onder meer weten de conclusie van het kabinet te delen dat meer duidelijkheid is geboden over de systematiek van afspraken op ondernemingsniveau en de gevolgen daarvan. De raad beval aan de ATW (artikel 1:4) zodanig te wijzigen dat ongeacht of er een CAO van toepassing is, op ondernemingsniveau in overeenstemming tussen OR of pvt een regeling kan worden overeengekomen tot afwijking van de standaardregeling van de ATW 5. Dergelijke afspraken mogen niet in strijd zijn met de eventueel van toepassing zijnde CAO. 2.4 SER-advies Zeggenschap werknemers over arbeidstijden Sinds 1 juni 2003 voorziet de ATW in een individueel instemmingsrecht van de werknemer over het werken op zondag als dat vanwege de bedrijfsomstandigheden noodzakelijk is. In zijn advies Zeggenschap werknemers over arbeidstijden (2002) heeft de raad hierover verdeeld geadviseerd 6. Een deel van de raad (de werknemersleden en twee kroonleden) was het hiermee eens, en wees erop dat werknemers anders onder druk komen te staan om op zondag te werken. Een ander deel (de ondernemersleden) was ertegen, omdat het van mening was dat aldus het evenwicht tussen de behoefte van bedrijven aan meer flexibiliteit en de bescherming van werknemers wordt verstoord. Weer een ander deel van de 3 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr SER-advies Aanpassing Arbeidstijdenwet, publicatienr. 03/03, Den Haag SER-advies Aanpassing Arbeidstijdenwet, op.cit., p SER-advies Zeggenschap over Arbeidstijden, publicatienr. 02/14, Den Haag

4 raad (zes kroonleden) was niet tegen de verruiming van zeggenschap van werknemers maar meende dat de maatschappelijke problematiek die ten grondslag lag aan het wetsvoorstel vooralsnog geen nadere regelgeving vereiste. 2.5 Herziening EG-Arbeidstijdenrichtlijn Tot slot wordt hier kort stilgestaan bij de voorgenomen herziening van de Arbeidstijdenrichtlijn. De Europese Commissie heeft hierover eind 2003 een Mededeling gepubliceerd 7. Deze strekte tevens tot raadpleging van onder meer het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en de sociale partners op Europees niveau. In dat kader is hun oordeel gevraagd over een mogelijke herziening van de bestaande tekst van de richtlijn of over andere initiatieven. Als criteria daarbij dienen volgens de Commissie te gelden: de werknemers zal een goede bescherming van hun gezondheid en veiligheid moeten worden gegarandeerd, wat de arbeidstijd betreft; de bedrijven in de lidstaten zal meer flexibiliteit worden geboden in de organisatie van de arbeidstijd; het moet gemakkelijker worden gemaakt werk en gezin te combineren; onredelijke belasting van de bedrijven moet worden vermeden, vooral van de kleine en middelgrote ondernemingen. In vervolg hierop is nog een tweede consultatieronde gehouden. Nadat medio 2004 duidelijk was geworden dat de Europese sociale partners geen overeenstemming konden bereiken over herziening van de richtlijn, heeft de Europese Commissie op 22 september 2004 zelf een voorstel daarvoor ingediend (zie kader) 8. Voorstel Europese Commissie Het voorstel van de Europese Commissie ziet samengevat op: 1) de voorwaarden voor de toepassing van opt-out ten aanzien van de maximale wekelijkse arbeidsduur; 2) de referentieperiode voor het berekenen van de gemiddelde wekelijkse arbeidstijd; 3) de gevolgen van recente arresten van het Europese Hof van Justitie die aangeven dat wachtdiensten als arbeidstijd moeten worden beschouwd. Volgens het voorstel kunnen de lidstaten op nationaal niveau maatregelen nemen om de individuele opt-out toe te passen op de maximale wekelijkse arbeidstijd van 48 uur. De voorwaarden die in acht moeten worden genomen in het 7 Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van Regio s en de sociale partners op communautair niveau over de herziening van de richtlijn 93/104/EG betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd (COM(2003) 843 definitief). 8 COM(2004) 607 final. 18

5 geval van een akkoord tussen de werkgever en de individuele werknemer, zijn explicieter geformuleerd. Tegelijkertijd krijgen de lidstaten de mogelijkheid de standaardreferentieperiode voor de berekening van de gemiddelde werkweek van 48 uur uit te breiden van vier maanden tot een jaar, op voorwaarde dat zij de sociale partners raadplegen. Verder stelt de Commissie voor een nieuwe categorie aanwezigheidsdienst in te voeren, namelijk de wacht- of slaapuren tijdens de aanwezigheidsdienst. Dit is de tijd dat de werknemer, hoewel op zijn werkplek aanwezig, geen werkzaamheden verricht. Deze tijd wordt niet als arbeidstijd aangemerkt, tenzij de nationale wetgeving of een collectieve overeenkomst anders bepaalt. 19