Geannoteerde bibliografie Slavernij Verleden Nederland

Transcriptie

1 Geannoteerde bibliografie Slavernij Verleden Nederland Samenstelling: Kosmopolis Utrecht t.b.v. onderzoeksproject Mapping Slavery 22 september 2014 Inleiding In deze geannoteerde bibliografie staan een aantal (populair) wetenschappelijke basisteksten en een enkele roman over het slavernij verleden van Nederland. De lijst is geschikt voor geïnteresseerden binnen en buiten de academische wereld. In deze korte lijst is de grijze literatuur niet opgenomen maar er bestaan veel interessante artikelen, websites, archieven en instituten en digitale bronnen van individuele kennisspecialisten die zich bezighouden met het onderwerp. Hieronder worden een aantal algemene websites genoemd die meer informatie en doorverwijsmogelijkheden bieden. Gezien de grote hoeveelheid bestaande boeken met betrekking tot slavernij is voor deze bibliografie gekozen voor een aantal uitgangspunten waaraan de publicaties voldoen. Er is gekozen voor meer algemene, met name non-fictie en (populair-) wetenschappelijke publicaties over het slavernijverleden en op de Nederlandse betrokkenheid hierin; Ze zijn in het Nederlands geschreven en in Nederland uitgegeven. De enkele Engelse teksten hebben specifiek betrekking op Nederland; Ze zijn (redelijk) geschikt voor non-academisch Nederlands publiek; Er is gerangschikt op alfabetische volgorde. Websites Hove, O. en H. Helstone Suriname en Nederlandse Antillen: Vrijverklaarde slaven (Emancipatie in West-Indië 1863). Electronisch document: (versie april 2014) 1

2 Literatuurlijst Baay, R De Njai. het concubinaat in Nederlands- Indië. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep (verwacht). Slavernij in Nederlands-Indië. De geschiedenis van de mensenhandel tijdens het koloniale bewind. Bakker, E., Hassankhan, M., Egger, J., Dalhuisen L., en F. Steegh Geschiedenis van Suriname. Zutphen: Walburg Press. Balai, L Slavenschip Leusden: moord aan de monding van de Marowijnerivier. Zutphen: Walburg Pers Geschiedenis van de Amsterdamse slavenhandel. Een zwarte bladzijde in ons Vaderlands verleden. Zutphen: Walburg Pers. Barend-van Haeften, M Op reis met de VOC: De openhartige dagboeken van de zusters Lammens en Swellengrebel. Zutphen: Walburg Pers. Beets, N De bevrijding der slaven. Redevoering gehouden in de openbare vergaderingen van de Nederlandsche Maatschappij tot bevordering van de Afschaffing der Slavernij. Haarlem Erven F. Bohn. Boos, C De Slavernij: Mensenhandel van de koloniale tijd tot nu toe. Amsterdam: Uitgeverij Balans. Broek, L. van den, en M. Jacobs (eds.) 2006 Christenslaven: De slavernij-ervaringen van Cornelis Stout in Algiers ( ) en Maria ter Meetelen in Marokko ( ). Zutphen: Walburg Pers. Brommer, B. (eds.) 1993 Ik ben eigendom van... Slavenhandel en plantageleven. Wijk en Aalburg: Pictures Publishers. Captain, E Wandelgids sporen van slavernij in Utrecht / Traces of slavery in Utrecht: a walking guide. Utrecht: centre for the humanities, Utrecht University. Daalder, R., Kieskamp, A. en D. Tang (eds.) 2001 Slaven en schepen: Enkele reis, bestemming onbekend. Leiden / Scheepvaartmuseum Amsterdam: Primavera Pers. Dalhuisen, L., Donk, R., Hoefte R. en F. Steegh (eds), 2

3 1997 Geschiedenis van de Antillen. Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, Sint Eustatius en Sint Maarten. Zutphen: Walburg Press. Emmer, P De Nederlandse slavenhandel Amsterdam: Arbeiderspers. Engelen, M. van 2013 Het kasteel van Elmina. In het spoor van de Nederlandse slavenhandel in Afrika. Amsterdam: De Bezige Bij Heijer, H De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg pers. Hondius, D et al 2014 Gids Slavcrnijverleden Amsterdam Slavery Heritage Guide. Arnhem: LM Publishers Jordaan, H Slavernij en vrijheid op Curaçao: De dynamiek van een achttiende-eeuws Atlantisch handelsknooppunt. Zutphen: Walburg Pers. Kamp, L. van de De Joodse slaaf. Zoetermeer: Mozaïek. Kolfin, E Van de slavenzweep en de muze. Twee eeuwen verbeelding van slavernij in Suriname. Leiden: KITLV uitgeverij. Kom, A Wij slaven van Suriname. Amsterdam: Atlas Contact. McLeod, C Hoe duur was de suiker. Amsterdam: Conserve. Nankoe, L. en J. Rijssen, editors De slaaf vliegt weg: Beeldvorming over slavernij in de kunsten. Arnhem: LM publishers. Nimako, K. and Willemsen, G The Dutch Atlantic: slavery, abolition and emancipation. London: Pluto Press. Oostindie, G Fifty years later: antislavery, Capitalism and Modernity in the Dutch Orbit. G. Oostindie, eds. Leiden: KITLV Press Het paradijs overzee: De Nederlandse Caraïben en Nederland. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker Het verleden onder ogen: herdenking van de slavernij. Amsterdam: Uitgeverij Arena. Paesie, R. 3

4 2014 Geschiedenis van de MCC; Opkomst, bloei en ondergang. Zutphen: Walburg Pers Postma, J The Dutch in the Atlantic slave trade, Cambridge: Cambridge University Press. Ruggenberg, R Slavenhaler. Amsterdam: Querido Stipriaan, A. van 1991 Surinaams contrast. Leiden: KITLV uitgeverij. Stipriaan, A. van, et al 2007 Op zoek naar de stilte: sporen van het slavernijverleden in Nederland. Leiden: KITVL uitgeverij. Tang, D Slavernij: een geschiedenis. Zutphen: Walburg Pers 4

5 Geannoteerde bibliografie 1. Baay, R De Njai. het concubinaat in Nederlands- Indië. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep. In het koloniale Nederlands-Indië hebben altijd meer Europese mannen dan Europese vrouwen gewoond. Voor dit mannenoverschot vond men een praktische oplossing: het concubinaat. De soldaten, planters of ambtenaren gingen samenleven met een Indonesische, Chinese of Japanse vrouw. Zo n vrouw werd een njai genoemd. Haar geschiedenis (en die van haar kinderen) wordt hier voor het eerst verteld. Het is een verhaal van rechtsongelijkheid, verdriet over kinderen die niet door hun moeder mogen worden opgevoed, economische afhankelijkheid, schijnheilige publieke moraal en seksuele slavernij. Het is een verborgen geschiedenis: de nakomelingen van de njai weten vaak niet wie hun grootmoeder was of wie hun ooms en tantes zijn. En het gaat over liefde: liefde van moeders voor hun kinderen, en af en toe ook over liefde tussen de Europese man en de inheemse vrouw. Bron: Trefwoorden: concubinaat, Nederland, Indië, VOC 2. Baay, R (verwacht). Slavernij in Nederlands-Indië. De geschiedenis van de mensenhandel tijdens het koloniale bewind. [ ] Reggie Baay richt zich in deze verwachte publicatie op de slavernijgeschiedenis van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en Nederlands-Indie in de periode 16e-19e eeuw. Gebaseerd op bronnenonderzoek in (VOC) archieven in Nederland en diverse plekken in Indonesië (Java, Bali, Sulawesi, Molukken). Dit belooft een baanbrekend boek te worden aangezien er in Nederland (en daarbuiten) nog zeer beperkt over is gepubliceerd. Bron: Trefwoorden: Slavernij, Nederland, Indië, VOC 3. Bakker, E., Hassankhan, M., Egger, J., Dalhuisen L., en F. Steegh Geschiedenis van Suriname. Zutphen: Walburg Press. In woord en beeld legt het boek een bewogen geschiedenis van ruim jaar vast: over de oorspronkelijke bewoners, de lange weg van slavernij en kolonisatie naar democratie. Over Indianen, Europeanen, slaven en Marrons, Creolen, Hindoestanen en Javanen. Een team van Surinaamse en Nederlandse auteurs belicht de rol van Suriname in de Tweede Wereldoorlog, de bijdrage van de kolonie aan de welvaart van Nederland en de betekenis van bauxiet voor Suriname. Maar ook de achtergronden van de onafhankelijkheid, de jonge Republiek, de staatsgreep van Bouterse en het junglecommando van Brunswijk. De banden van Suriname met het Caribisch gebied, Surinamers in Nederland en Nederlanders in Suriname; het komt allemaal uitgebreid aan bod. 5

6 Bron: Trefwoorden: Suriname, slavernij, kolonisatie, etniciteit 4. Balai, L Slavenschip Leusden: moord aan de monding van de Marowijnerivier. Zutphen: Walburg Pers. Op 1 januari 1738 verging voor de monding van de Marowijnerivier in Suriname het slavenschip Leusden van de West-Indische Compagnie (WIC). Van de 716 in Afrika ingescheepte gevangenen overleefden er slechts 16 de ramp. Hoewel het ongetwijfeld de grootste tragedie is uit de Nederlandse scheepvaarthistorie, is deze ramp vrijwel onbekend. De Leusden was een van de laatste WIC-schepen die slaven vervoerden en bovendien het enige dat exclusief voor dit doel werd ingezet. Per reis transporteerde het schip gemiddeld 660 slaven geketend en dicht op elkaar liggend naar het Caraibisch gebied. Eenmaal op zee waren slavenschepen varende gevangenissen, waar een wreed regime heerste. Met name doordat ziekten vrij spel hadden in de ongezonde atmosfeer van de scheepsruimen, overleefden veel slaven de overtocht niet. Van haar eerste reis in 1720 tot aan haar ondergang in 1738 voerde de Leusden in totaal 10 slaventochten uit, waarbij slechts 73 % van de slaven levend de overzijde bereikte. Er is tot nog toe bijzonder weinig onderzoek gedaan naar de specifieke schepen die de trans- Atlantische slavenhandel mogelijk maakten. Wellicht heeft de morele verontwaardiging dan wel schaamte over het fenomeen slavernij objectief onderzoek altijd in de weg gestaan. Leo Balai ontdekte echter diverse tot nog toe onbekende bronnen, waarin over het feitelijke reilen en zeilen aan boord van slavenschepen wordt verhaald. Bron: ESSID=5eb3f1d4e75d3dd32c7f8e a6b en Trefwoorden: Slavenschip, WIC, slavenhandel, trans-atlantisch 5. Balai, L Geschiedenis van de Amsterdamse Slavenhandel. Een zwarte bladzijde in ons Vaderlands verleden. Zutphen: Walburgpers In de geschiedschrijving van Amsterdam is tot nu toe weinig geschreven over de periode waarin de stad en haar bestuurders zich intensief met slavernij en slavenhandel hebben beziggehouden. Vanaf de oprichting van de West-Indische Compagnie in 1621 en de Sociëteit van Suriname in 1683 waren Amsterdamse bestuurders echter nauw betrokken bij de Trans-Atlantische slavenhandel. Zij waren weliswaar bestuurders op afstand maar profiteerden toch op verschillende manieren van deze handel in mensen. Ze werden ook nauwkeurig op de hoogte gehouden van het vervoer van de gevangen genomen Afrikanen naar de plantages in Amerika. Zij wisten welke mensonterende omstandigheden er in de koloniën heerste en de meedogenloze manier waarop de slaven werden onderdrukt en mishandeld. Aangetoond wordt dat er, anders dan vaak wordt verondersteld, al in de zeventiende eeuw zowel vrije zwarten uit West-Afrika alsook slaven uit die gebieden in Amsterdam verbleven. Ook 6

7 wordt ingegaan op het feit, dat de slavernij van West-Afrikanen in Europa, vanaf de eerste helft van de vijftiende eeuw in Portugal begon. Een belangrijk gegeven in de trans-atlantische slavenhandel was ook, dat de slaven altijd zwarte mensen uit West-Afrika waren. Men probeerde vaak door middel van Bijbelse en andere argumenten de slavernij van zwarte mensen te rechtvaardigen. Bron: 777d Trefwoorden: Amsterdam, WIC, slavenhandel, trans-atlantisch 6. Barend-van Haeften, M Op reis met de VOC: De openhartige dagboeken van de zusters Lammens en Swellengrebel. Zutphen: Walburg Pers. Reisjournalen van vrouwelijke passagiers zijn zeldzaam. Uit de VOC-periode zijn er slechts twee bekend: dat van Johanna en Helena Swellengrebel uit 1751 en het recent ontdekte exemplaar van Maria en Johanna Lammens uit Gedetailleerd beschrijven de zusters hoe ze de dag doorbrengen met lezen, spelletjes spelen en musiceren; welke copieuze maaltijden ze krijgen voorgeschoteld en wat hun indrukken zijn van het leven aan de Kaap. Maar ook de minder prettige kanten van de reis komen aan bod: zeeziekte, kakkerlakken in kledingkisten en angst voor schipbreuk. Waarlijk niet onaerdig om te sien, maar vrij wat misselijk om te ondervinden, merkt Maria Lammens met enige humor op, nadat ze per vergissing een schipper heeft begunstigd met haar braaksel. Juist in de aandacht voor het detail schuilt het bijzondere van deze dagboeken. Ze bieden een onbevangen blik op het gewone leven aan boord van een 18deeeuwse Oostindiëvaarder. Bron: =54&text=Op%20reis%20met%20de%20VOC&PHPSESSID=fb329104c61eeba c8fde777d Trefwoorden: Maritiem, Koloniaal, VOC, Kaap 7. Beets, N De bevrijding der slaven. Redevoering gehouden in de openbare vergaderingen van de Nederlandsche Maatschappij tot bevordering van de Afschaffing der Slavernij. Haarlem Erven F. Bohn. In 1856 hield Beets een lezing getiteld De bevrijding der slaven in het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen in Utrecht, het huidige Utrechts conservatorium. Beets droeg vier argumenten aan voor de afschaffing van de slavernij, die typerend waren voor het gedachtengoed van de negentiende eeuw. Afschaffing van de slavernij was ten eerste een zaak van menslievendheid, ten tweede een zaak van beschaving, ten derde in de geest van het christendom en ten vierde passend aan de eisen van de tijd. Beets eindigde zijn oproep aan koning Willem III: Ook het uwe, Sire! Hoor die stem Bronnen: Haarlem Erven F. Bohn Trefwoorden: Slavernij, afschaffing, abolitionisme, Nederland 7

8 8. Boos, C De Slavernij: Mensenhandel van de koloniale tijd tot nu toe. Amsterdam: Uitgeverij Balans. Elf miljoen slaven uit Afrika verrichtten gedurende drie eeuwen slavenarbeid op de plantages en in de huizen van blanke kolonisatoren in de Amerika s. Elf miljoen mensen, wier waarde werd afgemeten aan hun werkkracht en uitgedrukt in geld. Deze elf miljoen hadden nog een naam, en een leven. Eén miljoen anderen stierven naamloos tijdens het transport naar de kust en de oversteek van Afrika naar Amerika. Het aandeel van de Republiek der Nederlanden in deze handel bedroeg 5 procent van het totaal: zo n mensenlevens. Ook aan de andere kant van de wereld, in de Oost, was de Republiek bij slavenhandel betrokken. Maar dit met taboes omgeven hoofdstuk uit onze vaderlandse geschiedenis is altijd weggemoffeld. Pas anderhalve eeuw na de afschaffing van de slavernij werd er een bescheiden (en ook nog omstreden) monument voor opgericht. In het voetspoor van de succesvolle serie De Oorlog zal NTR-televisie vanaf september 2011 vijf zondagavonden de serie De slavernij uitzenden. Daarin wordt niet alleen het verhaal verteld van het Nederlandse aandeel in de trans-atlantische slavenhandel vanaf het begin tot de afschaffing in 1863 maar ook de actuele nasleep ervan, én het feit dat er anno 2011 nog evenveel mensen in moderne vormen van slavernij leven als er in de hele koloniale periode zijn verhandeld, komen aan bod. Tegelijk met de serie zal het rijk geïllustreerde boek verschijnen, waarin de geschiedenis van slavernij op grond van persoonlijke historische documenten als dagboeken, brieven, scheepsjournalen en andere archiefstukken in al zijn facetten scherp aan bod komt: de angst, de pijn, het verzet en de overlevingsdrang, maar ook de hebzucht, het superioriteit denken en de gewetensbezwaren. Bron: Trefwoorden: Slavernij, trans-atlantisch, slavenhandel 9. Broek, L. van den, en M. Jacobs (eds.) 2006 Christenslaven: De slavernij-ervaringen van Cornelis Stout in Algiers ( ) en Maria ter Meetelen in Marokko ( ). Zutphen: Walburg Pers. Kapers stroopten in vroeger eeuwen de Middellandse Zee af op zoek naar buit én naar levende koopwaar voor de slavenmarkten in Noord-Afrika. Ook schepen op de Atlantische Oceaan waren niet veilig. Dat ervoer de Schiedamse kuiper Cornelis Stout, die in 1678 met zijn gezin op weg was naar Suriname. Het schip werd geënterd en de opvarenden werden in Algiers als slaven verkocht. Cornelis Stout en zijn gezin beleefden een moeilijke tijd, maar dankzij het vredesverdrag van 1680 tussen Algiers en de Republiek der Verenigde Nederlanden kwam er na anderhalf jaar al een einde aan hun slavernij. Terug in de Republiek schreef Cornelis zijn belevenissen op. Veel langer in slavernij zat Maria ter Meetelen, die samen met haar echtgenoot in 1731 per schip uit Spanje naar Nederland vertrok. Ten noordwesten van Lissabon werd hun schip door Marokkanen gekaapt en opgebracht naar Salé. Daar begon Maria s twaalfjarige slavenbestaan, dat zich grotendeels afspeelde in Meknès. Na het overlijden van haar man was hertrouwen met een 8

9 Nederlandse christenslaaf van enige positie de enige mogelijkheid om buiten de harem van de koning te blijven. Deze laatste gaf de kordate Maria zowaar toestemming te trouwen met Pieter Jansz Iede. Twaalf bange jaren bleek Maria een meesterlijke overlevingsstrateeg. In 1743 werd zij eindelijk vrijgekocht, samen met haar man en hun twee kinderen. Niet eerder gaven slavernijverhalen van Nederlandse bodem zo n indringende kijk op het dagelijks leven van christenslaven in Noord-Afrika. Bron: Zutphen: Walburg Pers. Trefwoorden: Slavernij, Christenslaaf, slavenschip 10. Brommer, B. (eds.) 1993 Ik ben eigendom van... Slavenhandel en plantageleven. Wijk en Aalburg: Pictures Publishers. Aan de hand van archiefstukken uit het Gemeentearchief van Helmond, afkomstig van de gebroeders Wesselman, wordt een beeld gegeven van de slavenhandel en het Surinaamse plantageleven in de achttiende eeuw. Bron: Wijk en Aalburg: Pictures Publishers Trefwoorden: Slavenhandel, Suriname, plantage 11. Captain, E., met medewerking van H. Visser 2012 Wandelgids sporen van slavernij in Utrecht / Traces of slavery in Utrecht: a walking guide. Utrecht: centre for the humanities, Utrecht University Dr. Esther Captain en Hans Visser onderzoeken in deze Utrechtse lieux de mémoire de relatie met de koloniale geschiedenis van Nederlands-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen/ Aruba belicht. Aan de hand van daadwerkelijke (woon)locaties in de stad en een geïllustreerde routekaart kan de bezoeker wandelen langs lokaties met betrekking tot de koloniale geschiedenis van de stad. In 2013 werd driehonderd jaar Vrede van Utrecht gevierd. Dit verdrag van 1713 maakte een einde aan bijna twee eeuwen (godsdienst-)oorlogen en conflicten. Onderdeel van het verdrag was de asiento, waarbij afspraken over de Transatlantische slavenhandel werden gemaakt. De uitgave maakte deel uit van het project Sporen van Slavernij Utrecht, een partnerschap tussen het Centre for the Humanities, Vrede van Utrecht en Kosmopolis Utrecht. De gids is tweetalig: Engels en Nederlands. Bron: Trefwoorden: Slavernij, trans-atlantisch, Utrecht 12. Daalder, R., A. Kieskamp en D. Tang (eds.) 2001 Slaven en schepen: Enkele reis, bestemming onbekend. Leiden / Scheepvaartmuseum Amsterdam: Primavera Pers De Nederlandse slavenhandel vormt een zwarte en voor een deel ook nog onbeschreven bladzijde uit onze vaderlandse geschiedenis. In dit boek belichten diverse auteurs uiteenlopende aspecten van 9

10 de slavenhandel en de slavernij. Een omvangrijk hoofdstuk is gewijd aan de schepen waarin de slaven werden vervoerd. Voorts bevat het boek bijdragen over de blanke christenslaven in Afrika, de slavernij in Nieuw-Nederland, de slavernij in Zuid-Afrika, slavernij in Oost-Indië, vrije zwarten in Paramaribo, inheemse slavernij aan de Goudkust, verzet onder slavinnen in Paramaribo, en de Curaçaose slavenhandel. Ten slotte beschrijft Henri van der Zee zijn archivalische zoektocht naar Jacobus Capitein, de eerste zwarte predikant. Dit fraai geïllustreerde boek bevat een uitgebreide inleiding over de geschiedenis van de slavernij van Dirk Tang, verbonden aan het Nederlands Scheepvaart Museum Amsterdam, is toegankelijk geschreven en bestemd voor iedereen die iets over de rol van Nederland in de slavenhandel wil weten. Bron: Leiden / Scheepvaartmuseum Amsterdam: Primavera Pers Trefwoorden: Slavenhandel, Nederland, trans-atlantisch, slaven 13. Dalhuisen, L., Donk, R., Hoefte R. en F. Steegh (eds), 1997 Geschiedenis van de Antillen. Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, Sint Eustatius en Sint Maarten. Zutphen: Walburg Press Geschiedenis van de Antillen brengt de complete geschiedenis tot leven van de zes eilanden in de Caraïbische Zee, die tot 1986 een eenheid vormden onder Nederlands bestuur. Over de oorspronkelijke Inheemse bewoners, de komst van de Spanjaarden en later van de Zeeuwen en Hollanders. Over de slavernij en de afschaffing ervan, over het komen en gaan van olieraffinaderijen. Uiteraard komen ook de ontwikkeling van kolonie tot rijksdeel en het verkrijgen van de status aparte en de status van Nederlandse gemeente aan bod. Geschiedenis van de Antillen is de meest actuele uitgave over zowel de bekendste eilanden Aruba, Bonaire en Curaçao, als over de vaak verwaarloosde geschiedenis van de Bovenwindse eilanden Saba, Sint Maarten en Sint Eustatius. De gecompliceerde bevolkingssamenstelling, de onderlinge relaties tussen de zes eilanden en de betrekkingen met Nederland en andere landen worden belicht vanuit de Caraïbische context. In deze compleet herziene editie krijgen naast de economische, politieke en demografische aspecten ook andere kanten van de Antillen ruime aandacht, zoals de natuur en het sociale en culturele leven op de eilanden. Een rijk geïllustreerd en helder geschreven standaardwerk over een geschiedenis die eeuwenlang nauw met de Nederlandse verbonden is geweest. Bron: d=908&text=&phpsessid=f843f8a4351b6186fbb5.. Trefwoorden: Antillen, Nederland, slavernij 14. Emmer, P De Nederlandse slavenhandel Amsterdam: Arbeiderspers Ook Nederland heeft zich beziggehouden met de slavenhandel, een vorm van misdadig winstbejag die diepe sporen heeft achtergelaten in de cultuur van het Atlantische gebied, waartoe Suriname en 10

11 de Antillen behoren. In De Nederlandse slavenhandel schetst de historicus Piet Emmer een genuanceerd, verhelderend beeld van deze blinde vlek in ons collectief verleden. Zijn inzichten zijn gebaseerd op de recentste resultaten van het lopende internationale onderzoek. Emmer geeft onschatbare informatie over de rol die Nederland heeft gespeeld in de slavenhandel, een onderwerp dat nog steeds aanleiding geeft tot hooglopende discussies in de media. In een nieuw nawoord Slavenhandel en politieke correctheid geeft hij antwoord op de commentaren die zijn boek heeft uitgelokt. Hij zet het debat voort over de invloed van de slavenhandel op Afrika en de Nieuwe Wereld, en gaat dieper in op de morele kanten van het slavernijprobleem, de eis om herstelbetalingen en de betekenis van het slavernijmonument in Amsterdam, dat in juli 2002 werd onthuld. Bron: Trefwoorden: Nederland, slavenhandel, trans-atlantisch 15. Engelen, M Het kasteel van Elmina. In het spoor van de Nederlandse slavenhandel in Afrika. Geen ander deel van de Nederlandse geschiedenis heeft zo veel impact gehad op het beeld van de westerse wereld als de slavenhandel in West-Afrika. Bijna drie eeuwen lang, van 1612 tot 1872, bezat Nederland een tiental forten aan de toenmalige Goudkust (het huidige Ghana). Het belangrijkste was het kasteel van Elmina. Hiervandaan werden Afrikaanse mannen, vrouwen en kinderen op onmenselijke wijze naar Noord- en Zuid-Amerika en het Caribisch gebied verscheept. Het kasteel van Elmina beschrijft hoe leven en handel rond dit fort verliepen. Van Engelen trekt vanaf de kust het Afrikaanse binnenland in en bezoekt de plaatsen waaruit de slaven werden weggevoerd. Gaandeweg verdiept hij zich in de discussie rond slavernij die de laatste jaren in Nederland is opgelaaid. Was de slavenhandel niet minstens zo Afrikaans als Europees? Dit boek is een beklemmend verhaal over een geschiedenis die doorwerkt tot op de dag van vandaag en niet mag worden vergeten. De auteur is voor dit boek onderscheiden met de M.J. Brusseprijs 2014 voor het beste journalistieke boek. Bron: Trefwoorden: Elmina, forten, West-Afrika, slavernij 16. Heijer, H De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg pers De verovering van de zilvervloot door Piet Heyn is bij de meeste Nederlanders wel bekend. Maar veel verder gaat de kennis van de West-Indische Compagnie (WIC) meestal niet. Onterecht, zoals dit boek laat zien. Want de opkomst, bloei en ondergang van de WIC vormen een fascinerende episode in de Nederlandse geschiedenis. Vanaf de oprichting in 1621 bouwde de WIC voortvarend een imperium op, dat zich uitstrekte over Brazilië, de Caribische eilanden en delen van West-Afrika. Via een uitgebreid netwerk van forten en factorijen bedreef deze Compagnie intensieve goederen- en slavenhandel. De Nederlanders gingen oorlogen tegen de Spanjaarden en Portugezen niet uit de weg. 11

12 In Geschiedenis van de WIC kijkt historicus Henk den Heijer verder dan de wapenfeiten. Hij belicht uitvoerig de organisatie van de WIC in Nederland, evenals het beheer van de koloniën in Amerika en de handelsactiviteiten in Afrika. Uiteraard komen ook de tegenslagen aan bod, die uiteindelijk leidden tot de roemloze opheffing van de Compagnie in Geschiedenis van de WIC is een standaardwerk over het roerige bestaan van deze belangrijke handelsorganisatie. Samen met De geschiedenis van de VOC schetst dit boek een compleet beeld over het ontstaan van de Nederlandse koloniale geschiedenis. Bron: d4e75d3dd32c7f8e a6b Trefwoorden: WIC, Imperium, trans-atlantisch, koloniaal 17. Hondius, D et al 2014 Gids Slavcrnijverleden Amsterdam Slavery Heritage Guide. Arnhem: LM Publishers Deze tweetalige gids stelt de slavernijgeschiedenis van de stad Amsterdam centraal aan de hand van ruim 100 locaties in (en om) Amsterdam. In Amsterdam zetelden de hoofdkwartieren van de WIC, de VOC en de Sociëteit van Suriname. Amsterdam was zelfs op goed moment eigenaar van de plantage kolonie Suriname. In en bij gevels, (woon)huizen, begraafplaatsen en monumentale gebouwen zijn sporen van deze geschiedenis terug te vinden. De gids richt zich op vier thema s: Handel en profijt, Zwart in de stad: Afrikanen en Aziaten in Amsterdam, Verzet en Abolitionisme en Musea en Archieven. Door de koppeling van de WIC en VOC en de koloniale geschiedenis van Nederland, ontstaat een breder en gelaagder beeld van deze geschiedenis. De uitgave richt zich niet alleen op handelaren en producten maar ook op de aanwezigheid van (voormalige) tot slaaf gemaakten, die de stad aandeden. De gids is rijk aan beeldmateriaal. Bron: LM Publishers, Arnhem Trefwoorden: Amsterdam, slavernijgeschiedenis, VOC, WIC, Sociëteit van Suriname 18. Jordaan, H Slavernij en vrijheid op Curaçao: De dynamiek van een achttiende-eeuws Atlantisch handelsknooppunt. Zutphen: Walburg Pers Curaçao bleek ongeschikt voor tropische plantagelandbouw. Met de slavenhandel als motor ontwikkelde het eiland zich tot een Atlantisch handelsknooppunt. De concentratie van de bevolking in het stedelijk gebied rond de haven, waar ook de helft van de slaven woonde, weerspiegelt deze economische gerichtheid. Stad en haven boden goede mogelijkheden voor slaven om geld te verdienen en zichzelf en vooral ook hun kinderen vrij te kopen. Gedurende de achttiende eeuw groeide de bevolkingsgroep van vrijgelaten slaven en hun vrijgeboren nakomelingen snel. Omstreeks 1790 waren de aantallen vrije niet-blanken en blanken vergelijkbaar. De blanken beschouwden de vrije zwarten en kleurlingen met een mengeling van verachting, achterdocht en angst. In blanke ogen vormden zij samen met de slaven één groep. Dit kwam tot uiting in de lokale wetgeving en leidde tot misstanden bij onder meer de rechtspraak. Desondanks wisten vrije niet-blanken een stevige positie binnen de Curaçaose economie te verwerven en zij werden onmisbaar bij interne ordehandhaving en 12

13 defensie. Er ontstond een spanningsveld tussen het gouvernement, de blanke bevolking en de vrije niet-blanke groep. Toen het eiland eind achttiende eeuw werd meegezogen in een regionale maalstroom van maatschappelijke onrust en geweld op de schokgolven van de Franse en Haïtiaanse revoluties werd hieraan een dimensie toegevoegd. Bron: en%20vrijheid&phpsessid=fb329104c61eeba c8fde777d Trefwoorden: Curaçao, slaven, trans-atlantisch, koloniaal, economie 19. Kamp, Lody van de De Joodse slaaf. Zoetermeer: Mozaïek Nee, deze krijg je niet. Hij moet bij de groep blijven! Zodra hij de stem boven zich hoort, zit Kwodwo met een ruk rechtop. Als we in Elmina aankomen, moet ik nog wel wat handel overhebben, vervolgt de stem. Kom nou, deze spierbundel is een hoop waard, maar zonder hem hou je nog genoeg over. Kwodwo kent de twee kerels die voor hem staan niet. Een van de mannen knijpt hard in zijn bovenarm. Dan trekt iemand zijn kaken van elkaar, kijkt in zijn mond en gebiedt vervolgens: Zak eens door je knieën! Schiet op, nog een keer! Zo begint de lange reis van een trots lid van het rijk van de Ashanti in Ghana. Een reis die hem in Elmina brengt, het fort waar hij en zijn lotgenoten als handelswaar worden opgeslagen. Pas als er voldoende slaven zijn, zal de overtocht naar het Caraïbische gebied winstgevend worden voor de West-Indische Compagnie. Salvino, een Joodse koopman van koffie, suiker en cacao uit het verre Amsterdam, maakt kennis met Kwodwo en de wereld van de slavernij. Hij is verbijsterd. Zal hij een einde kunnen maken aan de mensonterende praktijken? Of blijken winstbejag en welvaart in de Gouden Eeuw meer waard te zijn dan het leven van een gebrandmerkte? Een aangrijpend verhaal dat jongeren en volwassenen in de greep zal houden. Bron: Trefwoorden: Joden, slavernij, slavenhandel, trans-atlantisch, roman 20. Kolfin, E Van de slavenzweep en de muze. Twee eeuwen verbeelding van slavernij in Suriname. Leiden: KITLV uitgeverij Overzichtsstudie van de gravures, litho s en tekeningen die betrekking hebben op twee eeuwen Surinaamse slavernij. In woord en beeld worden de kunstenaars en hun beeldmateriaal gepresenteerd. De prenten zijn zeer geschikt om slavernij wat tastbaarder te maken voor leerlingen. Er wordt aangetoond hoe in de loop der tijd de verbeelding van de slaven veranderde. In de 18de eeuw was er vooral aandacht voor de slaaf als economisch voorwerp, terwijl in latere periodes de interesse meer etnografisch van aard was. Uitvoerige aandacht wordt besteed aan het negentiende-eeuwse emancipatiedebat en de invloed 13

14 hiervan op de afbeeldingen. Tenslotte wordt er een vergelijking gemaakt met de verbeelding van de slavernij in Noord-Amerika en elders in het Caribisch gebied. Bron: Leiden: KITLV Uitgeverij. Trefwoorden: Suriname, slavernij, beeld 21. Kom, A Wij slaven van Suriname. Amsterdam: Atlas Contact Suriname was door de eeuwen heen de speelbal van onder andere Engeland, Spanje, Frankrijk en Nederland. Vanaf de vijftiende eeuw is Suriname het doelwit geweest van manipulaties, overheersing, gelukzoekers en avonturiers. De uit Afrika afkomstige slaven - mishandeld, uitgezogen en onteerdkwamen in opstand. Wij slaven Suriname beschrijft die strijd. Het boek verscheen in 1934 en vormde een aanklacht tegen de situatie waarin de afstammelingen van de slaven (de eerste revolutionairen) en de Hindoestanen en Javanen moesten leven: hoge kindersterfte, ondervoeding, werkloosheid, krotten, slechte gezondheidszorg. Het boek bracht ondanks alle triestheid een positieve, optimistische boodschap en het lukte De Kom de verschillende bevolkingsgroepen tot elkaar te brengen in hun strijd voor een menswaardig bestaan. In de jaren voor de onafhankelijkheid (25 november 1975) bleek dat het boek nauwelijks aan actualiteit had verloren. En nu, een kwarteeuw later, kunnen Surinamers en anderen nog altijd hoop en inspiratie ontlenen aan dit unieke document en blijkt het een onmisbaar boek bij de beoordeling van de huidige ontwikkeling in Suriname. Bron: Amsterdam: Atlas contact Trefwoorden: Suriname, Suiker, slavernij 22. McLeod, C Hoe duur was de suiker. Amsterdam: Conserve Elza en Sarith, twee halfzusjes, wonen met hun familie op een grote suikerplantage in Suriname. Het is de bloeitijd van de suikercultuur, maar ook die van de voortdurende vrees voor aanslagen door marrons, die onder leiding van Boni uitgevoerd worden op de plantages. Ondanks hun beschermende opvoeding komen de meisjes toch in aanraking met de opstandelingen en de Boni-oorlogen. En beseffen ze dat de suiker duur betaald wordt... Met Hoe duur was de suiker? schetst Mc Leod een indringend portret van de situatie in Suriname in de periode Door historische feiten te verweven met het drama van een plantersfamilie en hun slaven, weet ze op een fascinerende manier een beeld te geven van de Surinaamse geschiedenis. Cynthia Mc Leod (Paramaribo 1936) is een van de populairste schrijfsters van Suriname. Van haar verschenen onder andere De vrije negerin Elizabeth, Slavernij en de Memorie en Ma Rochelle Passée, Welkom El Dorado. Van Hoe duur was de suiker? zijn in Suriname meer dan exemplaren verkocht. 14

15 Bron: Amsterdam: Conserve Trefwoorden: Suiker, plantage, slavernij, roman 23. Nankoe, L. en J. Rijssen, editors 2013 De slaaf vliegt weg: Beeldvorming over slavernij in de kunsten. Arnhem: LM publishers De kern van deze bundel vormen de tot essays bewerkte lezingen die werden gepresenteerd op het internationale symposium over de relatie tussen historische romans en de beeldvorming van de Nederlandse slavernijgeschiedenis. Tijdens het symposium debatteerden romanschrijvers en verhalenvertellers uit onder meer Suriname, Aruba, Guadeloupe, Londen, Parijs met collega-schrijvers, vakwetenschappers en lezers over het bovengenoemde thema. De sprekers waren Lucia Nankoe (Suriname-Nederland), Michiel van Kempen (Nederland), Ernest Pépin (Guadeloupe), Quito Nicolaas (Aruba-Nederland), Cynthia Mc Leod (Suriname), Rihana Jamaludin ( Suriname-Nederland) en Fausten Charles (Trinidad-Engeland). Suzanne Diop (Senegal/ Frankrijk) moest wegens ziekte verstek laten gaan, maar stelde haar essay ter beschikking. De dagvoorzitter was Margot Dijkgraaf (Nederland). In het publieke debat met bijvoorbeeld nazaten van de in slavernij gebrachte Afrikanen wordt vaak naar historische romans verwezen als bewijs om standpunten te verdedigen. Het gaat in het bijzonder om romans van succesvolle Surinaamse en Antilliaanse auteurs, zoals Edgar Cairo, Lou Lichtveld/Albert Helman, Frank Martinus Arion en Carel de Haseth, waarin het Nederlandse slavernijverleden aan de orde is gesteld. De auteurs, c.q. de historisch romans, worden als autoriteiten beschouwd en hun gedachtegoed komt voorbij in allerlei argumentatieve debatten. Bron: Trefwoorden: Beeldvorming, slavernij, romans 24. Nimako, K. and Willemsen, G The Dutch Atlantic: slavery, abolition and emancipation. London: Pluto Press The Dutch Atlantic interrogates the Dutch involvement in Atlantic slavery and assesses the historical consequences of this for contemporary European society. Kwame Nimako and Glenn Willemsen show how the slave trade and slavery intertwined economic, social and cultural elements, including nation-state formation in the Netherlands and across Europe. They explore the mobilisation of European populations in the implementation of policies that facilitated Atlantic slavery and examine how European countries created and expanded laws that perpetuated colonisation. Addressing key themes such as the incorporation of the formerly enslaved into post-slavery states and contemporary collective efforts to forget and/or remember slavery and its legacy in the Netherlands, this is an essential text for students of European history and postcolonial studies. Bron: Trefwoorden: Nederland, slavernij, trans-atlantisch 15

16 25. Oostindie, G Fifty years later: antislavery, Capitalism and Modernity in the Dutch Orbit. G. Oostindie, eds. Leiden: KITLV Press The Dutch slave trade, slavery and abolitionism have long remained unduly neglected issues in the burgeoning international debate on capitalism, modernity, and antislavery. Fifty Years Later now offers a thorough and wide-ranging discussion of antislavery in the Netherlands and in the Dutch colonial world, and also provides a fresh contribution to the ongoing debate on the relationship between abolitionism and economic, political, and cultural modernization in the Western world at large. Bron: Leiden: KITLV Press Trefwoorden: Antislavernij, abolitionisme, kapitalisme, moderniteit 26. Oostindie, G Het paradijs overzee: De Nederlandse Caraïben en Nederland. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker Het paradijs overzee, biedt een verrassende en prikkelende rondgang langs de voornaamste thema s van een geschiedenis die de voormalige koloniën en hun moederland nog altijd aan elkaar bindt. Met grote kennis van zaken schrijft Gert Oostindie over de vaak ontstellende zelfzucht, achteloosheid en naïviteit van de Nederlanders, maar ook over de wanhopige pogingen er toch iets goeds van te maken. Het boek gaat over Surinamers, Antilliananen en Arubanen. Hun ervaringen onder het kolonialisme en hun moeizame groei naar een eigen identiteit. Over het onbestemde karakter van wat zo bedrieglijk wordt aangeduid als de Nederlandse Caribiën, een verzameling gebieden die in culturele zin nooit een eenheid vormden en waarvan de bewoners sinds de exodus naar Nederland op gang kwam zelfs geografisch niet meer eenvoudig zijn aan te wijzen. Veelvuldige verwijzingen naar de Caraïbische context van deze geschiedenis dragen ertoe bij dat Het paradijs overzee een intrigerend beeld geeft van een verzameling samenlevingen die vandaag de dag opmerkelijk tweeslachtig is schijnbaar Caraibisch en Nederlands tegelijk. Bron: Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker Trefwoorden: Koloniaal, Nederland, Caraïben 27. Oostindie, G Het verleden onder ogen: herdenking van de slavernij. Amsterdam: Uitgeverij Arena Deze bundel beoogt een bijdrage te leveren aan het Nederlandse debat. De helft van de opgenomen essays betreft de herinnering aan, en het herdenken van de slavernij in Nederland en de Nederlands- Caraibische wereld. In ander bijdragen komen auteurs uit andere delen van de wereld aan het woord over hun landen. Door hun grote verscheidenheid geven de essays het Nederlandse debat een stimulans. Bron: Trefwoorden: Nederland, Caraïben, slavernij 16

17 28. Paesie, R Geschiedenis van de MCC; Opkomst, bloei en ondergang. Zutphen: Walburg Pers De in 1720 opgerichte Middelburgse Commercie Compagnie (MCC) behoort tot de kleinere Nederlandse compagnieën uit de achttiende en negentiende eeuw en kreeg vooral bekendheid door de trans-atlantische slavenhandel. De onderneming omvatte echter veel meer activiteiten. Naast slavenhandel bedreef de compagnie walvis- en kaapvaart en rustte zij schepen uit voor de Europese handel en de handelsvaart op West-Afrika en Amerika. Zelfs een kostbare Zuidzee-expeditie heeft zij georganiseerd. Na de opheffing van de grote handelscompagnieën VOC en WIC wist de MCC zich als enige te handhaven. Na 1800 richtte de MCC zich voornamelijk op scheepsbouw en werden op haar werven in opdracht van derden naast fregatten, barken en schoeners ook verscheidene stoomschepen gebouwd. De MCC is pas in 1889 geliquideerd. In Geschiedenis van de MCC worden alle facetten van deze unieke onderneming belicht. Bron: Trefwoorden: MCC, Middelburgse Commercie Compagnie, slavenhandel 29. Postma, J The Dutch in the Atlantic slave trade, Cambridge: Cambridge University Press Presenting a thorough analysis of the Dutch participation in the transatlantic slave trade, this book is based upon extensive research in Dutch archives. The book examines the whole range of Dutch involvement in the Atlantic slave trade from the beginning of the 1600s to the nineteenth century. Bron: Trefwoorden: Nederland, slavenhandel, trans-atlantisch 30. Ruggenberg, R Slavenhaler. Amsterdam: Querido Tyn gaat op zoek naar het enige familielid dat hij nog heeft: zijn halfzusje Obaa. alles wat hij over haar weet is dat ze in een dorp aan de Afrikaanse Slavenkust woont. Ze is door zijn vader verwekt bij een Afrikaanse slavin. Tyn wordt scheepsjongen op een schip dat naar Afrika vaart om slaven in te kopen, en weet het dorp te vinden.maar Obaa is verjaagd naar het binnenland en moet zich daar verdedigen tegen woedende krijgers, sluwe tovenaars en wrede slavenhandelaren. Vinden Tyn en Obaa elkaar? Bron: Amsterdam: Querido Trefwoorden: Afrika, slavenhandel, roman 31. Stipriaan, A. van 1991 Surinaams contrast. Leiden: KITLV uitgeverij 17

18 Alex van Stripiaan (1954) is historicus en sinds 1986 werkzaam aan de faculteit der Historische en Kunstwetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Dit boek is een bewerking van zijn proefschrift waarop hij in 1991 cum laude promoveerde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. De studie schetst een levendig en gedetailleerd beeld van de Surinaamse samenleving in de achttiende en negentiende eeuw. Surinaams contrast toont voorts aan dat de Surinaamse samenleving voortdurend in beweging was en veranderde. Roofbouw en overleven kenmerkten, in wankel evenwicht, de Surinaamse plantagemaatschappij. In hoeverre Suriname in dit en andere opzichten afweek van het algemene Caraïbische patroon wordt duidelijk uit de vele vergelijkingen die worden gemaakt met andere plantagekoloniën in de regio. Bron: Leiden: KITVL uitgeverij Trefwoorden: Suriname, plantage, kolonie 32. Stipriaan, A. Van, et al 2007 Op zoek naar de stilte: sporen van het slavernijverleden in Nederland. Leiden: KITVL uitgeverij. Hoe zichtbaar zijn de sporen van het Nederlandse slavernijverleden? Zijn er nog verborgen verwijzingen die aan onze vluchtige waarneming ontsnappen? Vier onderzoekers gingen daarnaar op zoek. Ze doorzochten niet alleen de collecties van erfgoedinstellingen te Amsterdam en Middelburg, maar richtten zich ook op minder traditionele vindplaatsen. Zo vervolgden ze hun zoektocht buiten de bekende steden van slavenhandel: in Leeuwarden waar ze onverwachts een boeiend slavernijverleden aantroffen. Stille getuigen vonden ze verder in bankinstellingen, aan de muren of gevels van gebouwen, op begraafplaatsen en thuis in privé-collecties. Erfgoed blijkt ook een mentale dimensie te hebben. Het zit in de hoofden van Surinamers, Antillianen en autochtone Nederlanders. Gesprekken met hen leverden openhartige getuigenissen op van hun persoonlijke erfenis van het slavernijverleden. Op zoek naar de stilte is een onmisbare aanvulling op bestaande publicaties over het Nederlandse slavernijverleden. Het is de eerste inventarisatie van niet-conventionele vindplaatsen van slavernijerfgoed. De poging om via interviews mentaal erfgoed te duiden, is vernieuwend. Het resultaat is boeiend, soms onverwacht en toegankelijk geschreven. Bron: Leiden: KITVL uitgeverij Trefwoorden: Slavernij, Nederland, erfgoed 33. Tang, D Slavernij: een geschiedenis. Zutphen: Walburg Pers Hoe kan het dat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, die zo hartstochtelijk vecht tegen de Spaanse overheersing en voor de vrijheid, mee gaat doen aan de internationale slavenhandel? Hoe sussen kooplieden, huisvrouwen en dominees hun geweten tijdens de kerkdienst op zondag? Was Nederland de grootste en wreedste slavenhandelaar van het westelijk halfrond? Hebben wij onze 18

19 prachtige Gouden Eeuw te danken aan de gekromde ruggen van miljoenen Afrikaanse slaven? Het zijn vragen die in talloze variaties worden gesteld wanneer het Nederlandse slavernijverleden ter sprake komt. De auteur beschrijft de lange wordingsgeschiedenis van slavernij en slavenhandel. Wat het betekent voor mensen die tot slaaf worden gemaakt en alles van waarde verliezen. Hoe en wanneer inwoners van de Republiek deel gaan uitmaken van een handelssysteem dat op perfide wijze winstmaximalisatie nastreeft. Hoe het alledaagse leven er in Nederlands grootste slavenkolonie, Suriname, uit ziet. Waarom trotse Afrikanen in opstand komen tegen uitbuiting en vernedering. Dat sommige mensen rijk worden en velen niet. Hoe de slavernij en de slavenhandel uiteindelijk moeizaam en langzaam verdwijnt uit Nederland en de Nederlandse koloniën. De tekst is geschreven voor een breed publiek, fraai geïllustreerd en voorzien van een beredeneerde bibliografie, die uitnodigt tot verdere verdieping. Bron: =1131&text=tang&PHPSESSID=fb329104c61eeba c8fde777d Trefwoorden: Maritiem, koloniaal, slavernij 19