Opnieuw leren telen GESLOTEN KAS. Nummer 12. Vernevelen levert groot aandeel koeling bij Prominent. Stimuleren semi-gesloten teelt blijft noodzakelijk

Transcriptie

1 Nummer 12 December 2007 Jaargang 4 GESLOTEN KAS MAANDBLAD VOOR ALLE TELERS VAN GROENTEN, BLOEMEN EN POTPLANTEN Opnieuw leren telen Betere kwaliteit, betere inkoop, beter klantcontact Vernevelen levert groot aandeel koeling bij Prominent Stimuleren semi-gesloten teelt blijft noodzakelijk

2 Klappolder 150, 2665 LP Bleiswijk Postbus 130, 2665 ZJ Bleiswijk tel. (010) fax (010) Horticoop blaast groentegewas nieuw leven in Gelijkmatiger kasklimaat door luchtcirculatie van onder de goot Recirculatie ventiltoren gemonteerd onder de teeltgoten i.p.v. onder de tralie Luchtslurven met uniek perforatie-patroon zorgen voor optimale luchtverdeling Luchtverdeling zowel horizontaal als verticaal Gezond kasklimaat draagt bij aan een actiever gewas Meer weten? Voor informatie kunt u contact opnemen met Horticoop afdeling Techniek Jogchem v.d Houtweg AG De Lier tel fax techniek@horticoop.nl

3 COLOFON Adres redactie Maandblad Onder glas Bastion Willem DH Woerden Henk van Esch: Wouter van Esch: Oplage exemplaren Volgende nummer Het komende nummer verschijnt op 16 januari Uitgeverij Horti-Text BV Vormgeving Theo van Vliet Lisette Tegelberg Omslagfoto Maurice van der Hoorn controleert de werking van een van de vele kleine ventilatoren van zijn koude-/warmte afgiftesysteem, die de lucht onder de tafels in de kas brengen (foto Eric van Houten). Aan dit nummer werkten mee Marleen Arkesteijn Peter Klapwijk Jos Bezemer Leo Marcelis Anja Dieleman Jan van Staalduinen Ton Hendrix Marc van der Sterren Ep Heuvelink Harry Stijger Wim van Hof Gerben Stolk Eric van Houten Hans de Vries Tijs Kierkels Druk Drukkerij Van de Sande, Nootdorp Advertentieverkoop Henk van Esch: Wouter van Esch: Abonnementen Alle glastuinders in Nederland ontvangen gratis één exemplaar van Onder glas. Andere belangstellenden kunnen zich aanmelden voor een abonnement. Een abonnement kan op elk willekeurig tijdstip ingaan en kost 58 per jaar (België 70 en overige landen 125 inclusief BTW en verzendkosten). Stuur voor het aanvragen van een abonnement een met uw naam en adres naar: onderglas@sande.nl Adreswijzigingen Stuur uw adreswijziging naar: Onder glas, p/a Postbus 26, 2630 AA Nootdorp. Indien u bezwaar heeft tegen het toezenden van dit blad, meld dit dan op voorgaand adres. Advertenties Alle opdrachten worden aanvaard en uitgevoerd overeenkomstig de Regelen voor het Advertentiewezen, zoals vastgesteld op 8 juni 2000 door de Stichting Rota en zoals gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel in Amsterdam. De inhoud van dit maandblad is op een zorgvuldige manier tot stand gekomen. De uitgever en de auteurs kunnen echter op geen enkele manier instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie en zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die op de in dit blad opgenomen informatie is gebaseerd. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, worden opgeslagen of openbaar worden gemaakt zonder dat de uitgever en de auteurs vooraf schriftelijke toestemming daarvoor hebben gegeven. Overheid moet semi-gesloten kassen blijven stimuleren De gesloten kas is pas in 2005 voor het eerst op grote schaal toegepast. In dat jaar wist Themato een goed resultaat te behalen: 30% energiebesparing en 20% productie toename. Op basis van die goede ervaringen besloten diverse telers ook in geheel of iets minder gesloten kassen te investeren. Inmiddels hebben de voorlopers één tot maximaal twee jaar ervaring (zie pagina 6, 13 en 25). Hun conclusies zijn duidelijk: geen van de betrokken telers haalt de beoogde energiebesparing en de gewenste meerproductie. Alle betrokkenen komen bovendien tot dezelfde conclusie. Ze stellen vast dat temperatuur, CO 2 -niveau en luchtvochtigheid in de (semi)gesloten kassen sterk afwijken van de traditionele teeltmethode. De betrokken telers en onderzoekers maken daarom vaak de vergelijking met de introductie van de substraatteelt. Ook toen moesten telers opnieuw leren telen (zie pagina 10). Hetzelfde speelt nu. Opnieuw moeten telers met de sterk veranderde omstandigheden leren omgaan. Het kost jaren voordat alle voordelen daadwerkelijk in winst zijn omgezet. Uit onderzoek en uit de praktijk blijkt dat het vernevelen een goed bruikbare manier is om bij een gesloten kas een deel van de warmte in de zomer weg te nemen. Door het gebruik van verneveling hoeft een teler minder zwaar in koeling te investeren. Dat bespaart flink in de investeringskosten. Dat maakt een semi-gesloten kas eerder rendabel. In het artikel op pagina 4 stelt LEI-onderzoeker Ruijs vast dat met de huidige kennis en ervaring de investeringen in geconditioneerd telen niet snel zijn terug te verdienen. Toch moet de tuinbouw die kant op. Daarom is het noodzakelijk dat de overheid zowel het onderzoek als de voorlopers op dit gebied blijft stimuleren. Ondersteuning is voor de glastuinbouw puur lijfsbehoud. Bovendien is het de enige manier de sector minder afhankelijk te maken van fossiele brandstof. Henk van Esch, Uitgever van Onder glas Inhoud (Semi)gesloten kas pagina 4 Stimulering van geconditioneerde teelt blijft noodzakelijk 4 Semi-gesloten telen bij biologische groenteteler levert betaalbare toepassingen op 6 Het semi-gesloten telen is zo nieuw, dat we opnieuw moeten leren telen 10 De ervaringen van telers met telen in hun (semi)gesloten kas 13 Subsidies en ondernemerschap bepalend voor financiering gesloten kas 18 Vernevelen is een zekere manier om de kastemperatuur te verlagen 36 Gesloten paprika s telen vergt een andere aansturing en levert iets meer productie op 42 Vernevelen en koelen geven beperkte kwaliteitsverbetering bij chrysant 44 Het Synergiekompas legt een fundament onder beslissingen over gesloten telen 49 Het is belangrijk de ontwikkelingen met gesloten kassen in andere landen te volgen 54 Semi-gesloten kas geeft bij komkommer meer, maar kleinere vruchten 58 Reportages pagina 25 De Kas zonder Gas bij Maurice van der Hoorn draait inmiddels een jaar. De teler vertelt zijn ervaringen op pagina 25. BiJo gaat biologische minivruchtgroenten in een gesloten kas telen. De eerste fase heeft dit jaar plaats gevonden: de bouw en inrichting van de open kas (pagina 38). Joep Raemakers van Sunny Tom legt op pagina 46 uit hoe hij naast zijn traditionele kas van 3,8 ha een semi-gesloten kas van 3,6 ha bouwt. Met deze Greenportkas produceert hij zoveel energie dat hij een volledige zorginstelling van warmte kan voorzien. Plantkunde pagina 30 Vruchten zonder zaden. Parthenocarpie met een moeilijk woord. Het is een hormonenkwestie, maar een werkelijk stabiel zaadloos ras moet via veredeling worden ontwikkeld. Beurs Hardenberg pagina 33 In januari vindt de tweede editie van de Tuinbouw Relatiedagen Hardenberg plaats. Bert van het Hof is de initiatiefnemer van deze tuinbouwvakbeurs in Noord-Nederland. Hij en drie andere standhouders geven hun mening over deze beurs. Columnisten pagina 51 De twee columnisten, potplantenteler Hans de Vries en teeltadviseur Peter Klapwijk, staan in dit nummer op pagina 51 en 63. En verder Door samenwerking betere kwaliteit, betere inkoop en beter klantcontact 22 Nieuws van WUR Glastuinbouw 57 Ook lastige kalanchoë automatisch in te hoezen 62 Gezonde wortels zorgen voor een meer vitale plant 64 Handiger werken doe je zo (deel 8) 66 Productnieuws 69 Mensen Onder glas 70 3

4 INVESTERINGEN GECONDITIONEERD TELEN Meerproductie in gesloten kassen blijft achter bij de verwachtingen Stimulering van geconditioneerde Ook is dit jaar de MEI-regeling opengesteld, waarmee investeringsprojecten worden gesubsidieerd. Marc Ruijs, bedrijfskundige bij het LEI en bij Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk, evalueerde voor de gewassen tomaat, phalaenopsis en freesia de perspectieven. In de twee laatstgenoemde teelten wordt standaard al gekoeld, waardoor de meerkosten van een gesloten of semi-gesloten teeltsysteem beperkt blijven, merkt hij op. Logischerwijs levert een gesloten kas daardoor ook een geringere meeropbrengst op. Wanneer een gesloten kas een beter klimaat tot gevolg heeft, kan dat echter ook positief uitpakken voor de productkwaliteit. Marc Ruijs: Het telen in geconditioneerde kassen is op dit moment nog niet goed rond te rekenen. Daarom blijven stimuleringsmaatregelen voorlopig noodzakelijk. Geconditioneerd telen bespaart energie en levert een hogere productie op dan telen in een standaardkas. Daar staan echter ook hogere investeringen tegenover. Bedrijfskundige Marc Ruijs onderzocht voor drie teelten hoe kosten en baten zich tot elkaar verhouden. Hij stelt vast dat stimuleringsmaatregelen voorlopig onmisbaar zijn om de onrendabele top van (semi)gesloten kassen weg te nemen. TEKST EN BEELD: JAN VAN STAALDUINEN Valt er geld te verdienen met gesloten of semi-gesloten telen? Het antwoord luidt: ja, mits de meerkosten voor het koelen van de kas, het opslaan en weer aanwenden van de geoogste warmte en het aanhouden van hogere CO 2 -niveaus binnen drie tot vier jaar zijn terug te verdienen. Bij een langere terugverdientijd zullen veel ondernemers de risico's te groot vinden en hun geld op een andere wijze willen investeren. Bovendien kost het minimaal een jaar om met een geconditioneerd teeltsysteem te leren werken en het volledig uit de verf te laten komen. Stimuleringsmaatregelen De overheid juicht de toepassing van gesloten kassen toe, omdat zij een aanzienlijke bijdrage leveren aan de reductie van de CO 2 -emissie. Om telers over de streep te trekken en investeringen in (semi)gesloten kassen te bevorderen heeft het Ministerie van LNV fiscale stimuleringsmaatregelen getroffen die de onrendabele top verlagen. Systemen Er zijn inmiddels diverse meer of minder gesloten systemen ontwikkeld. Naast de oorspronkelijke GeslotenKas zijn er de Aircokas, de Optimakas, de Sunergy kas en de energieproducerende kas. Het einde lijkt nog niet in zicht. De technische uitvoering van deze concepten varieert. Hierdoor kan er wel of geen buitenlucht worden bijgemengd, wordt er gebruik gemaakt van centraal of decentraal opgestelde warmtewisselaars en vindt er wel of geen open verdampingskoeling plaats. Ook andere factoren beïnvloeden de rekenplaatjes van gesloten en standaardkassen, zoals kasoppervlakte, kasdekmaterialen, belichting, WKK-installaties, scherminstallaties en kasdeksproeiers. Vooral WKK s hebben het beeld van standaardkassen en -teelten de laatste paar jaar ingrijpend veranderd. Door de wijdverbreide toepassing hiervan in onder andere de rozen- en vruchtgroenteteelt worden ook in standaardkassen hogere CO 2 -niveaus aangehouden, waardoor de productiviteit is gestegen. Bovendien brengt teruglevering van elektriciteit geld in het laatje. Beide aspecten drukken de financiële meeropbrengst van een geconditioneerde kas. Bandbreedtes Vanwege de vele mogelijkheden heeft Ruijs de extra investeringen, energiebesparing en meerproductie uitgedrukt in bandbreedtes. Op dezelfde wijze heeft hij berekend wat dit betekent voor het totale bedrijf. Daarbij is uitgegaan van de vuistregel dat de gesloten productieruimte in de tomatenteelt 25 tot 4

5 teelt blijft noodzakelijk INVESTERINGEN GECONDITIONEERD TELEN 100% (gemiddeld 50%) van de totale kasoppervlakte beslaat en in de phalaenopsisteelt 50%. Een freesiateelt vindt plaats in een volledig gesloten (actief gekoeld) bedrijf. De cijfers zijn weergegeven in tabel 1. Tabel 1. Extra investeringen, energiebesparing en meerproductie van gesloten kassen. Extra investering Extra investering Energiebesparing Meerproductie gesloten kas ( /m 2 ) hele bedrijf ( /m 2 ) op hele bedrijf (%) gesloten kas (%) Meerproductie De extra investering moet een teler terugverdienen via energiebesparing en meerproductie. Tot op heden blijft de meerproductie achter bij de verwachtingen. Ruijs: Het eerste project bij Themato heeft laten zien dat 20% meerproductie geen onrealistisch streven is. Dat dit in de praktijk nog niet is gerealiseerd, valt goed te verklaren. Het kost een paar jaar voor je geconditioneerd telen goed in de vingers hebt. Vrijwel alle telers zitten nog in het leertraject. Daarnaast wordt er ook in de standaardteelt vooruitgang geboekt. Er is de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in warmtekrachtinstallaties en belichting. In combinatie met warmteopslag en het aanhouden van hogere CO 2 -niveaus is de productiviteit daardoor met vele procenten gestegen. Bovendien leveren het onderzoek en praktijkervaring met geconditioneerd telen kennis op die deels ook in niet-geconditioneerde teelten toepasbaar is. Onderzoeker Ruijs: De meeste bedrijven met een geconditioneerde teelt hebben dit jaar 3 tot 8% productiestijging gerealiseerd ten opzichte van een standaardteelt. Ik ben er wel van overtuigd dat dit percentage over enkele jaren een stuk hoger ligt. Terugverdientijd Op basis van de potentiële meerproductie en energiebesparing heeft Ruijs berekend hoe lang het duurt voor de meerinvestering in een geconditioneerde kas is terugverdiend. Voor de tomatenteelt heeft hij dat bovendien uitgesplitst voor bedrijven die elektriciteit opwekken voor teruglevering, en bedrijven die geen elektriciteit terugleveren aan het net (zie tabel 2). In eerste instantie is bij de berekeningen rekening gehouden met de huidige fiscale stimuleringsmaatregelen, die een investeringsaftrek over de extra kosten opleveren van 40-44%. Vervolgens voerde de onderzoeker dezelfde berekeningen uit voor situaties zonder die maatregelen. Tal van kansen Een terugverdientijd van meer dan vier jaar kan een snelle groei van het geconditioneerde teeltareaal frustreren. Dit wordt versterkt door de populariteit van warmtekrachtinstallaties en de teruglevering van elektriciteit, die bij de huidige spark spread een interessant alternatief zijn. Ruijs stelt vast dat geconditioneerd telen op dit moment nog niet goed rond te rekenen is en dat (fiscale) stimuleringsmaatregelen de komende jaren noodzakelijk blijven. Hij ziet echter ook tal van kansen. Er zijn nog steeds kennishiaten met betrekking tot de optimale inzet van klimaatfactoren en de meest efficiënte inzet van technieken. Onderzoek en kennisuitwisseling, bijvoorbeeld via SynErgie, zullen ongetwijfeld leiden tot verdere optimalisering in termen van meeropbrengst, energiebesparing en kostenreductie. Andere positieve effecten Daar komt bij dat een aantal positieve aspecten van geconditioneerd telen niet in de berekeningen is verdisconteerd. Hergebruik van koelwater kan jaarlijks tot 700 à 800 l water per m 2 besparen. Daarnaast leiden gesloten kassen en een optimaal klimaat tot een lagere druk van Tabel 2. Terugverdientijd van geconditioneerde teeltsystemen in jaren Met fiscale stimulering Tomaat Phalaenopsis Freesia Zonder fiscale stimulering Tomaat met teruglevering elektriciteit meer dan 8 meer dan 10 Tomaat zonder teruglevering meer dan 4 meer dan 5,5 Phalaenopsis 3 4 Freesia 4 6 ziekten en plagen, wat afhankelijk van de teelt tot een forse reductie van het middelengebruik kan leiden. Voorts wil de overheid in 2010 CO 2 -emissierechten invoeren, vervolgt de bedrijfskundige. Waarschijnlijk kunnen geconditioneerde bedrijven deze voor een deel verzilveren, maar wat dat kan opbrengen is nog onduidelijk. Tenslotte verbeteren geconditioneerde teeltsystemen de duurzaamheid en het imago van de sector. Dat kan resulteren in een concurrentievoordeel. Parallel met substraatteelt Per saldo denkt Ruijs dat het financiële plaatje geleidelijk beter wordt. Ik vergelijk de ontwikkeling van geconditioneerd telen wel eens met die van de substraatteelt sinds de tweede helft van de jaren zeventig. Het duurde jaren voordat er een areaal van betekenis stond. Nu zouden we niet zonder kunnen. Zo zal het met de geconditioneerde teelt ook gaan. Nu staat die feitelijk nog in de kinderschoenen. Geleidelijk leren telers om eruit te halen wat erin zit. Daarnaast is het denkbaar dat producenten bij toenemende investeringen schaalvoordelen realiseren, die de meerprijs ten opzichte van standaardkassen wat kunnen drukken. Nu komt er nog heel veel maatwerk bij kijken en moet je een wat langere terugverdientijd voor lief nemen. Met de huidige kennis en ervaring zijn investeringen in geconditioneerd telen niet snel terug te verdienen. Stimuleringsmaatregelen blijven daarom wenselijk. Vooral de productiestijging als gevolg van hogere CO 2 -niveaus en een betere klimaatbeheersing blijft achter bij de verwachtingen. Door onderzoek, kennisuitwisseling en leereffecten zullen de resultaten de komende jaren geleidelijk verbeteren. SAMENVATTING 5

6 PRAKTIJKPROEF GECONDITIONEERD TELEN Praktijkproef semi-gesloten telen Project semi-gesloten telen levert Cock van Bommel (links) en Barbare Eveleens: In de praktijkproef ontstonden grote verschillen in zowel de luchtvochtigheid als de temperatuur, vooral horizontaal. De gesloten kas is het ultieme als het gaat om energiebenutting en -besparing. Niet iedere teler heeft echter de financiële middelen om de investeringen hiervoor te doen. Biologisch groenteteler Ruud van Schie gebruikt een aantal krenten uit de proefkas, die een beperkte investering vragen en toch de voordelen hebben van het semi-gesloten telen. TEKST EN BEELD: HARRY STIJGER In 2005 is bij Ruud van Schie in Ens de praktijkproef semi-gesloten telen gestart. Vorig jaar zijn er tomaten geteeld, dit jaar is de proef voortgezet met paprika. In de proefafdeling van m 2, die deel uitmaakt van een 3 ha groot bedrijf, is de temperatuur, het CO 2 - en vochtgehalte apart te regelen. Goede luchtverdeling nodig Barbara Eveleens van WUR Glastuinbouw en Cock van Bommel van LTO Groeiservice begeleiden dit project over semi-gesloten telen, in samenwerking met mensen van Hoogendoorn Growth Management en Wilk van der Sande. Het proefproject is mede gefinancierd door het ministerie van LNV, de Rabobank en de Triodos bank. Voor de praktijkproef zijn drie technieken ingezet: luchtbehandelingskasten(lbk s), een bevochtigingsinstallatie en extra ventilatoren. Om inzicht in een en ander te krijgen zijn er tijdens de proef veel metingen gedaan. Opvallend daarbij zijn de grote verschillen in zowel de luchtvochtigheid als de temperatuur, met name horizontaal. De oorzaak ligt in het feit dat de koude lucht uit de LBK s, die boven in de kas wordt geblazen, rechtstreeks naar beneden valt en dus niet horizontaal is te transporteren. Die verschillen hebben invloed op de plantengroei. Verticaal waren de verschillen minder groot. Door een te langzame opwarming s nachts en een te snelle opwarming door instraling in de ochtend sloegen de vruchten echter nat. Na gebruik van een goede condensatieregeling was dit probleem opgelost. In de proef bleek het opheffen van de verschillen in temperatuur en vochtigheid het grootste probleem. De luchtverdeling was niet goed waardoor de teler het klimaat in de kas niet goed kon regelen. De oplossing is gezocht in het minder gebruiken van de LBK s en het aanbrengen van extra ventilatoren van een nieuw type. Deze ventilatoren geven zowel een horizontale als verticale luchtstroom. Nevelinstallatie vervangt LBK s Teler Van Schie was volgens de onderzoekers zo enthousiast over de nieuwe ventilatoren, dat hij die ook in zijn nieuwe kas van 2 ha heeft geïnstalleerd in plaats van de LBK s. De zes kasten zijn vorig jaar al minder gebruikt en dit jaar zelfs weggehaald. De LBK s kosten teveel om ze rendabel te laten draaien en ze geven bovendien niet het gelijkmatige goede klimaat. Het alternatief is koelen met een nevelinstallatie. De teler heeft die in alle kassen geïnstalleerd, zegt Van Bommel. Hier leert de sector van. Anders hadden wellicht meer telers LBK s aangeschaft. Om een gelijkmatige RV te hebben, stuurt de teler zijn luchtramen minder ver open en 6

7 betaalbare toepassingen op PRAKTIJKPROEF GECONDITIONEERD TELEN Luchtbevochtiging, nieuwe ventilatoren en dubbele schermen Biologisch teler Ruud van Schie vindt de investeringen voor de volledig gesloten kas te hoog. Die investeringen zijn in zijn ogen niet terug te verdienen. Hij gelooft meer in een systeem met 100 Watt/m 2 koelcapaciteit voor in de zomernachten en ontvochtiging in voor- en najaar. In de rest van het jaar is met luchtbevochtiging, speciale ventilatoren en dubbele schermen ook al veel te bereiken. Van Schie heeft veel van de semi-gesloten teeltproeven op zijn bedrijf geleerd. Hij weet nu dat het heel moeilijk is om de kou goed door de kas te verdelen. Bij de biologische grondteelt van paprika en tomaat heeft hij geen teeltgoten om luchtslurven onder te hangen. Daardoor is er horizontaal en verticaal geen goede temperatuurverdeling. Ondanks de forse luchtbeweging, veroorzaakt door de ventilatoren van de luchtbehandelingskasten, kun je geen goed klimaat in de kas maken voor de biologische teelt, zegt de teler. Betere luchtvochtigheid Van Schie werkt nu met aircobreezers, ventilatoren die zowel een horizontale als verticale luchtstroom geven. De verticale luchtbeweging brengt de energie van de eerste zoninstraling naar beneden en vervangt daarmee de minimum buis. Door de goede luchtbewegingen vervangen deze ventilatoren ook bij een schermkier de vochtige lucht onder het scherm door lucht met lage RV boven het scherm. De kouval van een schermkier heb ik niet meer. Door een betere vochtafvoer moet langer schermen mogelijk zijn, wat weer meer energiebesparing geeft. De komende winter zal dat moeten blijken, vertelt de biologische teler. Met bevochtiging om te koelen is volgens deze teler ook al veel te bereiken. Behalve een goede koeling geeft bevochtigen een betere RV van 70 tot 75% voor de biologische teelt. Met een juiste RV houd ik de biologische bestrijding beter onder controle. Dat is ook belangrijk naast de doelstelling van energiebesparing. Mechanische koeling De teler denkt dat semi-gesloten telen mogelijk is met bevochtigingskoeling, speciale ventilatoren en dubbel schermen. De luchtbehandelingskasten (LBK s) in het GeslotenKas -concept heeft hij daarvoor niet nodig. Volgens de teler ben je met LBK s laagwaardige warmte aan het heen en weer pompen. Het water van 20 o C met de geoogste warmte sla je als 19 o C water op in bodem. Als je dit water uit de grond haalt, raak je met de warmtewisselaar weer een graad kwijt. Het water van 18 o C koel je dan Ruud van Schie: Ik denk dat het telen in een semi-gesloten kas goed mogelijk is met bevochtigingskoeling, speciale ventilatoren en dubbel schermen. af naar 8 o C en stop je weer in de grond. Dit verschil is te klein om rendabel te zijn. Met 100 Watt/m 2 aan mechanisch koelvermogen zijn volgens deze teler al drie heel belangrijke doelstellingen te bereiken: Ontvochtiging in het voor- en najaar. Hierdoor is het gebruik van de minimum buis en minimum luchting minder, wat een behoorlijke energiebesparing kan opleveren. Verlaging van de nachttemperatuur in de zomer, waardoor de etmaaltemperatuur lager wordt en het gewas minder hard zal slijten. Oogsten van voldoende warmte om selfsupporting te zijn. Ter vergelijking: in deze praktijkproef hadden de LBK s een koelcapaciteit van 350 Watt/m 2 ; dit is de helft van de 700 Watt/m 2 bij Themato. Het probleem is nu nog om de mechanische koeling van 100 Watt per vierkante meter op een zodanige manier te installeren dat een goede verdeling van temperatuur plaatsvindt en tegen een rendabele kostprijs, besluit Van Schie. gaat meer luchtbevochtiging toepassen. Een hogere gelijkmatige RV is inherent aan het semi-gesloten telen om optimale omstandigheden te creëren voor de plant. Het openhouden van de huidmondjes is nodig voor een optimale assimilatie, weet Eveleens. Hoger CO 2 -gehalte Door de ramen langer dicht te houden, is het CO 2 -gehalte in de proef gemiddeld over het jaar 200 ppm hoger dan bij meer open ramen. Dit klimaat is ook beter voor de plant. Bij een hoge RV geeft een kleine raamopening al sneller afkoeling. Boven de 24 o C in de kas is voorzichtig gelucht. De CO 2 die dan door de luchtramen verdwijnt, is aangevuld met zuivere CO 2. Vanwege de optimale energiebenutting en -besparing stookt Van Schie zo min mogelijk in de zomer. Arbeidsomstandigheden De hoge RV in de kas heeft ook een nadeel, zeker later op de dag als de temperatuur hoger wordt. Omdat de omstandigheden dan niet aangenaam zijn om in te werken, wilden de medewerkers het liefst voor 11 uur s morgens in semi-gesloten deel werken. Teler Van Schie past de goede dingen uit de proef nu ook toe in de gewone kas. Dat is op zich een goede zaak. Voor de praktijkproef is dat minder gunstig omdat daardoor een goede vergelijking niet meer mogelijk is. Biologisch teler Ruud van Schie heeft in een meerjarige praktijkproef op zijn bedrijf gekeken naar de effecten van het gesloten telen. Op basis van de ervaringen in deze proef heeft hij gekozen de lucht te koelen door deze te bevochtigen. Hij heeft verder nieuwe ventilatoren geïnstalleerd die voor een goede luchtbeweging zorgen, zowel horizontaal als verticaal. Sinds kort heeft hij ook een dubbel scherm met een speciaal systeem om een vochtkier te zetten. SAMENVATTING 7

8 Sluit deuren en ramen... Vooraf inzicht in uw rendement Monitoring en optimalisatie De enige architect van de GeslotenKas Innogrow staat garant voor minder energieverbruik, meer productie en optimale controle over de groeifactoren. Laat het u voorrekenen! Bel ThriPher dispensers bevatten een seksueel aggregatie feromoon voor het aantrekken van Californische trips (Frankliniella occidentalis). Gedurende 4 tot 6 weken worden zowel mannelijke als vrouwelijke volwassen trips aangetrokken en uit hun schuilplaatsen gelokt. Het feromoon is soortspecifiek zodat onschadelijke trips en nuttige insecten ongemoeid worden gelaten m² 8 mtr tralie verhoogd van 4.15 m naar 7.30 m i.v.m belichting tomaten. Zie ook onze website N.V. info@biobest.be Aartsdijkweg 55, 2676 LE Maasdijk Tel.: +31(0) , fax.: +31(0)

9 Heeft u uw gaskosten onder controle? Ad van Kester en Paul Grootscholten uit De Lier komen niet meer voor verrassingen te staan met hun gaskosten. Zij sluiten hun gasprijsrisico s uit met een Gas Swap van Rabobank. Daarmee kiezen zij voor duidelijkheid en een vaste gasprijs. Ook interesse in meer grip op uw gaskosten en stabiliteit in uw bedrijfsvoering? Informeer dan bij uw adviseur naar de mogelijkheden van de Gasswap van Rabobank. Dat kan al bij volumes vanaf 1 miljoen m³ gas. De Gas Swap van de Rabobank. zo blijft u in control. Het is tijd voor de Rabobank.

10 KLIMAATFACTOREN GECONDITIONEERD TELEN Geconditioneerd telen heeft een spin-off naar de hele glastuinbouw Bij een semi-gesloten kas moeten wat zijn de optimale instellingen? Voor een goede groei en ontwikkeling moeten de klimaatfactoren CO 2, temperatuur, luchtvochtigheid en licht goed in balans zijn. In een geconditioneerde kas kun je een klimaat realiseren, zoals dat niet mogelijk is in een open kas. Je kunt bijvoorbeeld in de zomer als er veel licht is een hoge CO 2 -concentratie aanhouden, de temperatuur in de hand houden en de luchtvochtigheid op niveau. Van de basisprocessen in de plant weten we wel veel, maar het telen onder geconditioneerde omstandigheden is zo nieuw, dat we daar opnieuw mee om moeten leren gaan. klimaatfactoren basisprocessen kennisuitwisselen Anja Dieleman: Van de basisprocessen in de plant weten we veel, maar het telen onder geconditioneerde omstandigheden is zo nieuw, dat we daar opnieuw mee om moeten leren gaan. De stap naar geconditioneerd telen is net zo groot als destijds van grondteelt naar substraatteelt. Er is weliswaar veel bekend over de invloed van de verschillende klimaatfactoren op het gewas. Maar door nieuwe combinaties van die factoren, bijvoorbeeld hoge temperatuur, hoge CO 2 -concentratie en hoge luchtvochtigheid, moeten telers weer opnieuw leren telen. TEKST EN BEELD: ANJA DIELEMAN, LEO MARCELIS EN MARLEEN ARKESTEIJN Op 20 september organiseerde SynErgie een seminar rondom geconditioneerd telen. SynErgie is een platform van ondernemers en kennisinstellingen die zich bezig houden met (semi)gesloten kassen en geconditioneerd telen. Doel is het uitwisselen van kennis en ervaring op het gebied van energiezuinige en geconditioneerde kasconcepten, waardoor het sneller toepasbaar is in de praktijk. WUR Glastuinbouw brengt daarbij de plantenfysiologische kennis in. Sinds het begin van de jaren negentig zijn proeven uitgevoerd met gesloten telen. In TEKST: JAN VAN STAALDUINEN 2004 startte Themato met een gesloten teelt op praktijkschaal. Sindsdien volgde een aantal semi-gesloten varianten, zoals de Aircokas, de energieproducerende kas, de Greenportkas en de Kas zonder Gas. Doelstellingen van het geconditioneerd telen zijn: energiebesparing, reductie CO 2 - emissie, productieverhoging en kwaliteitsverbetering. Dit laatste is zowel een doel als noodzaak. Geconditioneerd telen vereist fikse investeringen. De meeropbrengst is nodig om deze terug te verdienen. Nieuwe optimale instellingen Bij het geconditioneerd telen, kun je alle BEELD: ERIC VAN HOUTEN klimaatfactoren optimaal instellen. Maar Plantenfysiologie Fotosynthese is de basis voor een goede gewasgroei. Met name licht en CO 2 hebben een direct effect op de aanmaak van assimilaten. Bij de ontwikkeling van de plant gaat het er om hoe de plant deze assimilaten gebruikt, over de verdeling over de plant en hoe de plantvorm zich ontwikkelt. Ontwikkelt de plant zich meer vegetatief of generatief? Hoe staat het met de strekking of juist compactheid? Hoe verloopt de afrijpingssnelheid? De ontwikkeling wordt, met een vertraging, vooral bepaald door de temperatuur. Een hoge CO 2 -concentratie In een geconditioneerde kas is een permanent hogere CO 2 -concentratie mogelijk dan in een niet gesloten kas. Buiten is de CO 2 -concentratie ongeveer 380 ppm. In de gesloten kas is ppm een algemeen nagestreefde concentratie. Juist in de zomer kan in de open kas de CO 2 -concentratie zo ver teruglopen dat er een tekort ontstaat voor een optimale productie. Het effect van CO 2 op de fotosynthese hangt sterk af van de lichtintensiteit. Bij weinig licht heeft het verhogen weinig extra fotosynthese tot gevolg. Bij veel licht is het effect sterker. In een volledig gesloten kas is in theorie een productiestijging mogelijk van circa 20% op basis van de hogere CO 2 -concentratie. Omdat in een semi-gesloten kas de luchtramen regelmatig openstaan, zijn de CO 2 -concentraties lager en is daarmee het effect op de productie minder. assimilaten ppm productiestijging 10

11 we opnieuw leren telen KLIMAATFACTOREN GECONDITIONEERD TELEN fotosynthese temperatuurgradiënt planttemperatuur Over CO 2 blijven nog een aantal kennisvragen. Wat is de optimale CO 2 -concentratie, gezien de andere factoren? Kan de concentratie te hoog zijn? Past de plant zich aan? Wat is het effect van verontreinigingen in de rookgassen? Effect van temperatuur Het effect van temperatuur op de fotosynthese is beperkt. De temperatuur heeft vooral invloed op de ontwikkeling van de plant, de verdeling van de assimilaten en de strekking. Het heeft daarmee gevolgen voor de bladafsplitsing, lengte van bloemtakken, vruchtgrootte, compactheid en afrijpingssnelheid. Ook de verticale temperatuurgradiënt is belangrijk. In een open kas komt de koude van boven en in een geconditioneerde kas vaak van onder. Dit kan leiden tot een sterke verticale temperatuurgradiënt, waardoor bijvoorbeeld komkommers onderin langzamer groeien en korter blijven. Dit is een van de aspecten waarmee we nog moeten leren omgaan: waar brengen we koude in en wat betekent dit voor de verticale temperatuurgradiënt en de ontwikkeling van de plant? De andere manier van koelen en verwarmen in een geconditioneerde kas verandert de relatie tussen planttemperatuur en kasluchttemperatuur. Tot nu toe regelen we bijna altijd op kasluchttemperatuur. Daarvan kennen we min of meer het effect Koelen door de lucht te bevochtigen is een relatief goedkope koelmethode. Onduidelijk is hoe groot het positieve effect van een hogere luchtvochtigheid in de zomer is. op de plant. Dit automatisme blijkt in een geconditioneerde kas niet meer te werken. Daarom is er meer aandacht nodig voor metingen van de planttemperatuur. Optimale luchtvochtigheid Een groot voordeel van een gesloten kas is dat de luchtvochtigheid op niveau gehouden kan worden. Met name in het voorjaar en de zomer is hiermee winst te halen, omdat de luchtvochtigheid dan minder ver weg zakt dan in een open kas. Bij een hoge luchtvochtigheid staan de huidmondjes verder open. Dit geeft een hogere fotosynthese. Vooral in het begin van een teelt is een hogere luchtvochtigheid gunstig, omdat het tot meer strekking van de bladeren leidt. Daarmee komt een gewas sneller tot volledige lichtonderschepping. Langdurige (te) hoge luchtvochtigheden kunnen ook negatieve gevolgen hebben. Vanuit de energiecrisis in de jaren tachtig is bekend dat er dan te kleine bladeren ontstaan door calciumgebrek. Ook is extra aandacht nodig om condensatie te voorkomen, vanwege het grotere risico op schimmelziekten. Het blijft dus zoeken naar het optimale luchtvochtigheidsniveau. Dit zal per teeltfase en per gewas verschillen. Bij jonge aanplant is strekking gewenst. Voor potplanten, waar compactheid belangrijk is, ligt het optimale vochtdeficit anders dan bij jonge paprika- of komkommerplanten. Bij snijbloemen heeft de luchtvochtigheid effect op het vaasleven. Onduidelijk is hoe groot het positieve effect van een hogere luchtvochtigheid in de zomer is. En hoe hangt dit samen met de temperatuur? Typisch samenhangend met de geconditioneerde kas speelt ook de luchtbeweging een rol. De effecten daarvan zijn nog niet helemaal duidelijk. Ook belichten? Bij de geconditioneerde teelt is de meeste ervaring opgedaan met onbelichte teelten. Een groot voordeel van belichting is productieverhoging en een betere stuurbaarheid van de teelt. Belichting hoort dan ook bij de trend naar steeds verdere conditionering. Het warmteoverschot dat je weg moet koelen, vormt echter een belemmering voor de toepassing. Er moet daarom nog de nodige ervaring opgedaan In de geconditioneerde proefkassen in Bleiswijk wordt de te behandelen kaslucht van bovenaf aangezogen en via de luchtbehandelingskasten door de slurven onder in het gewas gebracht. worden voordat belichting optimaal toepasbaar is in de geconditioneerde kas. Spin-off naar open kassen Het zwaartepunt verschuift van de gesloten kas naar de semi-gesloten kas. Dit heeft te maken met de prijs-prestatieverhouding. In de gesloten kas zijn de klimaatfactoren weliswaar optimaal in te stellen, maar de opbrengsten wegen meestal nog niet op tegen de kosten. In de semi-gesloten kas wordt wel gelucht, maar door de koelmogelijkheden blijven de luchtramen langer dicht dan in een open kas, waardoor het CO 2 -niveau beter op peil blijft. Er is een trend om te koelen door de lucht te bevochtigen, omdat dit een relatief goedkope koelmethode is. Geleidelijk aan worden deze ontwikkelingen in de hele sector toegepast, waardoor ook de productie in open kassen toeneemt. Zo brengen de kennis en ervaringen opgedaan in de geconditioneerde kassen de hele sector op een hoger niveau. Bij de semi-gesloten teelt moeten we opnieuw leren telen. De klimaatcondities en combinaties van klimaatfactoren zijn anders dan we gewend zijn. De nieuw ontwikkelde kennis biedt nieuwe kansen, ook voor open kassen. SAMENVATTING antagonisten koelmethode 11

12 NA 30 JAAR VOLLEBREGT BARTEN Vollebregt-Barten Onroerende Zaken Glastuinbouw Poeldijksepad CL Honselersdijk Telefoon (0174) Uitnodiging voor het afscheid van een grondlegger Jan Barten begint samen met Cees Vollebregt het gelijknamige makelaarskantoor in Honselersdijk. Met anderhalve hectare was je een grote tuinder, tomaten belichten kwam alleen in science fiction strips voor en herstructurering was een woord dat alleen maar in overheidsrapporten bestond. Tijden zijn veranderd. Ook bij Vollebregt-Barten. Van een tweemans-onderneming is het kantoor uitgegroeid tot een van dé tuinbouwmakelaars van Nederland. Een makelaar met een meer dan gemiddelde expertise, een stevig fundament en een grote klantenkring. Een beter moment om afscheid te nemen is er niet. En dat gaat Jan ook doen. Met ingang van 4 januari 2008 legt hij zijn taken bij Vollebregt-Barten neer. Het is mooi geweest. Honderden hectaren heeft hij van eigenaar zien veranderen. Al die relaties wil Jan graag nog een keer terugzien, tijdens zijn afscheidsreceptie op vrijdag 4 januari. Van tot uur bent u welkom om Jan de hand te schudden in De Japanse Watertuin, Grote Woerdlaan 38 in Naaldwijk. En om bij te praten met de bemanning die nu aan het roer staat bij Vollebregt-Barten: Johan de Groot, Daan van Winden, Marc van der Knaap en Rob van Leeuwen (van links naar rechts op de foto). Aansluitend aan de receptie staat er een buffet klaar, dus de gezelligheid hoeft geen tijd te kennen. Tot ziens bij het afscheid van een grondlegger! VINDT JAN BARTEN HET WELLETJES

13 Opnieuw leren telen in geconditioneerde kassen Telen in (semi)gesloten kassen moeilijker dan gedacht ERVARINGEN TELERS GECONDITIONEERD TELEN Prominent Groeneweg II in s-gravenzande, het nieuwste leerbedrijf van telersvereniging Prominent, is gebouwd om ervaring op te doen met geconditioneerd telen. Ferdi van Elswijk, energiemanager van de telersvereniging hoopt dat de techniek over drie jaar praktijkklaar is voor de Prominent-bedrijven. Prominent is een telersvereniging van trostomaten met 30 teeltlocaties in het Westland (178 ha), één distributiecentrum en twee leerbedrijven. Het eerste leerbedrijf is in 2003 opgezet om tomaten te leren telen onder groeilicht. Het nieuwste leerbedrijf van 9,3 ha is in 2006 gebouwd en onderverdeeld in 5,9 ha open kas en 3,4 ha semi-gesloten kas. In beide afdelingen hangt lux belichting. Ferdi van Elswijk: Als we meer productie en snelheid willen, moet de etmaaltemperatuur verder omhoog. Het telen in (semi)gesloten kassen staat volop in de belangstelling. In dit artikel vertelt Ferdi van Elswijk van telersvereniging Prominent uit s-gravenzande de ervaringen met hun semi-gesloten kas. Arie van den Berg uit Delfgauw legt uit waarom hij zijn rozen in de zomer koelt. DLV-er Edwin van der Knaap geeft aan waarom rozentelers zeker naar de mogelijkheden van het telen in een semigesloten kas moeten kijken. In de afgelopen twee jaar begeleidde hij twee proefprojecten TEKST EN BEELD: MARLEEN ARKESTEIJN Semi-gesloten Prominent II heeft vier bronparen voor de opslag van in de zomer opgewarmd en in de winter gekoeld water. Aan de kopgevels staan 258 luchtbehandelingskasten, die met een vermogen van 300 W/m 2 kunnen koelen en met 160 W/m 2 kunnen verwarmen. De kaslucht wordt van bovenaf aangezogen in een luchtbehandelingskast. Via slurven komt de afgekoelde of verwarmde lucht onderin het gewas. Het is ook mogelijk om te koelen door lucht van buiten aan te zuigen. In Nederland is ongeveer 600 W/m 2 nodig om een kas volledig gesloten te houden. Prominent koelt, mede vanwege de hoge kosten en de energiebalans, met de helft van dit vermogen. Een hogedruknevelleiding van 110 bar, die 400 cc water/m 2 kan verdampen, genereert 250 W/m 2 koeling. Van Elswijk We willen voor de temperatuur bij de kop maximaal 28 O C aanhouden om stuifmeelbeschadiging en daarmee problemen bij de zetting te voorkomen. Komend jaar streven we ernaar de koptemperatuur dichter bij de vruchttemperatuur te krijgen. Extra productie 8,3% Tijdens het eerste seizoen waren er wat kinderziektes. In week 43 zijn Amoroso - tomaten geplant. In week 52 was de eerste productie. In week 16 ging de koeling aan Vervolg op pagina 14> 13

14 ERVARINGEN TELERS GECONDITIONEERD TELEN Telen in (semi)gesloten kassen moeilijker actievere verdamping en omdat verdamping koeling is, tot een lagere bladtemperatuur. Dat kun je compenseren door meer warmte te geven. Een ander argument is dat een traditionele kas zowel stralingswarmte als latente warmte heeft. Als je alleen met warme lucht werkt, ben je de stralingswarmte kwijt. Dit moet je dan compenseren door een hogere etmaaltemperatuur te realiseren. Vervolg van pagina 13 > Arie van den Berg: In de warme zomer van 2006 waren de resultaten super. In de gesloten kas bleef het CO -niveau op ppm waardoor we zowel een hogere productie als een betere kwaliteit hadden. 2 in de semi-gesloten kas. De planten reageerden daar sterk op door meer te verdampen met als gevolg een dunnere kop en korter blad. Als reactie hierop is de hoeveelheid buitenlucht tot 50% begrensd. Daardoor sloeg de actieve koeling eerder aan. Deze veroorzaakte een temperatuurverschil van de kaslucht bij de onderste vruchten en rond de kop van de plant. Dit had bladrandjes en lepelig blad tot gevolg. Daarop werd de koelstrategie verder aangepast. Door een tekort aan zwavelverdampers in combinatie met de koeling met buitenlucht, ontstond meeldauw. Extra zwavelverdampers verhielpen dit. De cumulatieve tomatenproductie lag tot week 39 op 33,1 kg in de open kas en op 35,9 kg in de gesloten kas. Het afvalpercentage lag bij de open en gesloten kas op 3,3 en 3,7%. Tot nog toe is de extra-productie in de gesloten kas 8,3%. Hierbij moet wel worden vermeld dat een gedeelte van de meerproductie voort komt uit het feit dat er in de open kas wat uitval was door het tomatenbronsvlekkenvirus. Juist op het moment van een maximaal profijt van CO 2, zijn we in de belichte teelt aan het wisselen van teelt. Het volgende seizoen is het daarom de bedoeling om in de gesloten kas te gaan tussenplanten, aldus Van Elswijk Hogere temperatuur Je moet opnieuw leren telen. Warmte en koude komen van onder. Het semi-gesloten systeem reageert sneller. De temperatuur is binnen 5 tot 10 minuten op niveau. In de gesloten kas heb je het voordeel van extra CO 2. Nu scheelde de etmaaltemperatuur van open en gesloten één graad. Als we meer productie en snelheid willen, moet de etmaaltemperatuur verder omhoog. In een gesloten kas moet altijd een hogere etmaaltemperatuur worden aangehouden. Waarom dit precies het geval is, daarover zijn de meningen verdeeld. Ik denk dat er in een gesloten kas altijd meer luchtbeweging is. Dit leidt tot een Betere kwaliteit in gesloten kas Sinds 2005 koelen rozentelers Matthijs en Arie van den Berg uit Delfgauw s zomers de helft van een van hun bedrijven met het ras Avalanche met als doel een betere kwaliteit in de zomer. In 2006 en 2007 draaien ze mee in het DLV-project semigesloten telen in roos. Vader en zoon van den Berg telen rozen in Delfgauw, Kenia en China. In Nederland telen ze op 12 ha rozen, verdeeld over drie kwekerijen. Ze koelen 2,3 ha van de Avalanche -kwekerij. De telers hebben 10 koude en 10 warme bronnen en 63 koelers van 2 x 1,3 kw per koelunit in de kas om te voorkomen dat de kastemperatuur boven de 28 O C uitkomt. Arie van den Berg: In 2005 hielden we de temperatuur op maximaal 27 O C. De kwaliteit was wel beter, maar bracht niet voldoende extra op om het rond te rekenen. In 2006 hebben we daarom onze strategie veranderd. We wilden èn de extra kwaliteit èn de extra productie om het systeem rond te kunnen rekenen. Vanaf 2006 zijn we geconditioneerd/semi-gesloten gaan telen. Tot januari gunstig effect De resultaten in 2006 waren super. Het was een warme zomer. Onder deze omstandigheden lijkt het klimaat in de gewone kas tussen juli en september op een woestijnklimaat. In de gesloten kas hebben we maar weinig gelucht. Bij het meest extreme weer hadden we een kier van 15% aan de luwe zijde in tegenstelling tot 100% aan beide zijden in de traditionele kas. In de gekoelde kas bleef de temperatuur onder de 29 O C en het CO 2 -niveau op minimaal ppm. In de open kas zakte het CO 2 -gehalte in de zomer terug naar 400 ppm op momenten dat aan beide kanten 100% werd gelucht. Daardoor hadden we 14

15 dan gedacht ERVARINGEN TELERS GECONDITIONEERD TELEN in de gesloten kas meer productie en een betere kwaliteit. Ondertussen hebben de rozen in de gesloten kas ook reserves aangelegd. Tot en met januari heeft het gunstige effect doorgewerkt. Vanwege de matige zomer hebben deze rozentelers dit jaar weinig gekoeld. We hebben nu de beschikking over OCAP- CO 2. Daardoor is de productie in de traditionele kas toegenomen. In 2007 hadden we daardoor nauwelijks een verschil tussen de wel en niet gekoelde kas. Het afgelopen jaar heeft Van den Berg tiksproeiers op beide kassen geïnstalleerd als aanvulling op de dure koelinstallatie. Mogelijkheden open houden Onze voorlopige conclusie is dat een gekoelde kas in een niet-warme zomer alleen een dure manier van CO 2 doseren is, als je het vergelijkt met CO 2 afkomstig van OCAP. In een warme zomer kun je voorkomen dat het gewas in stresssituaties belandt. Bovendien kun je wél verder komen in productie en kwaliteit. Op dit moment bouwt Van den Berg 3,6 ha nieuw. Hij houdt de verschillende mogelijkheden open door een meter boven de grond te gaan telen in een kas van 6 meter hoog. We hopen binnen een paar jaar duidelijk te krijgen welke kant het uit gaat. We weten al wel dat we op die locatie geen klanten hebben voor de warmte die we over hebben. DLV-project semi-gesloten telen Er zijn redenen genoeg om naar de mogelijkheden van semi-gesloten telen bij roos te kijken, vindt Edwin van der Knaap, senior rozenadviseur bij DLV Plant. De afgelopen twee jaar begeleidde hij in het kader van het DLV-project Semi-gesloten telen in roos het bedrijf van Toon Saris in Venlo en Van den Berg Roses in Delfgauw. Op het bedrijf van Saris zijn twee vergelijkbare afdelingen van ongeveer m 2 met de roos Grand Prix gereserveerd voor het project. In het semi-gesloten deel wordt de lucht gekoeld. De koele lucht wordt via slurven onder het teeltsysteem ingebracht. Het teeltsysteem bestaat uit vier maal vier rijen in een acht meter kap. Onder ieder bed liggen twee geperforeerde slurven, waaruit de behandelde lucht zijwaarts wordt uitgeblazen. De luchtbehandelingskast bestaat uit een koudeblok. Er zijn voor de proef twee bronnen geslagen. Bij Van den Berg Roses wordt de koele lucht van bovenaf ingebracht. Resultaten Van den Berg Roses had in 2006 een meerproductie van 19,20 euro/m 2 per jaar. In 2007 was dit 6,10 euro/m 2. Het gewas is in de gekoelde kas iets zwaarder, ondanks een leeftijdsverschil van drie jaar met dat van de controleafdeling. Bij Saris duurde het even voordat de juiste manier van omgaan met de nieuwe klimaatfactoren gevonden werd. Koelen met buitenlucht leidde tot teveel CO 2 - en vochtverlies. Kouder telen leidde niet tot meerproductie, wel tot een betere kwaliteit. Meer CO 2 leidde tot meerproductie. Onderdoor koelen werkte meeldauw in de hand. Een beweegbaar scherm bleek eigenlijk nodig. De klimaatregelingen bleken ontoereikend, vat Van der Knaap de bevindingen over 2006 samen. Halverwege 2007 is de proef gestaakt vanwege Edwin van der Knaap: Een semi-gesloten kas bij roos, is investeren in de toekomst. problemen met de beperkte koelcapaciteit en kwaliteitsverlies van de rozen. Pluspunten Van der Knaap ziet voordelen aan het semi-gesloten telen. Door s zomers te koelen zijn er minder schommelingen in productie en kwaliteit. Er is minder noodzaak voor corrigerende gewaswerkzaamheden als inbuigen en onderdoor knippen. Als er straks een verplichte donkerperiode van zes uur komt, kan koelen een oplossing zijn. De geoogste warmte is gelijk aan 30 tot 45 m 3 aardgasequivalent. Dat is mooi als je de warmte kwijt kunt. De DLV-er: In aanleg is de overstap naar een (semi)gesloten systeem een fikse investering. Als je deze in vijf à tien jaar hebt terugverdiend, zijn de jaarlijks terugkerende kosten voor het systeem laag. Prominent heeft in het eerste leerjaar met de semi-gesloten kas een licht hogere productie behaald dan in de vergelijkbare open afdeling. Van den Berg Roses behaalde in de warme zomer van 2006 grotere voordelen qua productie dan in de gematigde zomer van 2007 in de semi-gesloten kas. In 2007 heeft de grotere CO 2 doseercapaciteit een forse bijgedrage geleverd aan de hogere productie in de open kas. De teler houdt de mogelijkheid tot semigesloten telen open in zijn nieuwbouwkas, maar wacht af. Prominent kan met een hogedruknevelleiding 400 cc water/m 2 verdampen. Dat zorgt voor 250 W/m 2 koeling. SAMENVATTING 15

16 Tel. +31 (0) , Fax +31 (0) Win/Win Modiform maakt niet alleen de trays maar ook de bijbehorende potten. De ideale combinatie om uw product presentatie te optimaliseren, eventueel in uw huiskleur. Perfecte pasmaten en leverbaar in verschillende uitvoeringen. Een totaalpakket vanuit één adres, supersnelle leveringen en een uitstekende service. Kortom, Modiform zorgt ervoor dat u zich zonder zorgen volledig kunt richten op uw eigen business. Kijk op voor alle gedetailleerde info en toeleveranciers. we tray... to be your best

17 UW SPECIALIST IN MAATWERK Leverancier van o.a: Serviceplateau s (gekeurd) Diverse reparatievoorzieningen Bostafels (div. uitvoeringen) Reparatiesets Kasdektransportmiddelen En nog veel meer op het gebied van aluminium constructies en plaatbewerking Voor meer informatie: ( of bellen: Extra ruimte creëren? Met VLP bent u flexibel. Tijdelijk meer ruimte nodig? Kies voor een flexibele oplossing: tenten en harmonicatunnels van VLP. Tenten zijn prima geschikt als tijdelijke opslagen werkruimte. En een harmonicatunnel is ideaal als fytosanitaire ruimte, tochtsluis of voor het afdekken van containers. Tenten en tunnels zijn leverbaar in diverse maten. En te bedrukken met tekst of logo. Kijk op de internetsite VLP flexibele afscheidingen, Industriestraat 55, Naaldwijk, (0174)

18 FINANCIERING GECONDITIONEERD TELEN Bank voorspelt goede toekomst voor geconditioneerd telen Subsidies en ondernemerschap Cor Hendriks: Bij innovatieve investeringen moeten de financiële ratio s en vooral de te verwachten kasstroom meer dan gemiddeld ruimte te bieden om eventuele tegenvallers op te vangen. Geconditioneerde teeltsystemen hebben toekomst en worden de toekomst van de Nederlandse glastuinbouw. Die ontwikkeling is economisch, maatschappelijk en strategisch positief. Als marktleider in financiering wil de Rabobank samen met ondernemers innoveren en verantwoorde risico s dragen. Wij geloven in de geconditioneerde teelt. TEKST EN BEELD: JAN VAN STAALDUINEN milieubelasting Met bovenstaande woorden maakt sectormanager tuinbouw Cor Hendriks van Rabobank Nederland duidelijk dat voor geconditioneerd telen een goede toekomst is weggelegd. Hij ziet veel mogelijkheden om de milieubelasting te verlagen en leverancier te worden van warmte en elektriciteit. Met zijn vele WKK-installaties benut de glastuinbouw fossiele brandstof efficiënter dan elektriciteitscentrales. Het in de sector geïnstalleerde elektrische vermogen komt nu al overeen met dat van twee moderne centrales. Bovendien is de groei er nog niet uit. Mits teruglevering van elektra op het net mogelijk is, is er in de glastuinbouw nog wel ruimte voor de capaciteit van nog zo n centrale. Dit zou meegenomen moeten worden in de discussie over nieuwe centrales. Het kan betekenen dat één of meer geplande centrales niet gebouwd hoeven worden. De elektriciteitsconsumptie stijgt echter nog steeds. Feit blijft dat de Nederlandse glastuinbouw zich vanuit maatschappelijk perspectief goed ontwikkelt. De opkomst van geconditioneerde teeltsystemen versterkt dat. Economische noodzaak Hendriks noemt het economisch noodzakelijk dat de sector minder afhankelijk wordt van fossiele brandstoffen. Hij wijst er op dat de olieprijzen nu tegen de honderd dollar aanzitten. Door de beperkte raffinagecapaciteit, afnemende voorraden en groeiende wereldeconomie hoeft het daar niet bij te blijven. Alternatieve energiebronnen zijn dus noodzaak. Voor de glastuinbouw is zonnewarmte een logische keuze, omdat de instraling op jaarbasis de warmtebehoefte overtreft. Technisch kunnen we die warmte oogsten, opslaan en op een later moment benutten. In Venlo draait binnenkort de Greenportkas, de tweede Kas Zonder Gas, die ook warmte levert aan een zorgcentrum, school en zwembad. zonnewarmte 18

19 bepalend voor financiering FINANCIERING GECONDITIONEERD TELEN Tweede technologische revolutie De sectormanager trekt een parallel met de substraatteelt, die algemeen wordt beschouwd als de eerste technologische revolutie in de glastuinbouw. Door boven de grond te telen kunnen telers het gewas veel directer sturen en neemt de ziektedruk af. Dat had een enorme productiestijging tot gevolg. Nu staat de sector aan het begin van zijn tweede technologische revolutie, stelt Hendriks. In combinatie met LED-verlichting, aardwarmte, mobiele teeltsystemen, automatisering en robotisering kan de geconditioneerde teelt de concurrentiepositie van Nederlandse glastuinbouwproducten wezenlijk versterken. Nederlandse ondernemers hebben bovendien het voordeel dat die ontwikkeling zich juist hier voltrekt. Ondernemers in andere landen kunnen op termijn volgen, maar handelen dan wel vanuit een achterstandspositie. Productieverhoging Voor het zover is moeten geconditioneerde teeltsystemen eerst rendabel worden. Daarvoor is meer nodig dan 20 tot 30% energiebesparing op bedrijfsniveau. Volgens Hendriks vergt grond exclusief nieuwbouw van traditionele bedrijven een investering vanaf zo n 150 euro per m 2. In de sterk geautomatiseerde potplantenteelten kan dat oplopen tot 500 euro per m 2. Voor gesloten of semi-gesloten kassen is een meerinvestering nodig van 60 tot 100 euro per m 2. Om het financiële plaatje sluitend te krijgen is een forse productiestijging noodzakelijk. Tot op heden blijft die achter bij de verwachtingen, maar het zou me zeer verbazen als de telers niet in staat zouden zijn om het benodigde niveau, met behoud van topkwaliteit, te realiseren. De sectormanager: Voorlopig blijven stimuleringsmaatregelen nodig om telers over de streep te trekken en het leerproces te kunnen voortzetten. Wij zijn daarom erg blij met de MEI-regeling van de overheid. Van de extra kosten voor het geconditioneerde teeltsysteem is 40% subsidiabel. Hierdoor kan de bouw van deze kassen in een stroomversnelling komen en is de benodigde extra kennis versneld op te bouwen. Ook combinaties van systemen zijn denkbaar Geconditioneerde teeltsystemen zijn er in verschillende uitvoeringen. Sommige concepten leunen dicht aan tegen de traditionele kas die met behulp van luchtramen wordt gekoeld, andere zijn volledig gesloten. Cor Hendriks erkent dat het niet eenvoudig is om uit die systemen een keuze te maken. Wat dat betreft verkeert de sector momenteel in een spagaat, meent hij. Naarmate telers meer praktijkervaring opdoen, komen de voors en tegens van de verschillende systemen in relatie tot specifieke teelten scherper in beeld. Daarnaast kunnen locatiegebonden aspecten een rol spelen bij de keuze. Dat geldt bijvoorbeeld ten aanzien van de mogelijkheid om aquifers te benutten. Het SynErgie platform is een uitstekend middel om deze ervaringen met elkaar te delen. Hendriks kan zich voorstellen dat er bedrijven ontstaan waarin verschillende systemen naast elkaar bestaan, inclusief WKK. Binnen energieclusters is dat al het geval. Gaandeweg groeit het vermogen van de sector om zonnestraling om te zetten in warmte en elektriciteit. Dat maakt het ook noodzakelijk om daarvoor nieuwe afnemers te vinden, zoals woonwijken, instellingen en bedrijfscomplexen. Die ontwikkeling is in meerdere opzichten positief. Energielevering gaat een substantiële bijdrage leveren aan het bedrijfsresultaat, het maakt de bedrijven en de maatschappij minder afhankelijk van fossiele brandstoffen en het is goed voor het imago van de sector. Gunstige voorwaarden Ook financiers kunnen hun klanten met specifieke producten tegemoetkomen. Hendriks: Wij hebben onder andere de Stichting Garantiefonds Rabobanken, waaruit lokale banken ongeacht het teeltsysteem een achtergestelde lening kunnen verstrekken van maximaal euro per bedrijf. Deze kan de eerste vijf jaar aflossingsvrij zijn en heeft een maximale looptijd van vijftien jaar. Daarnaast is er een Groei- en Innovatielening van maximaal één miljoen euro per bedrijf. Beide leningen zijn samen goed voor 1,5 miljoen euro financiering. We passen dit toe wanneer het vermogen en/of onderpand niet toereikend zijn om de gewenste investeringen doorgang te laten vinden en de bank toch veel vertrouwen heeft in het ondernemerschap. We hebben ook een projectenfonds voor innovatieve ontwikkelingen. De bedragen zijn kleiner, maar ook daarmee zijn innovaties te ontwikkelen. Kasstroom en weerstandsvermogen Ondanks het vertrouwen in geconditioneerde teeltsystemen moeten, zoals bij alle innovatieve investeringen, de financiële ratio s en vooral de te verwachten kasstroom voldoende ruimte bieden om eventuele tegenvallers op te vangen. Dat heeft alles te maken met het leergeld dat telers bij innovatie mogelijk moeten betalen, licht Hendriks toe. Bij geconditioneerd telen is het eerste jaar altijd een overgangsjaar. Daarin leren de ondernemer en zijn medewerkers hoe zij de sturingsvariabelen moeten inzetten om de teelt te optimaliseren. Ook in het tweede jaar kan het potentieel voor een deel onbenut blijven. Om dan toch aan alle betalingsverplichtingen te kunnen voldoen, moet het bedrijf voldoende weerstandsvermogen hebben en in de uitgangspositie een bovengemiddelde kasstroom genereren. Daarnaast moet je rekening houden met lagere marktprijzen. We gaan dus niet over één nacht ijs, maar zijn wel bereid om te ondernemen en risico s te lopen. Wij geloven in de geconditioneerde teelt en in ondernemerschap. Geconditioneerde teeltsystemen maken de sector minder afhankelijk van fossiele brandstoffen, zijn beter voor het milieu en kunnen de concurrentiepositie van de Nederlandse glastuinbouw versterken. Om die redenen ziet Rabobank Nederland veel perspectief in de sector. Om eventuele financiële tegenvallers te kunnen opvangen, moet er voor een verantwoorde financiering wel een bovengemiddelde kasstroom zijn. Dankzij de MEI-regeling en specifieke producten van financiers kunnen geconditioneerde teeltsystemen in de praktijk worden doorontwikkeld. SAMENVATTING concurrentiepositie extra investering 40% subsidiabel weerstandsvermogen 19

20 C A L O R F O R M / K A S De installatie afdeling van PB Techniek ontwerpt elektro technische en water technische installaties voor tuinbouw ondernemers met een visie. Om een nieuw project te realiseren heeft de ondernemer hulp en advies nodig als waardevolle aanvulling van zijn eigen kennis en capaciteiten. PB Techniek zet de juiste mensen op de juiste plaats. Mensen die capabel zijn om die ondernemer waar nodig bij te staan en te adviseren. Samen met die ondernemer wordt zijn visie in realiteit omgezet. elektrotechniek watertechniek automatisering PB Techniek B.V. Honderdland LT Maasdijk Telefoon Fax info@pb-techniek.nl

21 Glastuinbouw en verwarmingpompen zijn als de bloem en de vrucht, ze horen bij elkaar en het ene groeit niet zonder het andere. Het verwarmingssysteem is één van de factoren die bijdragen tot een goed klimaat in de kas. Betrouwbare pompen die voor een goede beheersing zorgen, dragen bij tot een optimaal klimaatbedrijfsresultaat. De combinatie van de FCE en FCS serie van Lowara en Van der Ende pompen maakt dat u een kwalitatief hoogstaand product kunt installeren, waarbij dit wordt ondersteund door een 24-uurs service apparaat. Bovendien is het product binnen de ITT groep over de gehele wereld verkrijgbaar en wordt dit daar ook ondersteund. De serie verwarmingspompen wordt compleet gemaakt met toebehoren zoals frequentieregelaars voor opbouw of separate opstelling, in resp. IP54 of IP 55, verschildruksensoren en softstarters. Van der Ende pompen is het verkoopkanaal voor deze serie en zoals u dat van ons gewend bent staan wij voor kwaliteit en betrouwbaarheid. Welke uitvoering u ook kiest, de pompen worden uit voorraad geleverd vanuit Maasdijk. Maasambacht CW Maasdijk Tel sales@endepompen.nl

22 SAMENWERKING TELERSVERENIGING Samenwerking schot in de roos Betere kwaliteit, betere inkoop, Win Bijman: Telers lossen meestal zelf hun problemen op, maar zien over het hoofd dat de oplossing al voorhanden is bij een ander. Gezamenlijk kom je veel verder. Twee weten meer dan één. En dertien weten weer meer dan twee. Zo eenvoudig is eigenlijk de motivatie van een aantal rozentelers uit de regio Heerhugowaard om gezamenlijk op te trekken. Een paar jaar geleden schaarden zij zich onder de vlag van Holland Combi Roses BV. Anno 2007 hebben zij de kloof tussen teler en koper gedicht, plukken ze de vruchten van hun inkoopcollectief en hebben ze ook hun productkwaliteit naar een hoger plan getild. TEKST:GERBEN STOLK/PLUMATEKST Nederlandse telers zijn geen concurrenten van elkaar. Het zijn collega s. Dat geldt zeker voor rozentelers. De concurrentie komt uit het buitenland. We zullen het in Nederland dus met elkaar moeten doen. Die woorden zijn van Win Bijman, samen met zijn echtgenote Bernadette eigenaar van Bijman Rozes in Obdam. Vier jaar geleden behoorden zij tot de rozentelers uit de omgeving Heerhugowaard die het initiatief namen tot de telersvereniging Holland Combi Roses. Bijman geldt als de voorzitter. Onafhankelijk van elkaar had een aantal rozentelers het gevoel onvoldoende stil te staan bij de wensen van de koper. Zo van: we moeten eigenlijk vaker aanwezig zijn bij de klok op de veiling. Maar als je moeten eigenlijk zegt, betekent dat meestal dat je er gewoon geen tijd voor hebt. We merkten van elkaar dat we dat allemaal wilden veranderen. BEELD: TOTALLY EYE PHOTOGRAPHY Toen is besloten Holland Combi Roses op te zetten. Inmiddels vallen daar dertien rozentelers onder. Kwaliteit rozen verbeteren De eerste daad van het collectief was de aanstelling van een relatiebeheerder, die de telers gezamenlijk betalen. Bijman: Hij staat dagelijks op de veiling en kijkt de aanvoer na van de bedrijven waarvoor hij werkt. Wat wordt op de klok neergezet? Voldoet het aan de kwaliteitsstandaarden? Komt het overeen met de wensen van de koper of zijn er aanpassingen nodig? In het eerste jaar waren de betrokken telers erop gefocust dat de relatiebeheerder de rozen en bedrijven beter onder de aandacht van de inkopers zou brengen. Een jaar later werd het volgende onderwerp op de actielijst afgevinkt: gezamenlijk inkopen. De aanschaf van bijvoorbeeld teeltbenodigdheden en gewasbeschermingsmiddelen zijn geen zaak meer van individuele bedrijven. Gezamenlijk staan ze voor méér volume. Dat leidt tot verrassende resultaten, zegt Bijman. Je hebt het al gauw over inkoopbesparingen van 10%. Tijdens het derde jaar benaderde Holland Combi Roses een organisatie om nog een extra stap te zetten. Het was Syntens, innovatienetwerk voor ondernemers. We waren tevreden over het relatiebeheer en de gezamenlijke inkoop. Toen was de vraag: wat kunnen we nog meer verbeteren? We dachten aan een systeem om de kwaliteit van onze producten te verhogen. Vanaf dat moment is Syntens erbij betrokken. Afspraken over kwaliteitseisen Rob van Mechelen is innovatieadviseur bij Syntens. In de tijd dat ik contact kreeg met Holland Combi Roses was er 22

23 beter klantcontact SAMENWERKING TELERSVERENIGING Agrinova bruisende bron van inspiratie Holland Combi Roses is een mooi voorbeeld van de voordelen die teamwerk kan bieden. Bedrijven kunnen zich ook tot vruchtbare combinaties laten inspireren tijdens de tiende editie van Agrinova, op vrijdag 18 januari. Voor het jubileumjaar is een bijzondere locatie gekozen: het AZ (DSB) Stadion in Alkmaar. Het thema is Samenwerken & innoveren. Heel bijzonder: bij het door Syntens georganiseerde evenement geldt het motto voor ondernemers en door ondernemers. De aanwezigen, er worden er ruim 400 verwacht, maken kennis met succesvolle innovaties van de meest uiteenlopende bedrijven uit de land- en tuinbouwsector en agribusiness. Het accent ligt op voorbeelden uit de praktijk. Voorbeelden die leerzaam zijn en het enthousiasme aanwakkeren om zelf te innoveren. Behalve ondernemers zijn MBO- en HBO-studenten van de partij. Het onderwijs is sowieso nadrukkelijk betrokken bij de kennis- en innovatiemarkt voor de agrarische en aanverwante sectoren in de regio. Syntens ontwikkelt het programma samen met het agrarisch onderwijs: het Wellantcollege uit Aalsmeer en het Clusius College uit Hoorn en Alkmaar. LTO Noord en het Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland-Noord dragen ook een steentje bij. Meer informatie: De tiende editie van Agrinova, met als thema Samenwerken & innoveren vindt op vrijdag 18 januari plaats in het AZ stadion in Alkmaar. een mooie mogelijkheid om impulsen te geven aan businessclusters. Het ging om het KansenKanon, een project binnen de provincie Noord-Holland. Hierdoor kun je expertise toevoegen aan businessclusters en die ook laten financieren. Zo konden wij VanderzandeFlorpartners inschakelen. Dat bedrijf is gespecialiseerd in het oplossen van strategische vraagstukken binnen de agrarische sector. VanderzandeFlorpartners heeft een strategiescan ontwikkeld en nam alle deelnemers van Holland Combi Roses afzonderlijk onder de loep. Hadden ze dezelfde verwachtingen? In hoeverre onderschreven ze de doelstellingen om de productkwaliteit te verhogen? Wat waren hun afzonderlijke ideeën over de kwaliteitseisen en hoe hoog waren ze bereid de lat te leggen? Zouden ze elkaar daarin kunnen vinden? De rozentelers bespraken de resultaten eind vorig jaar. Het resultaat: glasheldere afspraken over kwaliteitseisen. Gelijkmatige partijen Bijman: Nee, de gezamenlijke kwaliteitscontrole is geen kwestie van software. Het gaat er gewoon om dat we gezamenlijk aan een aantal producteisen willen voldoen en dat de relatiebeheerder vaststelt of dat in de praktijk ook het geval is. Dat doet hij allereerst op de klok in de veiling. Hoe is de rijpheid? Hoe is de kwaliteit? Zitten er geen dunne of kromme rozen tussen? De relatiebeheerder meldt zich ook in de kassen van de bedrijven, waar hij de zaken aanschouwt vanuit het perspectief van de klant. De voorzitter: Een relatieve buitenstaander kijkt sowieso anders tegen bepaalde dingen aan dan iemand die dagelijks in dezelfde kas werkt. Bovendien is het zo, dat vreemde ogen dwingen. Door toedoen van de relatiebeheerder is bijvoorbeeld bij een aantal bedrijven de rozenfolie veranderd. Verder heeft hij gevraagd om meer aandacht voor gelijkmatige partijen. Van Mechelen: Syntens heeft de deelnemers aan Holland Combi Roses ook de gelegenheid gegeven zich te laten scannen op hun innovatiekansen. Een aantal bedrijven heeft die kansen opgepakt. De innovatiescan dwingt je na te denken over hoe je op een hoger plan terechtkomt, als individueel bedrijf én gezamenlijk. Bijman adviseert ondernemers soms in groepsverband te opereren. Telers hebben de neiging solistisch bezig te zijn. Ze lossen zelf wel hun problemen op. Daarbij zien ze over het hoofd dat de oplossing meestal al voorhanden is bij een ander. Het is de keuze tussen op een eilandje zitten enerzijds en gezamenlijk verder komen anderzijds. Samen sta je sterk. Een stokoude wijsheid die nog steeds actueel is. Neem Holland Combi Roses. De telersvereniging is opgezet door rozentelers uit de regio Heerhugowaard. Het initiatief ontstond uit de wens dichter bij de klant te staan. Een relatiebeheerder zorgt daar inmiddels voor op de veiling. Vervolgens manifesteerde deze telersvereniging zich als inkoopcollectief. Het gevolg: lagere kosten. De meest recente vrucht van de samenwerking is een methode om een nog betere kwaliteit rozen te leveren. Bijman: We hebben een aantal producteisen geformuleerd. Onze relatiebeheer controleert op de veiling en de bedrijven of dat het geval is. Hoe is de rijpheid? Hoe is de kwaliteit? SAMENVATTING 55 23

24 De geslotenkas is een prima ontwikkeling in de glastuinbouw. Of liever gezegd: de sémi-geslotenkas. Want in de praktijk blijkt dat luchtramen onontbeerlijk zijn voor een optimale sturing van het kasklimaat. Om volop te kunnen renderen heeft echter ook de semi-geslotenkas een gesloten kas nodig. Ofwel, een kas waarvan de luchtramen absoluut niet kieren. Daarom ontwikkelde Van der Valk Systemen het Stabimax luchtmechaniek. Een scharnierelement dat door z n uitgekiende vorm de Valk-Plus opdrukkers in een stalen greep bijeenhoudt. En een unieke buisklem die door z n brede uitvoering elke beweging van uw kas feilloos opvangt. Zoals alle luchtings- en schermmaterialen van Van der Valk Systemen is het Stabimax mechaniek gemaakt met een welhaast wetenschappelijke benadering en wiskundige precisie. Het resultaat? Perféct sluitende luchtramen zonder kans op kieren. Een kasleven lang. En als u juist wél een kiertje wilt, dan zijn ze óveral gelijk zodat u gelijkmatig kunt ventileren. Zo ziet u, een geslotenkas-klimaat wordt mede mogelijk gemaakt door de klimaatmaterialen van Van der Valk Systemen. Uw kassenbouwer of installateur heeft alle informatie. Of belt u even met Van der Valk Systemen voor een overtuigende productpresentatie. M A K E R S V A N K L I M A AT M AT E R I A L E N VAN DER VALK SYSTEMEN BV, ZWARTENDIJK 73, 2681 LP MONSTER, TELEFOON (0174) , INFO@VALKSYSTEMEN.NL

25 Een jaar Kas zonder Gas Door veel kleine ventilatoren hebben we een mooie luchtverdeling KAS ZONDER GAS GECONDITIONEERD TELEN Maurice van der Hoorn (links) en Gerard Peek: De terugverdientijd van de meerinvestering is acht jaar op basis van de huidige gasprijzen. Voor de kas in Ter Aar trekt een groot bord met Kas zonder Gas de aandacht. Van binnen lijkt de kas van Phalaenopsisteler Maurice van der Hoorn op een gewone breedkapper. In het ketelhuis is echter het verschil te zien. In plaats van een ketel of WKK staat er een enorme warmtepomp met warmtewisselaar. TEKST EN BEELD: MARLEEN ARKESTEIJN Bij Van der Hoorn staan vooraan in de kas op de tafels compacte, rijkbloeiende Phalaenopsisplanten. In 1990 ben ik bij mijn vader in het bedrijf gekomen. We hebben toen een kas van m 2 gebouwd. Mijn vader is 26 jaar geleden begonnen met het telen van Phalaenopsis, eerst voor de bloemen, later als potplant. Als je niet zo groot bent, moet je je onderscheiden door een bijzonder assortiment. We hebben daarom gekozen voor multiflower rassen van 40 tot 50 centimeter. De bloeitakken zelf zijn vertakt, waardoor ze nog rijker bloeiend zijn, legt de teler uit. Brainstormen Op de oude kwekerij, die we nog steeds hebben, koelen we de planten s zomers en verwarmen ze s winters. Onze warme afdeling is 28 graden. Zes jaar geleden kreeg ik het idee, dat dit anders zou moeten kunnen. Eerst stoken en later koude toedienen, is bepaald niet energievriendelijk. Er waren toen al plannen om een nieuwe kwekerij te bouwen. Van der Hoorn: Ik heb gespit in de techniek en kwam uit bij het concept van de warmtepomp en aquifers. Die techniek werd al toegepast in ziekenhuizen, kantoorgebouwen en de industrie. Ik ben met vier installateurs om de tafel gaan zitten. Van Zaal vertaalde het concept dat ik in gedachten had in mijn ogen het meest ideaal en was ook prijstechnisch gunstig. Bovendien kon dit bedrijf ook het interne transportsysteem leveren Vervolg op pagina 26> 25

26 KAS ZONDER GAS GECONDITIONEERD TELEN Door veel kleine ventilatoren hebben we Vervolg van pagina 25> Koelen en verwarmen Het koel- en verwarmingssysteem bestaat uit drie circuits: het grondwatercircuit met warme en koude bronnen, het circuit in de grote warmtewisselaar in het ketelhuis en het verwarmings- en koelsysteem in de kas. De investering in warmtepompen, het bronnensysteem en de warmte- en koudeafgifte in de kas van 1,5 ha bedraagt euro. Ten opzichte van een kwekerij met koeling op de helft van het bedrijf is de meerinvestering euro. De terugverdientijd van de meerinvestering is acht jaar op basis van de huidige gasprijzen, aldus Gerard Peek, commercieel directeur bij Frans van Zaal. Nieuwe projecten Frans van Zaal gebruikt de bij de Kas zonder gas ontwikkelde techniek in twee andere projecten: Van der Weijden Kwekerijen in Kudelstaart en de proefkas bij Floricultura in Heemskerk. Bij Van der Weijden gaat het om een koppeling van verschillende technieken. Het betreft een warmtepomp en een WKK, waarbij hij een koppeling wil tussen de nieuwbouw en een ouder gedeelte aan de overkant van de weg. In totaal wordt m 2 gekoeld met de techniek van de Kas zonder Gas. Er komt een warmte- en koudeopslag van 2 x m 3, twee warmtepompen van ieder kwatt en drie brondoubletten met een gezamenlijke capaciteit van 300 m 3 per uur. De koelcapaciteit is 200 Watt/m 2. In februari start Floricultura met een proefkas, bestaande uit een opkweek-, koel- en afkweekafdeling van samen m 2. Het warmte- en koude opslagsysteem is vergelijkbaar met dat van de Kas zonder gas. Bronnen onder de grond Het grondwatercircuit bestaat uit drie brondoubletten met een totale capaciteit van 180 m 3 /uur. De warme en koude bronnen liggen 150 meter van elkaar op 95 meter diepte. Het grondwater is daar gemiddeld 10 à 11 o C. Nu het systeem in werking is, wordt in de winter tot 6 o C afgekoeld water in de koude bron gepompt en in de zomer tot 20 o C opgewarmd water in de warme bron. Oktober 2006 was het systeem klaar. Gemiddeld duurt het drie jaar voordat bronnen goed in balans zijn. Het was jammer dat het deze zomer niet wat extremer weer was. Als we nu een strenge winter krijgen, hebben we mogelijk een warmtetekort. Voordeel is dat de zomerhandel goed doorliep. Warmtepomp in ketelhuis Het water uit het grondwatercircuit gaat naar de grote warmtewisselaar in het ketelhuis. Wij hebben gekozen voor ammoniak als koelvloeistof vanwege de hoge uitwisselingscapaciteit voor warmte- en koude. De machine kan koud water opwarmen tot 50 o C. Een ammoniakwarmtepomp vergt wel een hogere investering. De verzekeraar eiste overigens wel een olieketel voor het geval de warmtepomp uitvalt. De warmtepomp heeft een COP van 5. Dat wil zeggen dat 1 kwatt stroom zorgt voor 5 kwatt warmte. Er is dus maar 20% van de energie nodig. Omdat de bronpompen 5% energie verbruiken, is de uiteindelijke energiebesparing 75%. Bij van der Hoorn liggen de looppaden op dezelfde hoogte als de containers. Onder de looppaden ligt het koude-/warmte-afgiftesysteem in de lengte van de kas met om de twee meter een ventilator, die de lucht door het warme of koude blok trekt en onder de tafels blaast. 26

27 een mooie luchtverdeling KAS ZONDER GAS GECONDITIONEERD TELEN Uitgaande van een rendement van 40% bij de elektriciteitscentrales, corrigeert Peek de besparing tot ongeveer 35% ten opzichte van een kas met WKK voor elektriciteit en een ketel voor verwarming. Veel kleine ventilatoren in kas Op het oude bedrijf koelde deze Phalaenopsisteler door koude lucht via slurven de kas in te blazen. Dat beviel minder. In de nieuwe kas koos hij voor het nieuwe, door Van Zaal gepatenteerde koude-/warmte-afgiftesysteem. De containers liggen op 90 centimeter hoogte. Het looppad ligt op dezelfde hoogte als de onderkant van de containers. Onder de looppaden ligt het koude-/warmte-afgiftesysteem in de lengte van de kas. Om de twee meter zitten de in totaal 864 ventilatoren, die de lucht door het warme of koude blok trekken en onder de tafels blazen. De lucht komt via de gaasbodem in de containers de kas in. De koel- of verwarmingscapaciteit is 200 Watt/m 2. Bij een warmtevraag in de kas stuurt de computer eerst de watertemperatuur omhoog. Als dit onvoldoende is, gaan de ventilatoren sneller draaien. Van der Hoorn: Veel kleine ventilatoren en lange koelelementen met grotere lamelopeningen, kosten minder energie dan grotere ventilatoren. Hier is slechts 1 watt per m 2 nodig. Bovendien ontstaat door de vele kleine ventilatoren een gelijkmatiger luchtverdeling. Peek voegt toe: Er is nagenoeg geen schaduwwerking, omdat alles onder de tafels gebeurt. De ventilatoren zijn ruisarm en frequentiegeregeld. Van der Hoorn: Ik ben tevreden over de kwaliteit en het percentage bloemtakken. Het is wel anders telen. In een nieuwe kas is alles al anders. Daar komt de andere manier van verwarmen en koelen nog bij. Optimaliseren Van der Hoorn is tevreden over de kwaliteit en het percentage bloemtakken. Het is wel anders telen. In een nieuwe kas is alles al anders. Daar komt de andere manier van verwarmen en koelen nog bij. De nieuwe, energiezuinige kas heeft een andere vochthuishouding. We hebben een kasdek van gegolfde acrylplaten en de kas is behoorlijk dicht. Daardoor was het, zeker in het begin, soms te vochtig. Dan moesten we de luchtramen openen voor vochtafvoer en stoken. Dat wil zeggen een warme buis inzetten van 50 graden met bufferwater. Bij een vochttekort broest de teler s middags met een spuitboom alles nat. Komend åßseizoen kijken we meer naar de vochthuishouding. We volgen de ontwikkelingen in de Airco kas, waar ze eerst vocht inbrengen en daarna pas koelen. De CO 2 -concentratie schommelt tussen 300 en 450 ppm. De vraag is wat optimaal is voor Phalaenopsis. Het is een CAM-plant, die s nachts CO 2 vastlegt. Ik volg het voorlopig even bij collega s uit mijn studiegroep, die permanent doseren. De Kas zonder Gas bij Maurice van der Hoorn draait inmiddels een jaar. Zonnewarmte slaat hij op in drie warme bronnen. De kou die overblijft tijdens verwarmen wordt opgeslagen in drie koudebronnen om s zomers de kas mee te koelen. Nieuw is dat de teler geen fossiele brandstof verstookt en het unieke koude-/ warmte afgiftesysteem, waarbij lucht via veel kleine ventilatoren onder de tafels door in de kas wordt gebracht. Om de twee meter zitten de in totaal 864 ventilatoren, die de lucht door het warme of koude blok trekken en onder de tafels blazen. De lucht komt via de gaasbodem in de containers de kas in. SAMENVATTING 27

28 Drijver GD Maassluis T F info@westflex.nl Gebruik de HortiSpec voor het meten van licht intensiteit en spectrale distributie in het zichtbare en infrarode gebied voor licht in kassen. VOORDELEN HORTISPEC Irradiance gekalibreerd Meten in parameters of fotonen Bluetooth verbinding Handzaam LUX METING Fotonen PPDF in µmoll/m2/sec per nm PAR Gebied nm Blauw nm Rood nm Geel/groen nm Verrood nm Infrarood nm Heerhugowaard T +31 (0) Exacte gegevens van water, substraat, bemesting of gewas gezondheid vormen belangrijke stuurinformatie voor uw glastuinbouwbedrijf. Blgg is als hét toonaangevende onderzoekslaboratorium in de tuinbouwsector als geen ander in staat om tot in de kern van uw monsters door te dringen. Dit levert voor u en uw adviseur de beste gegevens op, om zo het bedrijfsresultaat nóg verder te verbeteren.

29 De bedrijven, die tot de Lek/Habo Groep behoren, zijn gespecialiseerd in het toepassen van diverse systemen ten behoeve van kasconditionering. Wij leveren o.a. systemen op basis van het Fiwihex concept, maar tevens diverse soorten conventionele koelers. Op dit moment realiseren wij ruim 15 hectare semigesloten kas, waarvan 10 hectare op basis van Fiwihex technologie. Onze adviseurs bepalen voor iedere toepassing de juiste configuratie, dus ook voor U!

30 PARTHENOCARPIE PLANTKUNDE De maagdelijke uitgroei van een vrucht Zaadloze vruchtgroenten: een aan Een geaborteerd paprikavruchtje is wel bestoven maar groeit niet uit, het vergeelt en valt af. Als alle vruchten parthenocarp zijn, treedt abortie veel minder op. laten uitgroeien. Dat heet dus parthenocarpie en de vruchten bevatten dan natuurlijk geen zaden. Het kan alleen als de plant daar genetisch toe in staat is. Een plant kan die erfelijke mogelijkheid hebben zonder dat je het ziet, omdat er gewoon bestuiving en bevruchting plaatsvindt. Maar onder bijzondere omstandigheden komen de parthenocarpe mogelijkheden aan het licht. Zo zet bijvoorbeeld het oude paprikaras Bruinsma Wonder bij een lage nachttemperatuur (10-12 o C) toch vrucht, maar dat zijn dan wel zaadloze vruchten. Parthenocarpe, dus zaadloze, vruchten zijn vaak klein en slecht van vorm, maar dat hoeft niet. Alle komkommers zijn tegenwoordig zaadloos en hebben juist een betere vorm dan vroeger. Toen kwamen nog wel eens zaadkonten voor, die de vrucht waardeloos maakten. geen zaden zaadkonten geen bevruchting zelfbestuiving Komkommer heeft het al. Bij tomaat en paprika zou het aantrekkelijk zijn. Vruchten zonder zaden. Parthenocarpie met een moeilijk woord. Het is een hormonenkwestie, maar een werkelijk stabiel zaadloos ras moet via veredeling worden ontwikkeld. TEKST: EP HEUVELINK (WAGENINGEN UNIVERSITEIT) EN TIJS KIERKELS Het aantal patenten op technieken om parthenocarpie te bereiken bij tomaat is bijzonder groot. Dat geeft aan dat onderzoekers uit wetenschap en bedrijfsleven volop op zoek zijn naar zo n methode omdat het commercieel erg interessant is om een zaadloos tomatenras te ontwikkelen. Parthenocarpie betekent maagdelijke uitgroei van een vrucht. Dus vruchtgroei zonder dat bevruchting heeft plaatsgevonden. In de natuur is dat een uitzonderingssituatie, want de normale gang van zaken is: bestuiving, bevruchting, vruchtuitgroei. Zelf- en kruisbestuiving De mannelijke delen van een bloem de meeldraden produceren pollenkorrels. Deze worden door de wind of insecten (bijen, hommels) verspreid en komen zo op het vrouwelijke deel de stamper terecht. Als dat dezelfde bloem is spreken we van zelfbestuiving. Bij sommige soorten (bijvoorbeeld appel) is zelfbestuiving niet mogelijk en kan er alleen bevruchting optreden als het stuifmeel terechtkomt op een bloem aan een andere plant (kruisbestuiving). Daar kiemen de pollenkorrels en ontwikkelen een pollenbuis. Deze groeit door het stijlkanaal heen richting de eicel. Eenmaal aangekomen vindt de bevruchting plaats. De eicel groeit vervolgens uit tot een zaadje; de bevruchting is tevens het startsignaal voor uitgroei van de vrucht, die om de zaadjes heen zit. Vruchten zonder zaden Dit proces kan op heel veel manieren mis gaan. De pollen ontwikkelen zich niet goed. Of ze laten niet goed los van de meeldraden. Of er is geen wind of onvoldoende insecten zodat de stamper niet bereikt wordt. De stamper kan te droog zijn. En zelfs in het laatste stadium kan het nog mis gaan: de pollenbuis houdt op met groeien of de ei- en zaadcel blijken toch niet bij elkaar te passen. In al deze gevallen stoot de plant het vruchtbeginsel af. Tenminste in de normale situatie. Want er zijn ook planten die zonder bestuiving vruchten kunnen Voordelen van parthenocarpie Waarom zou je als teler een parthenocarp ras willen? Ten eerste wordt de vruchtuitgroei dan onafhankelijk van de bestuiving. Je bent veel minder afhankelijk van de optimale omstandigheden voor bestuiving. Hommels zijn niet meer nodig en dat betekent ook dat je geen rekening meer hoeft te houden met hun speciale eisen, bijvoorbeeld lichtgevoeligheid. Bij tomaat is bij een te lage of te hoge temperatuur het eerste proces dat verstoord wordt de vorming van goede pollenkorrels en daarmee de vruchtzetting. Ten tweede kost zaadvorming veel energie. Als een plant geen zaden vormt, houdt de plant energie over die richting nuttige delen kan gaan. Je zou dan meer vruchtvlees en een hoger vruchtgewicht kunnen krijgen. Hierbij past wel een kanttekening. Vruchten zonder zaden hebben Als pollenkorrels op de stamper terecht komen, kiemen deze en ontwikkelen een pollenbuis. Deze groeit door het stijlkanaal naar de eicel. Daar vindt bevruchting plaats waarna de eicel tot een zaadje uitgroeit. Foto: Wageningen Universiteit zaadvorming 30

31 trekkelijke optie PARTHENOCARPIE PLANTKUNDE een kleinere sink-werking : ze kunnen minder hard de assimilaten naar zich toe trekken. Bij tomaat gaat normaal 72% van de assimilaten naar de vruchten. Als dat bij zaadloze vruchten een stuk minder wordt (doordat ze minder hard kunnen trekken ) is een parthenocarp ras niet interessant. Het derde voordeel is voor de consument. Die hoeft helemaal geen zaden. Bananen, veel mandarijnen en sommige druiven verkopen beter zonder zaden. Bovendien zijn zaadloze vruchten langer houdbaar. Tot slot kan zaadloosheid bij paprika de golfbeweging in de zetting en productie afdempen. Natuurlijke parthenocarpie Bij de uitgroei van de vrucht spelen plantenhormonen een centrale rol. De groeiende pollenbuis produceert al auxine en gibberelline. Zodra er zaden gevormd zijn, gaat de gibberellineproductie fors omhoog. Deze hormonen stimuleren de celdeling en -strekking. Zich ontwikkelende zaden zijn zo de belangrijkste motor achter de vruchtuitgroei. Gibberellinen hebben een cruciale rol, maar zoals altijd bij plantenhormonen ligt de zaak complex. In het eerste stadium speelt auxine ook een rol, waarschijnlijk als stimulator van de gibberellineproductie (zie figuur). Ook andere plantenhormonen duiken bij onderzoek af en toe op als factor. Vanwege deze complexiteit is het niet zo simpel om van buitenaf hormonen toe te dienen. Dat moet in het juiste stadium en op de juiste plaats gebeuren. In de perenteelt is het overigens wel succesvol: daar wordt gibberelline gespoten om toch nog zaadloze vruchten te krijgen na nachtvorst, die de bloemen heeft beschadigd. Maar voor de glastuinbouw liggen hier weinig mogelijkheden. In de eerste plaats al vanwege het imago. En dus is het zoeken naar natuurlijke parthenocarpie. Bij tomaat is inmiddels een aantal genen gevonden die coderen voor parthenocarpie. Die zou een veredelaar in een bestaand ras kunnen inbrengen, bijvoorbeeld met genetische modificatie. Bij tabak en aubergine zijn op deze manier parthenocarpe rassen ontwikkeld. De ontdekte parthenocarpe eigenschappen bij tomaat hebben nog veel bijeffecten, zoals te kleine en misvormde vruchten. Een ander nadeel is de huidige weerstand tegen genetische modificatie. Maar onderzoekers schatten wel in dat het via traditionele veredeling veel lastiger zal zijn een goed parthenocarp tomatenras te ontwikkelen. Zaaien van een zaadloos ras De hormonale regulering van zaad- en vruchtontwikkeling. Model Benoit Gorguet, Wageningen Universiteit, illustratie: Wilma Slegers Parthenocarpie bij paprika Bij paprika zoekt Wageningen Universiteit, in samenwerking met de universiteit van Leiden en vier veredelingsbedrijven, naar parthenocarpe mogelijkheden. In het onderzoek is al gebleken dat gerichte toediening van het hormoon auxine op de stamper zonder bestuiving leidt tot vruchten zonder zaden. De oogst is gelijkmatiger met minder opbrengstschommelingen en de vruchten vertoonden beduidend minder neusrot. Het aantal paprika s op de behandelde planten was hoger dan normaal, terwijl de opbrengst vergelijkbaar bleef. De vruchten waren wel eenderde kleiner en slecht van vorm. De toediening op de stamper is vergelijkbaar met de hormoonprikkel die de groeiende pollenbuis normaal zou geven. De toegepaste techniek is niet geschikt voor de praktijk, want elke aparte bloem moet met de hand behandeld worden. Ook zijn de vruchten te klein en misvormd. Bovendien zit de consument niet te wachten op een extra hormoonbehandeling bij een groentegewas. Maar het onderzoek leert wel dat er genetisch mogelijkheden liggen tot parthenocarpie bij paprika. De veredelaars kunnen met dit inzicht verder aan de slag. plantenhormonen gibberelline genetische modificatie minder neusrot hormoonbehandeling Een parthenocarp ras geeft een speciaal probleem. Want hoe win je van een ras dat geen zaad meer zet, nu zaden? Komkommers die parthenocarp zijn worden immers nog gewoon gezaaid. De moderne komkommer combineert twee eigenschappen. De plant produceert onder normale omstandigheden alleen vrouwelijke bloemen. Verder hebben die de mogelijkheid tot parthenocarpie. Ondertussen houdt de plant wel de mogelijkheid om mannelijke bloemen te ontwikkelen. Dat blijkt bij een behandeling van planten die alleen vrouwelijke bloemen vormen met gibberellinezuur of zilvernitraat. Dan vormt de plant ook mannelijke bloemen. Deze behandeling maakt het dus mogelijk twee ouderlijnen te kruisen en zo een hybride ras uit zaad te maken. Zaadloze uitgroei van vruchtgroenten heeft veel voordelen. De uitgroei wordt gestimuleerd door plantenhormonen. Parthenocarpie (vruchtgroei zonder bestuiving) kan natuurlijk binnen de soort aanwezig zijn. Momenteel zoeken onderzoekers en veredelaars naar mogelijkheden bij tomaat en paprika. Er is nog veel onderzoek nodig voordat er commerciële zaadloze rassen zijn. SAMENVATTING 31

32 Een heldere kijk op HOEZEN NEDERLANDS fabrikaat Trade-Link schakeling OTC/ APX onbalans bewaking automatisch koppeling klimaat alle klimaatcomputers plantsensoren onbalans prijzen uitwisseling online internet koppeling teeltregistratie/vergelijking KWALITEIT met de juiste LEVERTIJD KWANTITEIT met de juiste PRIJS Bel of fax rechtstreeks met DE MAKERS Neem vandaag nog contact met ons op voor meer informatie! HIJDRA Agro Automatisering B.V. Stationsstraat 37, 2641 GJ Pijnacker Tel: Fax: Atlas Packaging bv Delfweg 50g 2211 VN Noordwijkerhout Tel. +31 (0) Fax +31 (0)

33 GLASSHOUSE LOGISTICS van Oud naar Nieuw in 2008 Nieuw logo Nieuwe naam Nieuwe website Nieuwe producten Fijne Feestdagen en een voorspoedig Nieuwjaar! Postbus AD Bergeijk T +31 (0) F +31 (0) E sales@btm-bv.nl I BTM Glasshouse Logistics voorheen BTM Flower Processing Equipment

34 HARDENBERG TUINBOUW RELATIEDAGEN Initiatiefnemer Bert van het Hof: De tuinbouw in het noorden verdient van ons land. Daarnaast zijn er hier best wel veel toeleveranciers, installatiebedrijven en kassenbouwers gevestigd. Deze bedrijven hebben genoeg interessante dingen te bieden voor de telers in deze regio, zegt Bert van het Hof. Doordat de tuinbouwbedrijven in het noorden niet in centra bij elkaar zitten, kost het veel tijd om die bedrijven te bezoeken. Dat lukt je niet in drie dagen. Bovendien biedt deze relatiebeurs met een totaal concept van eten en drinken voldoende mogelijkheden om met de telers contact te hebben. Bert van het Hof: In Noord-Nederland zijn best veel toeleveranciers, installatiebedrijven en kassenbouwers gevestigd met interessante zaken voor de telers in deze regio. Foto Jan Anninga In januari vindt de tweede editie van de Tuinbouw Relatiedagen in Hardenberg plaats. Deze relatiedagen zijn hét trefpunt waar ondernemers en relaties in de tuinbouwsector elkaar ontmoeten. Bert van het Hof van Meteor Systems in Emmen is de initiatiefnemer van deze tuinbouwvakbeurs in Noord-Nederland. Hij en drie andere standhouders geven hun mening over deze beurs. TEKST: HARRY STIJGER Evenementenhal Hardenberg is de eerste vestiging van de Van der Most Groep, die haar deuren heeft geopend voor vakbeurzen en evenementen. Hier ligt het begin van de vakbeurzen met dé unieke fullservice-formule. Daarbij is alles geregeld van het versturen van de uitnodigingen voor de standhouders tot het serveren van een hapje en een drankje in de stand. De standhouders kunnen zich volledig richten op het uitwisselen van informatie, contacten leggen, inspiratie en TEKST: JAN VAN STAALDUINEN ideeën opdoen en in een sfeervolle ambiance zaken doen. Zowel de standhouders als de bezoekers kunnen gratis gebruik maken van de uitgebreide catering op de beursvloer. Typische netwerkbeurs In Noord-Nederland en Noord-Duitsland, in de omgeving van Papenburg, hebben we veel tuinbouwbedrijven, die ook heel innovatief zijn. Deze bedrijven zitten echter BEELD: ERIC VAN HOUTEN niet dicht bij elkaar zoals in het westen Nog groeien Het idee voor een tuinbouwvakbeurs in het noorden van het land stamt uit Een kleine groep van tien regionale kassenbouwers en installateurs stonden in december van dat jaar allemaal met een stand op de A&L Vakdagen, een beurs waar akkerbouwers en loonwerkers elkaar ontmoeten. Na die beurs hebben we tegen de beursorganisatie in Hardenberg gezegd dat we een vakbeurs alleen voor de tuinbouw wilden. Ze hebben toen tijd en ruimte voor ons ingepland aan het begin van het jaar. Januari is een gunstige periode voor de telers om een beurs te bezoeken. Samen met de beursorganisatie heeft Van het Hof de kar van deze tuinbouwvakbeurs getrokken. Hij wil de beurs komende maand nog groter maken dan dit jaar. Zo blijft hij bedrijven enthousiasmeren om deel te nemen. De eerste editie kende al 80 standhouders. In januari 2008 zullen dat er meer dan 100 zijn. De standhouders komen niet alleen uit Nederland maar er staan ook enkele Duitse bedrijven. Als je iets nieuws begint, heeft dat altijd een zekere aanlooptijd nodig om te groeien. Er zijn altijd bezoekers en standhouders die de kat uit de boom kijken. Behalve meer standhouders verwacht ik ook meer bezoekers. Geen noviteitenbeurs Herwin Schipper is vertegenwoordiger bij Cogas Noord BV in Emmeloord. Dit bedrijf is een totaalinstallateur voor de glastuinbouw en levert verwarmings-, elektro-, water- en regeltechnische installaties. Dit installatiebedrijf is ook actief in 34

35 een goede vakbeurs HARDENBERG TUINBOUW RELATIEDAGEN Henry Janssen: Hardenberg is vooral een relatiebeurs en de openingstijden s middags en s avonds zijn ideaal. tuincentra, de agrarische sector en de industrie. Als installateur richten we ons met name op Noord-Nederland en Noordwest- Duitsland. De vakbeurs in Hardenberg wordt bezocht door relaties uit deze regio, zegt Schipper. Wij geven de voorkeur aan een stand op een dergelijke regionale beurs boven een stand op internationaal georiënteerde beurzen zoals de Horti Fair, omdat we bijna niet internationaal opereren. Schipper vervolgt: De Tuinbouw Relatiedagen in Hardenberg zijn ideaal voor ons bedrijf omdat de juiste doelgroep er komt. Dat zijn niet alleen de glastuinders maar ook klanten uit aanverwante bedrijfstakken als de tuincentrumsector. Deze laatste groep is veelal van huis uit kweker en werken voornamelijk met uit de tuinbouw afkomstige installatietechniek. Met de komst van de tweede Tuinbouw relatiedagen in Hardenberg, zijn we dan ook zeer content. Hardenberg is geen noviteitenbeurs. Het is wel een goede gelegenheid om In de januari-uitgave van Onder glas besteden we uitvoerig aandacht aan de Tuinbouw Relatiedagen Rijswijk die op 12, 13 en 14 februari 2008 worden gehouden. contact te onderhouden met je relaties. Want in drie dagen tijd ontmoet je net zoveel klanten als in drie weken op de weg, besluit Schipper. Pendelbus voor Duitse telers Henry Janssen is directeur Brinkman Agro. Het toeleveringsbedrijf voor de glastuinbouw met 8 vestigingen in Nederland en 9 vestigingen in het buitenland, neemt voor het tweede jaar deel aan de Tuinbouw Relatiedagen Hardenberg. Brinkman heeft een vestiging in Emmen (Drenthe) en ziet het belang van een fullservice beurs voor die regio. Telers uit die regio moeten altijd veel kilometers maken om een beurs te bezoeken. Regionale beurzen hebben dan juist een belangrijke functie. Het maakt deel uit van de activiteit in de regio; het houdt de regio levendig en de contacten zijn gemoedelijker, zegt Janssen. Hardenberg is vooral een relatiebeurs en de openingstijden s middags en s avonds zijn ideaal. Voor de deelnemers zorgt de full-service formule voor een lage instapdrempel en de kosten zijn voor ons te overzien. De tuinbouwtoeleverancier vindt het ook van belang dat Duitse telers deze vakbeurs bezoeken. Ter promotie van de beurs over de grens zal Brinkman daarom, net als vorig jaar, mede-initiatiefnemer zijn om bussen vanuit Bielefeld en Papenburg te laten rijden. Op deze wijze proberen we er gezamenlijk voor te zorgen dat de Tuinbouw Relatiedagen Hardenberg een stevige, vaste plaats krijgen op de jaarlijkse beurskalender van de glastuinbouw. Niet kwantiteit maar kwaliteit Harry van het Hof is vertegenwoordiger in de bovenste helft van Nederland voor de Duitse firma Bruno Nebelung. Het bedrijf verkoopt jonge planten uit zaad en stek van perkgoed, zomerbloemen, vaste planten, balkongroenten (bijvoorbeeld paprika, tomaat en aubergine in pot) en kruiden. Ze verhandelen ook bloembollen. De vertegenwoordiger vindt de Tuinbouw Relatiedagen van belang voor Noord- Nederland. We zijn meteen op de eerste editie in Hardenberg gaan staan, omdat het een vakbeurs voor de tuinbouw is. Met het bedrijf staan we ook ieder jaar in Rijswijk, waar zo n bezoekers komen. Op de eerste beurs in Hardenberg zijn er bezoekers gekomen. Toch heb ik op iedere beurs 28 nieuwe adressen van telers genoteerd. Het maakt dus niet uit hoeveel bezoekers er komen, maar wie er komt. Het resultaat is dat hij na een aantal bezoeken van nieuwe adressen nu bij zes telers jong plantmateriaal levert. Contacten onderhouden Harry van het Hof: Een regionale beurs is veel beter en gemoedelijker. Het totaalconcept werkt perfect. Ter vergelijking geeft Van het Hof aan dat hij op de Horti Fair, met bezoekers dit jaar, maar 5 nieuwe adressen heeft genoteerd. Dit komt volgens hem omdat daar vooral internationale bezoekers komen, waar hij als regionale vertegenwoordiger niet op zit te wachten. Een regionale beurs is veel beter en gemoedelijker, zegt hij. Het totaalconcept van de Van der Most Groep werkt perfect. Telers werken de hele dag en komen aan het einde van de middag naar de beurs toe en kunnen daar een hapje eten. Voor veel telers was Hardenberg dit jaar nieuw en daarom zijn veel telers ook nog niet geweest. Hij sluit niet uit dat er nieuwe adressen te noteren zijn, maar dat zullen er naar verwachting deze keer wel wat minder zijn. Veel dezelfde relaties zullen de beurs weer bezoeken en dat is goed voor het onderhouden van contacten. De Tuinbouw Relatiedagen Hardenberg worden gehouden op 15, 16 en 17 januari 2008 in de Evenementenhal Hardenberg, Energieweg 2, 7772 TV in Hardenberg. De openingstijden zijn van uur tot uur. Tuinbouw Relatiedagen Hardenberg 35

36 VERNEVELEN GECONDITIONEERD TELEN Koelen door te vernevelen Vernevelen vraagt anders denken Drie situaties Op een normale dag zijn de verschillen tussen de kas- en planttemperaturen niet bijzonder groot; de twee waarden liggen doorgaans behoorlijk dicht bij elkaar. Alleen in extreme situaties lopen de verschillen op en komt het erop aan. Drie situaties, in een tomatengewas, tonen dat aan. kas- en planttemperatuur Marcel Raaphorst in een afdeling van WUR Glastuinbouw: Net als indertijd met het groeilicht moet de teler zijn denkwijze veranderen. De kastemperatuur kan in de zomer hoog oplopen. Koelen, op de één of andere 1. Een verdampend gewas De buitentemperatuur is 24 o C, de luchtvochtigheid buiten is 40% en de instraling is 600 Watt/m 2. De luchtvochtigheid in de kas is 60%, de kastemperatuur is 29 o C, de planttemperatuur is 27,7 o C. Met een RV van 60% is de lucht in de kas redelijk droog. De instraling van de zon warmt het blad op, maar omdat de omringende lucht redelijk droog is, kan de plant goed verdampen en zijn teveel aan warmte afgeven aan de omgeving. Marcel Raaphorst: Stel de tuinder gaat nu vernevelen en hij kiest als doelstelling de kastemperatuur terug te dringen met drie of vier graden. Door te vernevelen is dat goed mogelijk, maar in deze situatie zou vernevelen slechts een klein effect op de planttemperatuur hebben. Want door de verhoogde luchtvochtigheid zal het gewas minder verdampen en zichzelf minder kunnen koelen. vernevelen droogtestress wijze, is dan noodzakelijk. Vernevelen is een manier om de kas te koelen. Maar de teler die deze techniek toepast, moet niet uitgaan van de kastemperatuur, maar van de gewenste planttemperatuur. Dat stelt onderzoeker Marcel Raaphorst van WUR Glastuinbouw in Bleiswijk. TEKST EN BEELD: JOS BEZEMER Een hoog oplopende planttemperatuur is een teken dat de plant moeilijk verdampt vanwege droogtestress. Met behulp van koelende technieken moet deze dan naar aanvaardbare niveaus worden teruggedrongen. Gebeurt dat niet, dan blijft de plant zijn verdamping beperken met gesloten huidmondjes, waarbij de opname van CO 2 en de assimilatie stil komen te liggen. Van enige productie door de plant is dan geen sprake meer. Meer energie in vochtige lucht Marcel Raaphorst onderzocht de effecten van verneveling op het klimaat en keek ook naar de waterbehoefte die vernevelen met zich meebrengt. Onlangs presenteerde hij het rapport aan de opdrachtgever, het Ministerie van LNV en het Productschap Tuinbouw. Vernevelen is een zekere manier om de kastemperatuur te verlagen, want vochtige lucht kan meer energie (lees: overtollige warmte) bevatten dan minder vochtige lucht. Door de vochtige lucht af te voeren, wordt dus warmte afgevoerd. Maar, aldus Raaphorst, het is dan wel zaak dat de teler óók uitgaat van de gewenste planttemperatuur en niet meer alleen van de kastemperatuur. 2. Het gewas heeft droogtestress Ook nu is de buitentemperatuur 24 o C, de luchtvochtigheid buiten is 40% en de instraling 600 Watt/m 2. De luchtvochtigheid in de kas is 50%, de kastemperatuur is 31 o C, de planttemperatuur is 32 o C. De kastemperatuur is hoog, de planttemperatuur is nog hoger. De plant krijgt te weinig water vanuit het wortelgestel aangevoerd en sluit de huidmondjes. Hij verdampt weinig, er vindt nauwelijks opname van CO 2 plaats, de assimilatie stopt. De plant probeert te overleven door zijn verdamping af te remmen en daarbij neemt hij zijn hoge temperatuur voor lief, onder het motto We zien wel waar het schip strandt. In dit geval zal vernevelen een zeer sterk effect hebben. Want de plant die in droogtestress verkeert, wordt geholpen in zijn koeling. Deze situatie met verneveling wordt hieronder uitgelegd. te weinig water 36

37 en anders telen VERNEVELEN GECONDITIONEERD TELEN luchtvochtigheid 3. Vernevelen heeft effect Opnieuw is de buitentemperatuur 24 o C, de luchtvochtigheid buiten 40% en de instraling 600 Watt/m 2. De luchtvochtigheid in de kas loopt dankzij het vernevelen op naar 90%, de kastemperatuur loopt terug van 31 o C naar 24 o C. De plant hoeft minder te verdampen, maar door het dalen van de kastemperatuur daalt de planttemperatuur mee van 32 o C naar 26,9 o C. In deze situatie is vernevelen een fantastisch middel, want de planttemperatuur daalt behoorlijk. Met als gevolgen: de plant opent de huidmondjes, hij neemt weer CO 2 op en het assimilatieproces wordt hervat. Er is weer productie. moeite met koelen raamstand Anders denken De conclusie: als de planttemperatuur hoger oploopt dan de kastemperatuur, wijst dat erop dat de plant moeite heeft zichzelf te koelen, en is vernevelen een optie. Alles draait dus om de planttemperatuur en niet meer om de kastemperatuur. Dit betekent voor de teler dat hij op een andere denkwijze moet overstappen, eenvoudigweg omdat het ook een andere wijze van telen is. Door te vernevelen roert hij behoorlijk in het kasklimaat en belangrijke parameters veranderen, precies zoals dat het geval was met de opkomst van groeilicht. Ook toen stonden telers voor de opgave anders te gaan denken. Wie vernevelt, brengt de kastemperatuur omlaag. Omdat met een hoge luchtvochtigheid slechts een kleine raamopening nodig is om energie af te voeren, kan een teler door te vernevelen óók de raamstand beperken en een hogere CO 2 -concentratie in de kas aanhouden. Het is een tweede voordeel van vernevelen. De teler kan natuurlijk ook kiezen voor één van de twee effecten. Ontvochtigen bij mistig weer Als de planttemperatuur hoger oploopt dan de kastemperatuur, wijst dat erop dat de plant moeite heeft zichzelf te koelen. In die situatie is vernevelen een goede optie. De planttemperatuur meten Raaphorst raadt telers die in de weer gaan met conditionering aan om ook planttemperatuurmeters te gaan gebruiken. Dat vraagt om enige oefening; de positie van de meters is namelijk kritisch. Planttemperatuurmeters zijn zonder meer handig om te meten en te weten wat je doet, maar de uitgelezen waarden moeten betrouwbaar zijn. Dat kan alleen als ze op een heel goede plek hangen; een plek waar geen storende invloeden zijn van bijvoorbeeld de verwarmingsbuis, van tocht of van een lichtere plek in een gekrijt kasdek. Zo niet, dan kunnen de waarden onbetrouwbaar zijn en weet de teler niet precies wat hij met de planttemperatuur aan het doen is. Behalve het bevochtigen met vernevelaars moet een groot deel van het jaar ook worden ontvochtigd, bijvoorbeeld door te ventileren. Kun je ontvochtigen als het mistig weer is? Het lijkt vaak van niet, maar toch wordt wel degelijk vocht afgevoerd. Met het Mollierdiagram is dit te berekenen: stel de kastemperatuur is 20 o C en de RV binnen is 80%. De kaslucht bevat dan 13,9 gram vocht per m 3. Buiten is de temperatuur 10 o C en de RV is daar zelfs 99%. Relatief gezien is (lijkt) deze lucht vochtiger, maar door de lagere temperatuur bevat deze lucht, uitgedrukt in grammen, minder vocht per kubieke meter, namelijk 9,3 gram/m 3. Bij elke m 3 luchtuitwisseling wordt in deze situatie 13,9 9,3 = 4,6 gram vocht afgevoerd. Grote waterbehoefte Vernevelen vraagt overigens veel water, afhankelijk van de gewenste luchtvochtigheid 100 tot 500 mm per jaar. Dat kan niet allemaal uit de voorraad opgevangen gietwater komen, want de jaarlijkse neerslag in Nederland ligt tussen 600 en 800 mm. Omdat de meeste regen in het najaar valt, moet de teler het opgevangen water tot de volgende zomer opslaan, want dan is de behoefte aan koeling het grootst. Vernevelen zou dus ook grotere bassins vergen. Telers kiezen daarom voor aanvullend leidingwater, bronwater of zelfs boezemwater. De teler moet het water wel filtreren, want mineralen en vuil kunnen de nozzles verstoppen. Vernevelen is een zekere manier om de kastemperatuur te verlagen, want vochtige lucht kan meer warmte bevatten dan minder vochtige lucht. Door de vochtige lucht af te voeren, wordt latente en voelbare warmte afgevoerd. Daarbij is het wel zaak dat de teler óók uitgaat van de gewenste planttemperatuur en niet meer alleen van de kastemperatuur. Want het effect van vernevelen op de planttemperatuur bepaalt of de maatregel zinnig is. Planttemperatuurmeters kunnen de teler hierbij behulpzaam zijn. SAMENVATTING grotere bassins 37

38 BLADGROENTEN GECONDITIONEERD TELEN Arno Jonker over zijn gesloten kas: Geen gasaansluiting meer en toch Erwin Bes (links), Coen Ruijsbroek en biologische bladgroenteteler Arno Jonker (rechts) zijn tevreden over de gelijkmatige temperatuurverdeling in de open kas. BiJo logische groenten in s-gravenzande gaat een GeslotenKas bouwen voor de teelt van minivruchtgroenten. Het project bestaat uit 10,5 ha, waarvan 7,5 ha open kas en 3 ha gesloten kas. De open kas met biologische bladgroenten is recent opgeleverd. De gesloten kas moet nog worden gebouwd. Een gesprek met teler Arno Jonker, die met zus Elma en vader Aad eigenaren zijn van het bedrijf. TEKST EN BEELD: HARRY STIJGER BiJo richt zich op het telen, snijden en verpakken van honderd procent biologische groenten. De hoofdvestiging in s-gravenzande is 7,5 ha, waar volgend jaar nog 3 ha gesloten kas bijgebouwd wordt. Op drie andere locaties huurt het bedrijf er nog eens 5 ha bij. De keuze om biologisch te gaan telen in een gesloten kas hangt samen met de uitbreiding van het kasoppervlak en het huidige gebruik van fossiele brandstoffen. De uitbreiding is groter dan we in eerste instantie gedacht hadden. Door deze grotere oppervlakte hikken we nog meer tegen het gebruik van fossiele brandstoffen aan, zegt Arno Jonker. Voor bedrijven met kleine gewassen is het bij een gasverbruik van zo n 10 m 3 /m 2 per jaar niet gunstig inkopen. We gebruiken dat gas in de vier wintermaanden van het jaar en de andere acht maanden stoken we niet of nauwelijks. We hebben gezocht naar een duurzame oplossing en kwamen via Jan Moerdijk Consultancy in contact met Innogrow en het concept van de GeslotenKas. Behalve het besparen van energie willen we ons onderscheiden in de markt met duurzaam geteelde biologische producten. Geen warmte-overschot BiJo gaat het concept toepassen in een 100% gesloten kas. Jonker: In de zomer oogst je in de gesloten kas meer warmte dan je nodig hebt in de teelt. Deze warmte slaan we op in de aquifer om op een later tijdstip weer te gebruiken. Een deel van de geoogste warmte gebruiken we in de open kas en een ander deel in de gesloten kas. Er is geen warmte-overschot, het systeem is in balans. Voor de teelt van minivruchtgroenten is meer warmte nodig dan voor de teelt van kleine bladgroenten. In de open kas gebruikt Jonker de opgeslagen zonnewarmte zonder inzet van een warmtepomp. Dit jaar is de bestaande kas met bladgroenten uitgebreid van 2,7 ha naar 7,5 ha en ingericht op een direct gebruik van zonnewarmte. De verwarmingsinstallatie is daarbij aangepast om de opgeslagen warmte direct te kunnen gebruiken. In iedere kap van de 12,80 m breedkapkas hangt boven in de nok een luchtbehandelingskast (LBK) en een grote transparante luchtverdeelslang met een doorsnede van 1 meter 1 meter doorsnede. Het gatenpatroon in de luchtslang is gedimensioneerd op een luchtworp van circa 5 meter en een gelijkmatige temperatuurverdeling over de gehele lengte van de kap. Iedere LBK bestrijkt m 2 kasoppervlakte. De elektriciteitsbehoefte van de warmtepomp en de ventilatoren van de LBK s wordt ingevuld met groene stroom. 38

39 duurzaam biologisch telen BLADGROENTEN GECONDITIONEERD TELEN Open en gesloten kas In dit klantspecifieke concept komt een bio-olieketel met een vermogen van kw voor de piekmomenten in energieverbruik en voor eventuele calamiteiten. Deze ketel zal nog geen 5% van de totale jaarlijkse warmtebehoefte van het project leveren. Jonker heeft volgend jaar geen gasaansluiting meer nodig op 10 ha kas. In de gesloten kas met een biologische grondteelt minivruchtgroenten ontbreken de teeltgoten om de luchtslangen aan op te hangen. Deze luchtslangen met een doorsnede van 60 centimeter komen laag tussen het gewas te hangen. Voor het uitvoeren van gewaswerkzaamheden zijn de luchtslangen op te hijsen. Hiervoor is voldoende ruimte nodig boven de gewasdraad. Jonker denkt er aan om een Venlokas met 6 meter poothoogte te bouwen, zodat hij de gewasdraad op 4 meter hoogte kan hangen. De investering in de klimaatinstallatie voor de open kas is 15,50 euro/m 2. Met name de verwarmingsinstallatie voor het directe gebruik van opgeslagen warmte is duurder dan een conventionele installatie. BiJo heeft nu geen vast bovennet en geen hijsbaar groeibuisnet meer. De investering in de nog te bouwen gesloten kas zal 125 euro/m 2 bedragen. De energiebesparing is omgerekend naar aardgasequivalenten ongeveer 2 miljoen m 3 gas/jaar. De terugverdientijd ligt tussen de 6 tot 8 jaar. Hogedruk nevelinstallatie In de open kas hangt sinds juli van dit jaar op m 2 een hogedruk nevelinstallatie om te testen hoe het koelend effect werkt in combinatie met kleine bladgroenten. Jonker: We hebben gekozen voor een installatie waarbij later de hoek van de nozzles nog steeds verstelbaar is. De hoek van de nozzle bepaald namelijk of de kou op de juiste plaats bij de grond komt. Anders kan het wel eens zo zijn dat de nevel al via de luchtramen weg geventileerd is voordat die bij de grond is. De nevelinstallatie hangt op 3,5 meter hoogte boven de grond, zodat het voor de gewaswerkzaamheden geen probleem oplevert. Doordat we dit jaar geen echte zomer hebben gehad, hebben we nog geen testresultaten waarmee we een afweging kunnen maken om de hele open kas te voorzien van een dergelijke nevelinstallatie, laat de teler weten. Volledige projectbegeleiding Bij het tot stand komen van het totale project speelt Innogrow een belangrijke rol. Tijdens de realisatie is er wekelijks overleg met de teler en de betrokken partijen over de voortgang en de te realiseren De luchtbehandelingskast en de luchtslang in de nok zorgen voor een gelijkmatige temperatuurverdeling. deadlines. Behalve conceptontwikkeling verzorgen wij ook de bestekken, aanbestedingen, inkooptrajecten, projectbegeleiding en oplevering. We zorgen ook voor het aanvragen van vergunningen en subsidies. Daarmee ontzorgen wij de teler maximaal, zegt Erwin Bes, manager projectbureau bij Innogrow. Subsidie en monitoring Bij BiJo zijn twee subsidies verleend. Allereerst de subsidieregeling voor het demonstratie- en kennisoverdrachtproject duurzame landbouw van het Productschap Tuinbouw en het ministerie van LNV. Tevens heeft deze teler van LNV subsidie gekregen in het kader van de Marktintroductie Energie-innovaties (MEI 2007). Deze subsidie bedraagt 40% van de investering. Op basis van een totaal monitoringproject zal Innogrow na oplevering de teler een jaar lang adviseren op het gebied van teelt en energetische optimalisatie. In dit project zullen, in overleg met de teler, alle facetten van energie en teelt aan bod komen, zodat de teler de hoogst mogelijke energie- en teelttechnische efficiency kan behalen. Klimaatmodel Innogrow werkt met een klimaatmodel waarmee ze op basis van een referentiejaar, een complete teeltstrategie doorrekenen. Met de uitkomsten van deze berekening ontwerpen, dimensioneren en optimaliseren ze de installatie. De teler bepaalt de uitgangspunten voor dit klimaatmodel, zoals gewenste temperatuur, RV, CO 2 en lichtniveau. Projectengineer Coen Ruijsbroek geeft aan dat ze voor de gesloten kas bij BiJo bekijken of het interessant is een warmtepomp met het koudemiddel ammoniak in plaats van het koudemiddel 134A te gebruiken. De investering is dan wel twee keer zo hoog, maar de warmtepomp heeft een 15% hoger rendement. BiJo gaat biologische minivruchtgroenten in een gesloten kas telen. De eerste fase heeft dit jaar plaats gevonden: de bouw en inrichting van de open kas. In iedere kap van deze breedkapkas bevindt zich in de nok een luchtbehandelingskast en een grote transparante luchtslang. Tevens is de verwarmingsinstallatie zo aangepast dat de opgeslagen warmte uit de aquifer direct is te gebruiken. Volgend jaar wordt de gesloten kas gebouwd en ingericht met een hijsbaar systeem voor de luchtslangen. SAMENVATTING 39

40 De beste basis voor elk gewas! VAKBEURS De Tuinbouw Relatiedagen zijn hét trefpunt waar ondernemers en relaties in de tuinbouwsector elkaar ontmoeten. U kunt informatie uitwisselen, contacten leggen, inspiratie/ideeën opdoen en in een verkoopbevorderende ambiance zaken doen. ORGANISATIE Indien u geïnteresseerd bent in deelname en/of bezoek neemt u dan contact op met de beursorganisatie. OPENINGSTIJDEN Dinsdag uur Woensdag uur Donderdag uur CORRESPONDENTIE/ BEZOEKERSADRES: EVENEMENTENHAL HARDENBERG Energieweg 2, 7772 TV Hardenberg T (0523) F (0523) E info@evenementenhalhardenberg.nl I BEZOEKERSADRES: EVENEMENTENHAL RIJSWIJK Volmerlaan 12, 2288 GD Rijswijk I rooting solutions stek- en zaaigrondmengsels perskluiten gevulde trays paper pots Grovopots lijmpluggen Fibre Neth pluggen Elk product is qua samenstelling, maatvoering, boorgaten, etc. geheel af te stemmen op uw wensen. growing solutions potgrond: veen- en HP-Kokosmengsels in elke gewenste samenstelling, onder meer voor - bromelia s en anthuriums - vaste planten - stek- en zaaigoed - groene planten - perkgoed - bloeiende potplanten - boomkwekerij Leverbaar in bulk, in Big Bags van 1,5 tot 2,5 m3, in kuubkisten en in 10 tot 70 literverpakkingen. uitgebalanceerde substraten onder meer voor - rozen - gerbera s - bouvardia s - orchideeën - kleinfruit - anthuriums - anjers - vruchtgroenten kokosplanken Fibre Neth opkweekblokken producten voor bodemverbetering services potten vullen op locatie levering van gevulde potten oppotten op locatie chrysantenstek-steken reinigen en ontsmetten van bakken en trays Voor informatie, advies en bestellingen: tel of stuur uw offerte-aanvraag per mail naar: vdk@vanderknaap.info

41 Avéro Achmea verzekert uw groei specialist in glastuinbouwverzekeringen preventie voorkomen is beter Schade kan ook ú overkomen. Uw bedrijfscontinuïteit is dan in gevaar. Interpolis helpt u dit te voorkomen. Door concrete preventietips te geven. Zodat u maatregelen kunt nemen. Meer weten over preventie? Uw verzekeringsadviseur helpt u graag. Of kijk voor preventietips op Interpolis. Glashelder

42 PAPRIKA GECONDITIONEERD TELEN Voortzetting paprikaproef levert waardevolle informatie op Adviseur Frank Breugem: In gesloten Frank Breugem: Zodra er in normale kassen wordt gelucht, ga je in de gesloten kas het CO -voordeel merken. 2 Paprika s telen in een gesloten kas vergt een andere aansturing en levert iets meer productie op. Dat is de conclusie na twee jaar praktijkproeven. Aangepaste teelt- en klimaatregimes gaven een langer en voller gewas, dat zich vanaf het late voorjaar sneller ontwikkelde. TEKST EN BEELD: JAN VAN STAALDUINEN Optima-kas Vanaf late voorjaar meer CO 2 Extra CO 2 doseren in een gesloten kas biedt in het vroege voorjaar geen meerwaarde, omdat er dan ook in stan- luchtverwarming De proef is een project van LTO Groeiservice, Wageningen UR Glastuinbouw en het Improvement Centre in Bleiswijk, die een semi-gesloten Optima-kas heeft. Het onderzoek is gefinancierd door het Productschap Tuinbouw en enkele particuliere partijen. Evenals vorig jaar is gekozen voor het rode standaardras Ferrari. Er zijn 7 stengels per m 2 aangehouden. Teeltadviseur Frank Breugem bracht onlangs verslag uit. Geen stralingswarmte onderin In de GeslotenKas van Themato bleek al dat je de teelt anders moet benaderen dan normaal, zegt hij. Het klimaat moet je anders aansturen en dat heeft gevolgen voor de gewasontwikkeling. Na de installatie van de luchtslangen in februari schakelden we over van buis- op luchtverwarming. Hierdoor misten we het effect van stralingswarmte en voelde de kas kouder aan. De planttemperatuur blijft daardoor kennelijk ook lager, want het gewas in de geconditioneerde kas ontwikkelde zich toen iets trager dan de referentieteelt. Om het verschil op te vangen hebben we tussen half februari en eind april de dagtemperatuur 1 graad hoger ingesteld dan in de referentiekas, namelijk op 22 o C. Temperatuur valt sneller terug Ook zagen we dat de temperatuur in de gesloten afdeling s avonds veel sneller terugviel, vervolgt de zelfbenoemde paprikoloog. Actief koelen met koude lucht werkt zeer direct. In de referentiekas ijlt de verwarming vaak na en loopt de temperatuur veel geleidelijker terug wanneer er niet wordt afgelucht. Door het gemis van stralingswarmte en de snellere temperatuurdaling in de avond kan de etmaaltemperatuur in de gesloten kas bij gelijke temperatuurinstellingen lager uitkomen. Dat werd aanvankelijk versterkt door een technische fout, waardoor we s ochtends bij het opstoken de ingestelde temperatuur niet haalden. Rond half mei was dit probleem opgelost. Het klimaatregime hadden we al aangepast door de gesloten afdeling eerder op te stoken, een iets hogere dagtemperatuur aan te houden en later af te zakken naar de gewenste nachttemperatuur. Toch liep het gewas toen al iets achter op de referentieteelt. hogere dagtemperatuur 42

43 kas goed paprika s telen PAPRIKA GECONDITIONEERD TELEN hoger CO 2 -niveau meer bladmassa geringere wateropname daardkassen nauwelijks wordt gelucht en er een hoger CO 2 -niveau heerst. Licht is dan de beperkende factor. Zodra je als een teler in normale kassen moet luchten, meestal in het late voorjaar, ga je het CO 2 -voordeel merken, heeft Breugem ervaren. Bij hogere CO 2 -niveaus kun je ook een iets hogere etmaaltemperatuur aanhouden, waardoor de gewasontwikkeling versnelt. Dit effect was meetbaar vanaf week 19, toen de zettingen groter werden en elkaar wat sneller opvolgden dan in de referentiekas. Snelheid erin houden Om een wat voller gewas te krijgen dan in het eerste onderzoeksjaar was de CO 2 -concentratie ingesteld op 900 ppm. Bij Themato was dat ppm, maar het gewas oogde toen erg schraal, licht de teeltadviseur toe. Wij wilden graag meer bladmassa om voldoende snelheid in het gewas te kunnen houden. In een normale teelt vindt er na elk van de zeven zetsels een groeistagnatie plaats. In de gesloten kas werd dat beeld in 2006 versterkt en bleven de planten vrij kort. Dit jaar was er weinig verschil in gewasopbouw tussen de gesloten en referentiekas. De proef had wel wat last van storingen bij OCAP, die het Improvement Centre van CO 2 voorziet. Dat gebeurde op zes dagen, vertelt Breugem. Het CO 2 -niveau in de gesloten kas viel toen veel sneller terug dan in een standaardkas, omdat er weinig lucht van buiten werd aangevoerd. Achteraf gezien hadden we toen meer moeten luchten. Vochtdeficit en wateropname In een gesloten kas is het vochtdeficit lager dan in een open kas, waardoor het gewas minder verdampt. De teeltadviseur zag dat duidelijk terug in de geringere wateropname. Bij een buitentemperatuur boven 28 o C werd er een kiertje lucht gezet om warmte en vocht af te voeren en de verdamping te stimuleren. Opmerkelijk was dat er tijdens het opstoken van de kas in de vroege ochtend juist een groter vochtdeficit heerste dan in de referentiekas, vooral tijdens zachte ochtenden met een geringe stookbehoefte. Dat was vorig jaar ook het geval, dus blijkbaar is dat een gegeven, zegt de paprikaspecialist. Misschien ligt het aan de sterkere luchtbeweging in de gesloten kas. Wat ook kan meespelen is dat we daar een iets hogere ochtendtemperatuur hadden ingesteld. Omdat het gewas bij een lagere wateropname ook minder voedingsstoffen opneemt, kan het volgens Breugem geen kwaad om de EC in een gesloten afdeling wat hoger in te stellen. Schermen in gesloten kas In 2006 werd er zonder beweegbaar scherm geteeld, waardoor vruchtverbranding de kop op stak. Om dat nu te voorkomen ging het beweegbare scherm in de Optimakas dicht bij een instraling boven de 600 W/m 2. In de open kas lag de grens op 750 W/m 2. Er is bewust gekozen voor een lagere instelling in de Optimakas, omdat de temperatuur in de kop van het gewas fors kan oplopen wanneer er niet wordt gelucht. Omdat de noodzaak van schermen deze zomer veel minder aanwezig was en er nauwelijks vruchtverbranding optrad, schakelden we het scherm in de loop van augustus uit. Het venijn zat dit jaar in de staart. De week daarop kregen we enkele warme, zonnige dagen en hadden we direct vruchten met brandplekjes. Schermen in een gesloten kas werkt dus wel degelijk. Productieverloop Door de groeiachterstand als gevolg van de klimaattechnische problemen in het voorjaar bleef de productie in de geconditioneerde afdeling de eerste drie zetsels duidelijk achter bij de referentieteelt. Dit is duidelijk zichtbaar in de figuur, waarin de productieverschillen per week tot uitdrukking komen. In week 26 kwam de cumulatieve productie in beide afdelingen op gelijke hoogte, vanaf week 27 liep de gesloten kas voor. Na week 35 bleef het productieverschil constant 1 tot 1,5 kg/m 2. Dit is mede te danken aan de snellere opvolging van het vierde tot en met het zevende zetsel. Op 12 november werden in beide afdelingen de laatste vruchten geoogst. Een extra zetsel werd niet gerealiseerd. Ik denk dat een extra zetsel haalbaar is door nog iets sneller te telen en wat later te stoppen, merkt Breugem op. Het vergroot wel de kans op fijnere vruchten. Eerder planten heeft geen zin, want dat levert geen CO 2 - voordeel op. kg/m 2 FIGUUR 1: Productie verloop per week Conclusies Per saldo kwam de productie in de gesloten kas ongeveer 1 kg/m 2 hoger uit. Gezien de moeizame start en technische tegenvallers ben ik daar best tevreden over, zegt de teeltadviseur. Op deze nieuwe locatie moesten we de juiste instellingen opnieuw ontdekken. Terugkijkend denk ik dat het een juiste keuze was om in te zetten op groeisnelheid en bladmassa. Er is aangetoond dat je in een gesloten kas goed paprika s kunt telen. Wanneer de start van de teelt beter verloopt, kan de meerproductie best twee keer zo hoog uitvallen. Of een gesloten kas daarmee rendabel is durf ik niet te zeggen. Ik vind het behaalde resultaat en het nog aanwezige potentieel in elk geval zeer bemoedigend. Meerproductie is geen doel op zich, maar dient om de meerkosten te bestrijden. Vervolgproef luchtbevochtiging De paprikaproef krijgt volgend jaar een vervolg bij Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk. Er wordt dan ingezoomd op de warmteafvoer bij een beperkt ventilatievoud via luchtbevochtiging. Dit gebeurt in afdelingen met en zonder koelblokken. Ondanks enkele tegenvallers is de proef met de semi-gesloten paprikateelt geslaagd. Door in te zetten op groeisnelheid is een meerproductie van ongeveer 1 kg/m 2 gerealiseerd. Teeltadviseur Frank Breugem denkt dat het dubbele haalbaar is. SAMENVATTING Week nummer groeisnelheid rendabel 43

44 CHRYSANT GECONDITIONEERD TELEN Te hoge temperatuur onder verduisteringsdoek voorkomen Vernevelen en koelen geven beperkte den tot teeltvertraging, doorwas en problemen met de bloemkwaliteit, zoals dubbele harten. Dat effect is het sterkste in de derde week van de kortedagfase, wanneer planten de afzonderlijke bloemetjes of florets aanlegt. Proefopzet Dit gegeven vormde de aanleiding voor onderzoek naar de mogelijkheden om de temperatuur te verlagen met behulp van verneveling overdag en koeling onder het gesloten scherm. In week 26 werden daarvoor bij Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk drie afdelingen beplant met vier gevoelige cultivars: Anastasia, Euro, Feeling Green en Reagan. Eén afdeling vormde de referentiekas. In de tweede afdeling werd overdag geneveld en in de laatste afdeling werd dit gecombineerd met koeling s nachts onder gesloten scherm. De koelcapaciteit bedroeg 350 W/m 2 per uur. De maximale vernevelingscapaciteit was 120 g/m 2 per uur bij 5 seconden vernevelen en 20 seconden wachttijd (1/5 x 600 g/m 2 per uur). Het water dat verdampt onttrekt 80 W/m 2 per uur aan warmte. Verneveling vond plaats op basis van het gemeten vochtdeficit. Er werd gestart bij een vochtdeficit van 3,9 g/m 3. De maximale capaciteit (120 g/m 2 per uur) werd bereikt bij 4,5 g/m 3. De CO 2 -dosering stond ingesteld op 100 kg/ha per uur tot een maximale concentratie van ppm. Tijdens de kortedagperiode lag het verduisteringsscherm dicht van tot uur. Deze periode ging in op 10 juli. Marcel Raaphorst: De verschillen in reactietijd waren klein, maar de teeltduur was het kortste in de kas met verneveling en koeling. In een normale zomer zijn de verschillen ongetwijfeld groter. In de chrysantenteelt loopt de kastemperatuur onder verduisteringsdoek in de zomer soms hoog op. Bij gevoelige rassen kan dat leiden tot teeltvertraging en kwaliteitsproblemen. In opdracht van het PT onderzocht Metingen In alle kassen zijn de planttemperatuur, luchttemperatuur, luchtvochtigheid en CO 2 -concentratie en de teeltduur geregistreerd. Na het oogsten zijn steekproefsgewijs het versgewicht, de taklengte, het takgewicht bij 80 cm lengte en het drogestofgehalte bepaald. Ook zijn het aantal bloemen, dubbele harten, overige bloeiafwijkingen en de lengte met bruin blad bepaald en is de houdbaarheid gemeten. Gerealiseerd klimaat De buitentemperatuur kwam tijdens de proefperiode slechts enkele dagen boven de 20 O C en lag gemiddeld 1,4 O C onder het langjarig gemiddelde. De warmste dag was 5 augustus met 22 O C, FIGUUR 1. Gemiddelde kas- en planttemperatuur per uur vanaf 10 dagen na planten. WUR Glastuinbouw of verneveling overdag en/of koeling s nachts onder gesloten scherm de temperatuur voldoende kan verlagen om deze problemen te voo rkomen. TEKST EN BEELD: JAN VAN STAALDUINEN Chrysant is een weinig warmtebehoevend gewas. Tijdens de kortedagbehandeling in de zomer kan de temperatuur onder het verduisteringsscherm zelfs gevaarlijk oplopen. s Nachts een kier in het scherm zetten om de temperatuur in de lange nacht te verlagen werkt dan onvoldoende. Bij gevoelige rassen kan dat lei- Temperatuur ( O C) 0:00 2:00 4:00 6:00 8:00 10:00 12:00 14:00 16:00 18:00 20:00 22:00 44

45 kwaliteitsverbetering CHRYSANT GECONDITIONEERD TELEN 28 juni had de hoogste instraling. Op 5 augustus werd het in de kas 30 O C. Dit lag ruim onder de pieken op praktijkbedrijven in Toen werden er soms dagtemperaturen gemeten van 38 O C en nachttemperaturen van 24 O C. Onderzoeker Marcel Raaphorst: Vanwege de koele en donkere zomer werden er dit jaar geen bloeivertraging en bloemafwijkingen verwacht. Om toch klimaatverschillen te creëren zijn na overleg met de begeleidingscommissie in alle afdelingen hogere ventilatie- en buistemperaturen aangehouden. Omdat er tijdens de langedagperiode onder het verduisteringsscherm ook werd belicht, resulteerde dit in de referentie- en nevelafdeling in hogere nachttemperaturen. De gekoelde afdeling bleef dan keurig tussen de 20 en 21 O C (zie figuur 1). Luchtvochtigheid en verdamping Verneveling resulteerde overdag tijdens de hele teelt in een gemiddeld 5% hogere RV dan in de referentiekas. Opvallend genoeg liep de RV s avonds na het sluiten van het scherm in de referentiekas veel sneller op dan in de kassen met verneveling, merkt Raaphorst op. Een verklaring kan zijn dat het gewas in de referentiekas overdag meer moet verdampen en daar s avonds mee doorgaat. Als dit klopt zou verneveling kunnen helpen om vochtproblemen s nachts te voorkomen. De RV in de gekoelde kas was s nachts hoger dan in de vernevelde kas. Koelen onttrekt weliswaar vocht aan de lucht, maar koude lucht kan ook minder vocht bevatten. Bovendien is in de gekoelde kas geen gebruik gemaakt van het bovennet. In de nanacht liep de RV in de referentie- en FIGUUR 2. Gemiddelde RV per uur over de hele teelt. nevelkas sterk op door het stopzetten van de minimum buistemperatuur, het sluiten van de schermkier en de nachtelijke gietbeurten. Het gemiddelde etmaalverloop van de RV in de drie afdelingen is weergegeven in figuur 2. Reactietijd De reactietijd is het aantal dagen vanaf de start van de kortedagbehandeling tot meer dan 80% van de takken minimaal drie open bloemen heeft. Vrijwel dagelijks is het aantal open bloemen per cultivar gemeten (zie tabel). De gekoeld/vernevelde kas ging op 10 juli de korte dag in, de twee andere afdelingen per abuis een dag later. Hiervoor zijn de uitkomsten gecorrigeerd. De verschillen in reactietijd tussen de afdelingen zijn niet groot, maar de teeltduur was in alle gevallen het kortste in de kas met verneveling en koeling. Reagan was hier twee dagen sneller. Na 56 dagen is gestopt met tellen. Van Anastasia was toen minder dan 80% van de takken oogstrijp. Kwaliteitsaspecten Uit de gewasmetingen na de oogst blijkt dat verneveling geen merkbaar verschil geeft in productie en kwaliteit. Wel is aangetoond dat met lichte verneveling (maximaal 120 g/m 2 per uur) de dagtemperatuur met ongeveer 1 O C is te verlagen. In combinatie met de hogere RV verlept een net geplant gewas hierdoor minder snel, maar dat heeft dit jaar niet geleid tot een hoger takgewicht. In de gekoeld/vernevelde kas ontstonden minder kwaliteitsproblemen. Deze percentages zijn erg laag zodat geen verschillen zijn vast te stellen. TABEL. Reactietijd per cultivar in dagen Cultivar Kas Gemiddelde % open reactietijd bloemen na (dagen) 56 dagen Euro nevel 50,0 referentie 50,5 nevel/koel 50,5 F. Green nevel 53,0 referentie 54,0 nevel/koel 53,0 Reagan nevel 54,0 referentie 54,0 nevel/koel 52,0 Anastasia nevel >56,0 42% referentie >56,0 50% nevel/koel >56,0 58% Wel effect, maar relatief klein De effecten van zowel koelen als vernevelen zijn positief, maar waarschijnlijk te klein om de investeringen rendabel te krijgen, zegt Raaphorst. Door de zeer koele zomer hadden we weinig kwaliteitsproblemen. In een normale of hete zomer zijn de verschillen ongetwijfeld groter. Voor vernevelen ziet de onderzoeker met name drie toepassingen: het koelen van jonge planten die nog weinig wortels hebben (een hogere capaciteit tot 500 g/m 2 per uur is dan wenselijk) verlaging van het ventilatievoud om een hoge CO 2 -concentratie te realiseren het verlagen van de verdamping om daarmee ook s nachts een droger klimaat te krijgen. Naar aanleiding van de kortere reactietijd bij een nachttemperatuur van 20 O C zou je wellicht kunnen concluderen dat de nachttemperatuur in de winter ook niet hoger hoeft te zijn, besluit Raaphorst. Een aantal telers kan de thermostaat dus een graadje lager zetter, of vaker s nachts een schermkier trekken. RV (%) 0:00 2:00 4:00 6:00 8:00 10:00 12:00 14:00 16:00 18:00 20:00 22:00 Door de koele zomer deden zich in de chrysantenteelt weinig problemen voor en was het positieve effect van vernevelen en koelen in de proeven beperkt. Het is niet duidelijk geworden of de noodzakelijke investeringen onder extremere omstandigheden wel worden terugverdiend. SAMENVATTING 45

46 GREENPORTKAS GECONDITIONEERD TELEN Twintig procent meer opbrengst en vijftig procent meer energiebesparing Sunny Tom verhoogt productie, reduceert Joep Raemakers: Twintig procent meer opbrengst en vijftig procent meer energiebesparing in onze nieuwe kas. Niet zomaar een doel, het gaat ook lukken. Geen hoge gasrekening meer voor tomatenteler Joep Raemakers uit Venlo. Sterker nog: hij gaat per jaar een equivalent van kuub gas aan energie leveren. Zijn energiebesparende Greenportkas reduceert 5 miljoen kilo CO 2. Met subsidies heeft WUR er een onderzoeksproject van gemaakt. De teler profiteert daarmee van de meest secure cijfers over de teeltomstandigheden. TEKST EN BEELD: MARC VAN DER STERREN Twintig procent meer opbrengst en vijftig procent meer energiebesparing. Niet zomaar een doel, het gaat ook lukken, zegt de teler stellig. In Venlo teelt Joep Raemakers 3,8 ha tomaten in een traditionele kas uit 2003, de uitbreiding met 3,6 ha nadert zijn einde. Het is die uitbreiding die de grote klapper van zijn bedrijf Sunny Tom moet maken. Want de meeropbrengst en de energiebesparing van 20 en 50% geldt voor het totale bedrijf. De energiebesparing in de nieuwe Greenportkas zal dus vrijwel 100% gaan bedragen. Het wordt een semi-gesloten energieleverende kas, zoals al eerder is vertoond. Minder koeling Themato van Theo Ammerlaan; de gesloten kas van Cees van der Lans; Kwekerij Stef Huisman en de Aircokas van trostomatenkwekerij De Grevelingen. De Greenportkas borduurt voort op deze successen en gaat nog een stapje verder. Belangrijkste verschil is de koeling. De capaciteit van de eerste initiatieven lag op 600 watt/m 2, Raemakers gaat niet verder dan 150 watt. De plant staat bij ons centraal. We hebben dus gekeken naar de omgevingsfactoren van de plant en wat de plant nodig heeft om meer te produceren, zegt de teler enigszins raadselachtig. De conclusie van deze uitgangspunten biedt echter wel degelijk bruikbare handvatten: In Limburg kennen we elk jaar een aantal dagen dat het te warm is, een aantal dagen dat de luchtvochtigheid te laag is en een aantal dagen waarop we juist willen ontvochtigen, legt de tomatenkweker uit. Vooral de jaarlijks terugkerende warme nachten in augustus en september hebben een grote invloed op de tomatenplant. Tijdens die nachten valt regelmatig een temperatuur te meten van 20 graden, terwijl een teler maar 17 graden wil. Dat sloopt het gewas, weet Raemakers. Met koelblokjes bovenin koelen De oplossing ligt bij een semi-gesloten kas waar gekoeld kan worden. Bij de Greenportkas is gekozen voor koelblokjes boven in de kas in plaats van slurven onder de teeltgoot. Elk blokje koelt 100 m 2. Voor de volledige 3,6 ha zijn dus 360 koelblokjes nodig. De achterliggende theorie spreekt voor zich: Bovenin wil je koelen, maar koude lucht zakt omlaag. Komt de koelte van onderaf, dan moet veel harder worden 46

47 CO 2 en verwarmt zorginstelling GREENPORTKAS GECONDITIONEERD TELEN gekoeld om de temperatuursverlaging bovenin te krijgen. De teler: Onderaan wordt het dan zo koud, dat de tomaten langer aan de plant blijven hangen. Kleine koelblokjes door heel de kas geeft bovendien een veel betere verdeling. Wanneer je de temperatuur horizontaal goed verdeelt, krijg je vanzelf een goede verticale verdeling, weet Raemakers. Je krijgt dan geen koude plekken waar de lucht direct omlaag valt of warme plekken waar de lucht als een bel opstijgt. Bij het slurvensysteem is bovendien een groot vermogen nodig om de hele slurf open te houden en de lucht tot achter in de kas te blazen. Het koelsysteem van deze kas verbruikt aanzienlijk minder stroom, maar het neemt wel licht weg. Volgens de teler is dat nadeel te verwaarlozen. Een ongelijke verdeling van de temperatuur kost veel meer. Twee miljoen kuub Vooral vanwege het koelen voert de kas nogal wat overtollige warmte af. Dit wordt opgeslagen in drie acquifers op een diepte van 90 meter. In de winter, wanneer de teler warmte nodig heeft, haalt de warmtepomp het water van 25 o C omhoog en verwarmt het tot 45 o C. Aan de andere kant van de warmtepomp komt water van 6 o C, dit wordt weer in drie andere bronnen opgeslagen om in de zomer te gebruiken. Behalve de koeling leveren ook de WKK en de belichting warmte op. Dankzij de koude- en warmtebronnen bespaart Raemakers per jaar twee miljoen kuub gas, ofwel 35% van zijn totale verbruik. De hoeveelheid warmte die de kas produceert is zo groot, dat de aangrenzende zorginstelling volledig door de Greenportkas wordt verwarmd. De kas levert 5,2 megawatt aan warmte aan de instelling. De zorginstelling bespaart dus ook nog eens m 3 gas. In totaal heeft dit een CO 2 - reductie van 5 miljoen kilo tot gevolg. De zorginstelling heeft het gascontract opgezegd en wordt nu uitsluitend nog beleverd door deze teler. Dat is contractueel vastgelegd. Raemakers garandeert dat hij de bewoners niet in de kou laat zitten. Ik heb vier manieren om warmte te leveren, vertelt de teler. Via de acquifers en de warmtepompen; met de WKK en via de verwarmingsketel. Met de warmtebuffer kan ik nog eens vier uur overbruggen. Omdat de plant juist bovenaan gekoeld moet worden, hangt de koeling in de Greenportkas bovenin. Voor een goede verdeling hangt op elke honderd vierkante meter een koelblokje. De enige storing die zou kunnen optreden is een breuk in de leiding tussen de kas en de instelling. Dan kan de instelling altijd nog terugvallen op de oude installatie. Maar die kans is wel héél klein, weet deze Venlose teler. Onderzoeker In de Greenportkas worden de nieuwste ontwikkelingen uitgetest. Niet alleen op het gebied van koeling, ook als het gaat om het vernevelen en ontvochtigen. Om dit soort duurzame initiatieven te ontwikkelen, heeft Wageningen Universiteit er een driejarig project van gemaakt. Op het project komt een vaste onderzoeker die ondersteuning krijgt van een technische- en een economische collega-onderzoeker. Het project wordt gesubsidieerd door onder meer de Provincie Limburg en het Productschap Tuinbouw. De onderzoeker gaat met de nieuwste onderzoekstechnieken de planten volgen. Een camera bekijkt enkele planten 24 uur per dag. Er komen bladtemperatuurmeters en sapstroommeters. Om alle onderzoeksgegevens te verwerken staat bij de nieuwe kas een pc die is aangesloten op een computer van WUR. Daarmee is een welhaast perfecte analyse te maken van de teeltomstandigheden. De cijfers geven direct inzage in het klimaat, de ziektedruk, de temperatuur, de luchtvochtigheid en de productie. Toeters en bellen En zo bereikt de teler uiteindelijk een 20% hogere productie, terwijl hij voor deze nieuwe kas een te verwaarlozen gasrekening mag verwachten. Hij reduceert zelfs 5 miljoen kilo CO 2 per jaar. Mochten de tomatenprijzen tegenvallen en de energieprijzen blijven stijgen, dan verdient hij uiteindelijk meer aan de energie dan aan de tomaten. Maar dat is niet te hopen. Bovenal blijf ik immers tomatenkweker. De tomaten zijn mijn core business, spreekt de ondernemer. Dit soort toeters en bellen heb je nodig om de teelt rendabel te houden. Ik verkoop stroom met mijn WKK en lever warmte aan het verzorgingstehuis. Dat maakt het allemaal wat gemakkelijker. Maar ik hoop toch dat de tomaten wel wat op blijven brengen. Joep Raemakers van Sunny Tom bouwt naast zijn traditionele kas van 3,8 ha een semigesloten kas van 3,6 ha. Met deze Greenportkas produceert hij zoveel energie dat hij een volledige zorginstelling van warmte kan voorzien. Wageningen Universiteit voert in deze kas een driejarig onderzoek uit naar de teeltomstandigheden. SAMENVATTING 47

48 Rob Baan, Directeur Koppert Cress. Stelt hoge eisen aan innovatie. De Gier ook. Tandheugels. Gemaakt voor intensief en langdúúúrig gebruik. Blue-line tandheugelsysteem. Leverbaar in blauw en onzichtbaar wit. INTERNATIONALE PLANTENBEURS Blue-line motorreductor. Voor power, éxtra power en 3 jaar garantie. Planten Techniek Floristiek Verkoopbevordering januari 2008 De online vakbeursservice op NR. 1 WERELDWIJD info@messe-essen.de Fon +49(0) (0,12 /Min.) Fax: +49.(0)

49 Met model meer gefundeerd beslissingen nemen Synergiekompas maakt nuchtere kijk op gesloten telen mogelijk REKENMODEL GECONDITIONEERD TELEN Feije de Zwart (links) geeft teler Piet Vijverberg uitleg over Synergiekompas. Het is een rekenmodel dat de consequenties van investeringen en instellingen laat zien. Voor de teler die denkt over een gesloten systeem een goede basis om meer gefundeerde beslissingen te nemen. Foto: Ruud Hamel Het rekenmodel Synergiekompas legt een fundament onder beslissingen over gesloten telen en de invulling daarvan. Het maakt maatwerk per bedrijf mogelijk bij de keuze voor installaties, mate van geslotenheid en omgang met klimaat, schermen en belichting. De berekeningen laten ook zien dat de huidige energiemarkt gesloten telen niet direct stimuleert. TEKST TIJS KIERKELS BEELD: WIM VAN HOF In het Synergie Project bespreken alle bedrijven met (semi)gesloten kassystemen hun ervaringen. Er is veel discussie over de verschillende systemen en over het percentage van de kas dat je zou moeten sluiten. Na het aanvankelijke enthousiasme over de gesloten kas is de discussie in een nuchterder stadium beland. Dan is het heel handig om een hulpmiddel te hebben om het gesprek te voeren en gerichte (investerings) beslissingen op het bedrijf te kunnen nemen. Daarom heeft Wageningen UR Glastuinbouw het Synergiekompas ontwikkeld. Dit is een rekenmodel dat de consequenties van investeringen en instellingen laat zien. Voor de teler die denkt over een gesloten systeem een goede basis voor beslissingen. Voor degene die al een gesloten kas heeft een instrument dat zijn indrukken staaft of nuanceert en tot nieuwe keuzes leidt. Inzicht in gemaakte keuzes De teler kan zelf met zijn installateur en voorlichter de gegevens invoeren. Die vallen in de categorieën: bedrijfskenmerken, kasklimaat, installaties, belichting, CO 2 en apparaatkenmerken. Het gaat om grote lijnen. Bij de temperatuur wordt bijvoorbeeld één dag- en één nachttemperatuur voor het hele jaar ingevuld. Deze gegevens worden samen met een gemiddeld Nederlands weerbestand gebruikt in een kasklimaat-simulatiemodel. Het gebruikte plantmodel is simpel en berekent alleen de fotosynthese op basis van temperatuur, lichtintensiteit en CO 2 -concentratie. Vervolgens berekent het programma met de ingevoerde gegevens een groot aantal nuttige jaartotalen. Voorbeelden hiervan zijn: warmtevraag, koudebehoefte, gasverbruik, elektriciteitsverbruik, verloop van de warmte- en koudeopslag in de aquifer. En nog veel meer. Dat geeft dus inzicht in de consequenties van de gemaakte keuzes. De teler kan daarna sommige factoren variëren om te bezien wat daar de gevolgen Vervolg op pagina 50> 49

50 REKENMODEL GECONDITIONEERD TELEN Synergiekompas maakt nuchtere kijk op Vervolg van pagina 49> van zijn. Bijvoorbeeld het WKK-vermogen, het aandeel gesloten kas op zijn bedrijf, de schermstrategie, het geïnstalleerde koelvermogen. Bij semi-gesloten kassen is dat laatste een belangrijke keuze. Op zeer zonnige dagen moeten immers de luchtramen open en daalt de CO 2 -concentratie. Het model toont de productie-effecten hiervan zodat de voor- en nadelen van een bepaalde koelcapaciteit duidelijk worden. Inzicht op basis kompas De leden van het Synergie Platform reageren positief op het instrument, vertelt Feije de Zwart van Wageningen UR Glastuinbouw en ontwikkelaar van het Synergiekompas. De resultaten sporen goed met hun eigen indrukken en geven die meer fundament. Welke beslissingen kun je nu hierop baseren? Allereerst maakt het de zaak realistisch en nuanceert het de verwachtingen, met name op het gebied van de productie. Diverse ondernemers rekenden op 20% productieverhoging in semi-gesloten kassen, maar zover is het nog niet. De meerproductie in een volledig gesloten kas kan in de warmste maand van het jaar inderdaad tot 35% oplopen, maar de winst is in minder warme maanden kleiner, en in de koude helft van het jaar zelfs nul. Onderzoeker De Zwart vervolgt: En als je 30% sluit, moet je de meerproductie van het bedrijf ook nog delen door drie, omdat tweederde van het bedrijf geen productievoordeel heeft. Er kan daar zelfs productiedaling ontstaan wanneer door het gebruik van de warmtepomp minder rookgas-co 2 beschikbaar is. Het resultaat op het totale bedrijf blijft dan beperkt tot enkele procenten. Vervolgens zijn allerlei investeringsbeslissingen te nemen met het model. Bijvoorbeeld: hoe doen verschillende soorten koelunits het onder de condities die op je bedrijf gelden. WKK of gesloten telen Het rekenmodel laat ook de spanning zien die er onder de huidige marktcondities is tussen WKK en gesloten telen. Een voorbeeld: Als je in een gangbare situatie 500 kw zou installeren, kun je bij een gesloten situatie met 250 kw toe. Maar in de huidige elektriciteitsmarkt verlies je daarmee neveninkomsten uit elektriciteitsverkoop. Het hangt dus van marktprijzen voor gas en elektriciteit af, waar het optimum ligt. Die zijn in het model in te voeren en zo kan de teler zien waar eventuele omslagpunten liggen. Ook laat het model zien dat een grote WKK de inzet van de warmtepomp eruit drukt. Je hebt bij een grote WKK al snel warmte over en dan blijft de warmtepomp uit. Je ziet in het rekenmodel dan ook dat je steeds meer warmte-overschot krijgt als je de WKK groter maakt. Het plaatje wordt dan economisch misschien gunstiger, maar je moet veel warmte vernietigen. Je kunt ook goed de invloed van belichting op het warmteoverschot zien. Bij de almaar hoger wordende belichtingsintensiteiten komt het steeds meer uren voor dat de kas haast geen verwarming nodig heeft. Ervaringen in de Energieproducerende kas Feije de Zwart heeft een schat aan meetgegevens verzameld in de energieproducerende kas bij Hydro Huisman in Huissen in een project betaald door het Productschap Tuinbouw en het ministerie van LNV. De energie- en klimaatmetingen sporen met berekeningen met het Synergiekompas. Het rekenmodel klopt dus met de praktijk, is de conclusie. De bedoeling van het praktijkexperiment in Huissen was aan te tonen dat een kas een groot energieoverschot kan generen. Er resulteert inderdaad een positieve energiebalans bij Huisman, maar het netto overschot (dus de warmtelevering minus eigen energiegebruik) bedraagt slechts twee aardgasequivalenten per vierkante meter per jaar. Elke betrokkene waardeert in hoge mate het enthousiasme en de coöperatieve instelling van Huisman, maar achteraf gezien was een andere teelt geschikter geweest voor het experiment. De tropische potplanten van deze teler hebben veel warmte en een zwaar schermregime nodig, maar veel schermen staat haaks op het idee van warmte oogsten. Verder blijkt het zigzag kasdek minder lichtdoorlatend dan verwacht. Dat ligt vooral aan de forse kasconstructie die nodig is bij de huidige plaatmaten. Overigens valt ook de transmissie van het materiaal zelf wat tegen. Het overall effect van dek en constructie is een lichtdoorlatendheid op gewasniveau van gemiddeld 58%. Metingen bij collegapotplantentelers met glazen breedkappers varieerden van 42 tot 70 % op plantniveau. Maximale potentie niet gehaald Het hoogwaardige energieverbruik van de kas ligt de helft lager dan normaal. De goede isolatiewaarde van het zigzag kasdek draagt daar meer aan bij dan de geslotenheid. Ten opzichte van de niet-gesloten compartimenten van Hydro Huisman is de besparing ongeveer 14% (gerekend in kuubs aardgas). De regelbaarheid van het klimaat in de kas is goed. Technisch gezien kan de kas het hele jaar door gesloten blijven, maar om het gebruik van hoogwaardige energie (elektriciteit) wat te beperken is besloten om in de winter te ontvochtigen via de luchtramen. Hierdoor is de netto-warmteoogst wat lager, maar wordt het verbruik van dure elektriciteit zo laag mogelijk gehouden. Huisman is overigens, zoals in een eerder artikel in Onder Glas vermeld, vooral erg te spreken over de nieuwe teeltmogelijkheden die het gesloten systeem geeft. Al met al is de conclusie na anderhalf jaar dat het project bij Stef Huisman veel bruikbare praktijkkennis heeft opgeleverd, maar de maximale potentie van de energieproducerende kas met deze teelt niet gehaald wordt. Gewassen met een hogere lichtbehoefte en een lagere minimumtemperatuur (bijvoorbeeld vruchtgroenten) zijn gunstiger voor een hoge netto energieproductie. Stef Huisman uit Huissen (links) is vooral erg te spreken over de nieuwe teeltmogelijkheden van zijn (gesloten) energieproducerende kas. 50

51 gesloten telen mogelijk Feije de Zwart: In sommige teelten, zoals bij phalaenopsis, zal het geconditioneerd telen oprukken, maar in de groenteteelt wordt het op de korte termijn nog vertraagd door het concurrerende WKK-alternatief. Restwarmte elders benutten De kracht van de gesloten of energieproducerende kas kan onder de huidige omstandigheden niet voldoende benut worden. De gesloten systemen produceren inderdaad meer warmte dan ze zelf gebruiken. Er blijft restwarmte over, die elders benut zou kunnen worden. De Zwart: Vaak wordt aan die restwarmte waarde toegekend alsof het aardgas is, maar die waarde is natuurlijk lager, vooral vanwege de noodzakelijke infrastructuur. Op tal van plaatsen in het land komt laagwaardige en zelfs hoogwaardige warmte vrij die vanwege gebrek aan marktwaarde vernietigd wordt. Alleen directe koppeling met een warmtevrager kan iets opleveren. Dat blijkt in de praktijk erg moeilijk. De planhorizon van een tuinbouwbedrijf is heel anders dan die van een nieuwbouwwijk. Een teler kan zich niet dertig jaar vastleggen, terwijl de woningbouw leveringszekerheid vraagt. Verder gebruikt een modern woonhuis nog maar weinig energie. Een hectare gesloten tomatenteelt kan gemakkelijk 500 woningen bedienen. Daarbij speelt onmiddellijk de vraag wat de waarde van de laagwaardige warmte is, want voor energiezuinige huizen zijn er ook concurrerende warmtebronnen, zoals zonnecollectoren en micro-wkk. Nog geen grote groep navolgers Er is het sprekende voorbeeld van een tuinbouwbedrijf uit Limburg dat een bejaardenhuis van warmte gaat voorzien (zie pagina 46). Het kan dus wel? De Zwart: Zeker, maar dat is geen algemene situatie. Het gaat daar om WKK-warmte, dus hoogwaardige warmte. Geen laagwaardige uit de aquifer. Na de huidige pioniers met gesloten telen volgt onder de huidige omstandigheden niet vanzelfsprekend een grote groep navolgers. De Zwart: In sommige teelten zal gesloten en geconditioneerd telen gewoon oprukken. Phalaenopsis is een goed voorbeeld. Maar in de groenteteelt wordt het op de korte termijn nog vertraagd door het concurrerende WKK-alternatief. Geconditioneerd telen heeft echter ook voordelen bij de beheersing van de productie en kwaliteit. Als telers zowel de productie als de investeringen verder weten te optimaliseren, zodat de meeropbrengst de kosten van geconditioneerd telen goed maakt, dan kan het natuurlijk wel uit. Met het Synergiekompas kan een teler gefundeerd zijn beslissingen nemen op het gebied van gesloten en geconditioneerd telen. Het laat de consequenties zien van investeringen, klimaatregeling en instellingen. Het systeem berekent onder andere de warmtevraag, koudebehoefte, gasverbruik, elektriciteitsverbruik en het verloop van de warmte- en koudeopslag in de aquifer. Het model laat ook zien dat momenteel een spanning bestaat tussen WKKinzet en gesloten telen. SAMENVATTING Regelgeving TERUGVERDIENTIJD "Wij, de ministers in uw kabinet, zullen er alles aan doen de regelgeving terug te dringen." Geef toe, dat klinkt altijd mooi, zo rond de derde dinsdag in september. Het is zo jammer dat een jaar nog meer dinsdagen heeft, en ook nog andere dagen. Die ene dag in het jaar dat de koene geroepenen zich sterk maken voor terugdringen is wat magertjes ten opzichte van die 364 andere dagen dat ze een enorm apparaat aan het werk zetten om regeltjes te maken, uit te voeren en te controleren. Er is zo iets als "bedrijfswoning". Dat zijn de huizen waar u en ik in wonen en waar we pardoes worden uitgekieperd als we plotseling geen agrariër meer zijn. Daar mag geen burger in wonen, die moeten allemaal op een kluitje in een wijk met hangslungels en bezopen 13-jarigen op de hoeken. Het effect in de buurt van mijn woonplek buiten de dorpskern is dat huis na huis wordt ingenomen door onze Buitenlandse medewerkers. Die jongens en meiden die zo langzaamaan het merendeel van het werk verrichten en waarvoor geen passende woonruimte is geregeld. Deze kids hebben helaas geen tijd voor nette tuintjes en zitten met een man of twaalf in een huis wat is gebouwd voor vier. Beetje een bende wordt dat wel. Hebben we op onze bedrijven de woonruimten voor deze jongens zelf geregeld, dan mag dat niet van de regeltjes. De brieven, die met uitzetting dreigen, rollen dan over elkaar heen. Eén regel is eigenlijk afdoende. "Alle maatschappelijke ellende behoort te worden opgelost door de werkgever en komt per definitie voor zijn rekening." Eén zo'n regel vervangt de CAO, de sociale wetgeving, de bestrijdingsmiddelenwet en de fiscale wetten. Plus alle wetten die verder nog van belang zijn. Het is toch weer komisch met welke logica de mogelijke versoepeling van het ontslagrecht de nek om is gedraaid. De vanzelfsprekendheid waarmee geheel nadenkend Nederland het logisch vindt dat de relatie arbeid en inkomen is ontkoppeld en de baas een eens aangenomen knecht behoort te betalen tot het einde der dagen. Tenzij deze zelf eens verderop wil gaan kijken, dan is de in acht genomen opzegtermijn volledig afhankelijk van zijn of haar welvinden. Zou het niet vanzelfsprekend behoren te zijn dat een overheid de verantwoordelijkheid voor haar burgers en haar beleid zelf neemt? Als de Nederlandse bevolking bij meerderheid vindt dat een werknemer niet zonder middelen op straat kan worden gezet en dat de zwakken en zieken recht hebben en houden op een volledig inkomen. Zou haar democratische uitvoerder dan niet behoren te zorgen voor de opvang op de manier zoals de bevolking dat wenst? Betaald uit de belasting opbrengsten? Of is het misschien zo dat de overheid hier in het verleden zo'n rommeltje van heeft gemaakt dat zij hiertoe niet in staat bleek en na verloop van een aantal jaren half Nederland ziek, zwak en misselijk bleek te zijn? En waren wij werkgevers eens zo stom om zonder slag of stoot te accepteren dat ook deze verplichting op onze schouders werd gelegd? Voeren wij hun regeltjes beter en netter uit dan zij zelf ooit hebben gedaan? Hans de Vries Stikstof GESLOTENKAS 51

52

53 PRIVA TAILORMADE: MAATWERKOPLOSSINGEN VOOR UW OPTIMAKAS. Dé OptimaKas bestaat niet. Elke teelt en elk teeltsysteem stelt immers eigen, unieke eisen aan de klimaatomstandigheden. Priva ontwikkelde daarom TailorMade: een speciale projectaanpak voor het bedenken, realiseren en voortdurend optimaliseren van uw OptimaKas. Rekening houdend met uw locatie, budget en doelstellingen. En geschikt voor zowel nieuwbouw als bestaande installaties. Priva TailorMade heeft zich bewezen met succesvol maatwerk in vele projecten in binnen- en buitenland. Zowel in de groenten- als de sierteelt en zowel in grote als kleine bedrijven. Met veelzeggende resultaten als 20% productieverhoging, 30% energiebesparing en 40% CO 2 -reductie. Meer weten? Kijk op of bel: (0174) The art of having control

54 BUITENLAND GECONDITIONEERD TELEN Ervaringen met (semi)gesloten kassen in Finland en Frankrijk Nederland loopt voorop met ge weg te koelen. De Finnen weten nog niet of het mogelijk is om warmte op te slaan. De bodem is ongeschikt en ze moeten naar alternatieven zoeken om warmte en koude op te slaan. De traditionele open kas wordt gekoeld door een combinatie van ventilatie via de luchtramen, vernevelaars en schermen. In beide kasafdelingen wordt hetzelfde luchtvochtigheidsniveau aangehouden door een combinatie van verwarmen en ventileren, of door de vernevelaars aan te zetten. vernevelaars derde jaar Silke Hemming: Het is belangrijk de ontwikkelingen met gesloten kassen in andere landen te volgen want vaak kun je veel van anderen leren. Nederland heeft sinds 1998 ervaring met het telen in gesloten kassen. Andere landen maken daarmee een voorzichtig begin. Silke Hemming, teamleider Tuinbouwtechnologie bij Wageningen UR Glastuinbouw, bezocht onlangs een congres over gesloten kassystemen in Italië. Ze vertelt over de stand van zaken in Finland en Frankrijk. TEKST EN BEELD: MARLEEN ARKESTEIJN Per land verschillen de motieven om in (semi)gesloten kassen te gaan telen. Ook de mogelijkheden per land zijn anders. Silke Hemming: In Nederland koelen we en houden we de kassen meer gesloten met als doel productieverhoging en/of energiebesparing. In Finland is het hoofddoel productieverhoging door s zomers te koelen. In Zuid-Frankrijk is het hoofddoel: wegkoelen van de warmte in de zomer en energie besparen. Belichten in Finland Het agrarisch onderzoeksinstituut MTT Agrifood Research Finland is voor het derde jaar op experimentele basis bezig met gesloten telen. In twee kasafdelingen van 130 m 2 met komkommer vergelijken de onderzoekers de resultaten van een open en gesloten teeltsysteem. Hemming: De Finnen belichten jaarrond, ook in de zomermaanden, gedurende 20 uur per dag tot een buitenlichtniveau van 290 W/m 2. De belichtingscapaciteit is ongeveer Lux (217µmol). Daardoor hebben ze in de zomer een warmteoverschot. De gesloten kasafdeling heeft warmtewisselaars (van Biolan Oy) onder in de kas, waar koud water door stroomt. De warme lucht condenseert en neemt warmte op. Verder zitten er vernevelaars en schermen om de temperatuur te regelen en luchtramen als de temperatuur boven het maximum setpoint van 26 o C komt. Naast de kas staat een buffer om warmte Hoger CO 2 in gekoelde afdeling Hemming: In de gekoelde afdeling blijft het CO 2 -gehalte s zomers op peil. Bij de Finnen ligt het setpoint op ppm. In de open afdelingen loopt de concentratie overdag terug naar 400 ppm. In de gesloten afdeling zorgt de extra CO 2 voor ongeveer een 30% hogere productie in de drie zomermaanden. Over het hele jaar berekend, is dat 5 tot 10% meer productie. In 2005 lag volgens deze onderzoeker de productie in de twaalf zomerweken in de open afdeling op 35 kg/m 2 en in de gekoelde afdeling op bijna 45 kg/m 2. In 2006 lag de productie op respectievelijk 38 en 47 kg/m 2. In dat jaar was in de open afdeling 79% van eerste kwaliteit; in de gekoelde afdeling was dat 88%. De Finse onderzoekers constateerden planten met meer jonge bladeren bovenin bij de gekoelde afdeling. Bij komkommer en andere hoogopgaande vruchtgroentegewassen vindt de meeste fotosynthese plaats in de bovenste veertig procent van het gewas. Als er meer jonge actieve bladeren zijn door meer CO 2 en een iets lagere temperatuur, verhoogt dit de fotosynthese. De onderzoekers oogstten meer vruchten in een vroeger ontwikkelingsstadium. Koelen in Finland snel rendabel Voor een economisch plaatje zetten de onderzoekers de kosten van koeling tegenover de extra opbrengsten. Volgens Hemming kost het rondpompen van het water in de warmtewisselaar 9 tot 13 cent/m 2 van juni tot augustus bij een elektriciteitsprijs van 6 cent per kwh. In de bad case van 10 cent kost het dus 14 tot 22 cent/m 2 om de warmtewisselaar te laten werken. Daar tegenover staat de hogere Finse komkommerprijs van 60 cent per kg, productieverhoging meer jonge bladeren warmtewisselaar 54

55 conditioneerd telen BUITENLAND GECONDITIONEERD TELEN veel belangstelling modelberekeningen in tegenstelling tot bij ons gemiddeld 26 cent, uitgaande van drie teelten per jaar. De productiestijging geeft een meeropbrengst van 1,10 tot 1,50 euro/m 2. Daar staat 10 tot 20 cent/m 2 aan meerkosten, exclusief installatiekosten, tegenover. Hemming: Als we dit naast de enorme stroomkosten zetten voor assimilatiebelichting in de zomermaanden, dan vergt de additionele koeling maar een paar procent extra elektriciteit. Finse telers hebben daarom veel belangstelling voor gesloten teeltsystemen. Dit komt mede door de ziektedruk en de daarmee samenhangende wens om kassen, als een soort verzekering, meer gesloten te houden. Een eerste systeem wordt nu getest in de praktijk. De Franse Kas als Energiebron Het Franse tuinbouwonderzoeksinstituut CTIFL in Bellegarde en het geologische onderzoeksinstituut Brgm in Montpellier hebben modelberekeningen uitgevoerd naar de mogelijkheden van een gesloten teeltsysteem en warmteopslag in de grond onder de diverse Franse omstandigheden. Op basis van de uitkomsten in maart 2007 is het project serre capteur d énergie gestart. Het project wordt gefinancierd door het Franse ministerie en heeft als partners onder andere INRA (WUR van Het Novarbon-cooling systeem in een kas bij een Finse tuinder. Het systeem is vergelijkbaar met een FiWiHex. Foto: Bioland Frankrijk), Brgm en kassenbouwer CMF. Hemming: Het systeem bij CTIFL is vergelijkbaar met de Kas als Energiebron van Stef Huisman, met een FiWiHex-systeem als warmtewisselaar. WUR-onderzoeker Feije de Zwart heeft een rekenmodel voor gesloten kassen ontwikkeld en CTIFL geadviseerd over de hoeveelheid warmte door de warmtewisselaar, het aantal warmtewisselaars en de configuratie in de kas. De koude en warme bron liggen op meter diepte. Uit het verkennende onderzoek bleek dat in Frankrijk opslag van warmte en koude in de grond mogelijk is, behalve in Bretagne, waar de bodem van graniet is. De Fransen hopen op basis van berekeningen op een energiewinst van 30% per jaar en een terugverdientijd van vijf jaar. Ze staan nu op het punt, waar wij een paar jaar geleden stonden. Grotere koelingsbehoefte De verhouding inkomende straling, die je kunt vangen en benutten, en de benodigde koeling is in Zuid-Frankrijk anders dan bij ons. Wij kunnen in ons klimaat kassen gesloten houden door koeling. De koelingsbehoefte in Frankrijk is groter. Tegenover een gesloten kasafdeling is in verhouding een grotere open kasafdeling nodig om de opgevangen warmte kwijt te kunnen. Bij Themato is eenderde van het bedrijf gesloten. Met de opgeslagen energie vanuit dit deel, kan het hele bedrijf van warmte voorzien worden. In Frankrijk verschuift deze verhouding. Een semi-gesloten kas zou voor de Fransen ook een optie kunnen zijn. Hierdoor worden investeringen goedkoper, maar de opbrengsten van het systeem zijn natuurlijk ook lager (minder productiestijging, minder energiebesparing). Landeigen randvoorwaarden Ieder land heeft eigen randvoorwaarden. Deze randvoorwaarden en het productiesysteem bepalen hoe de gesloten kas er uit gaat zien. Wij hebben in de overgangsmaanden, herfst en voorjaar, een hoge RV in de kas. Als wij dan kassen gesloten willen houden, moeten we actief ontvochtigen. De Finnen hebben een kouder voorjaar. De warme lucht condenseert tegen het koude dek. Daardoor hebben zij niet veel In Frankrijk werken de onderzoekers op een soortgelijke manier als de Kas als Energiebron van Stef Huisman, met een FiWiHex-systeem als warmtewisselaar. last van vocht in voor- en najaar. Ze kunnen de kassen makkelijk gesloten houden, noemt Hemming als voorbeeld. Andere variabelen zijn bijvoorbeeld wel of niet belichten, wel of geen externe CO 2, gebruik van WKK, de mogelijkheid tot warmteopslag, de warmtevraag of behoefte aan koeling. Terwijl de Finnen 300 tot 400 MJ/m 2 moeten koelen, is dat bij ons rond 450 MJ/m 2 en in Frankrijk MJ/m 2. Omdat de Fransen niet belichten, maken ze geen gebruik van een WKK. Er ontstaat dan ook geen concurrentie tussen gebruik van afvalwarmte van de WKK voor de verwarming van de kas of gebruik van opgeslagen zonnewarmte. Bij MTT Agrifood Research Finland ( zijn de contactpersonen: Eeva-Maria Luomala, Timo Kaukoranta, Liisa Särkkä. Bij CTIFL ( is de contactpersoon: Ariane Grisey. Nederland loopt voorop met geconditioneerd telen. In Finland is het hoofddoel productieverhoging door s zomers te koelen. In dat land is de investering bij komkommer snel terug te verdienen met de huidige prijzen. Bottleneck is de warmteopslag. Frankrijk heeft als hoofddoel het wegkoelen van warmte in de zomer en energie besparen. Een gesloten systeem zal er dan ook in elk land anders uit kunnen zien, een uitdaging voor wetenschap en toeleveranciers. SAMENVATTING niet veel last van vocht geen WKK 55

56 DE SLIMMERIKEN HAAL JE ER ZO UIT... Ik gebruik Multifeed BigBag vanwege het interessante kostenplaatje én voor het gebruiksgemak. Gebruik van Multifeed BigBag geeft mij zekerheid omdat ik kan zien wat er de bak in gaat. En daarbij kunnen meerdere mensen hier op het bedrijf het klaarmaken zonder dat er fouten worden gemaakt. Bekijk de volledige video op Marcel Breugem Paprika s in Berkel en Rodenrijs Multifeed BigBag sinds 2005 Haifa Chemicals Northern Europe Hi-Chem N.V. Telefoon +32 (0)

57 WAGENINGENUR For quality of life WAGENINGEN UR GLASTUINBOUW 0NDERZOEK WUR GLASTUINBOUW Hoogwaardige energie met fotovoltaïsche cellen Momenteel lopen er bij WUR Glastuinbouw twee onderzoeken met kassen waarbij het overschot aan zonne-energie in de zomer wordt omgezet in elektrische energie. De eerste kas, die Bosman kassenbouw eind van dit jaar gaat bouwen, is de Elektriciteit leverende Kas. In deze kas wordt via een gebogen kasdek warmtestraling van de zon geconcentreerd en via fotovoltaïsche cellen omgezet in elektrische energie. Door de concentratiefactor van circa 30 x nemen de cellen maar 1/30 deel (ongeveer 3%) van het oppervlak in beslag waardoor de lichtonderschepping klein is. Een tweede type kas is de Fresnellenzen-kas, die Een lineaire Fresnel lens (links) en een gewone Fresnellens, zoals getest bij Wageningen UR Glastuinbouw. samen met Ingenieursbureau Bode is ontworpen. Technokas zal deze kas bouwen. In deze kas wordt al het direct opvallende licht met een Fresnel lens gefocusseerd. Het grootste deel van deze zonnestraling (maximaal 81% van de totale zonnestraling) kan via fotovoltaïsche cellen omgezet worden in elektrische energie. Bij weinig licht kunnen we het directe licht alsnog in de kas toelaten. Het diffuse licht laten we zoveel mogelijk door. Daarom is deze kas bijzonder geschikt voor potplanten, die met weinig licht groeien. Bij deze kas kunnen we alle directe straling vermijden. De planten kunnen daardoor wellicht meer diffuus licht verdragen. Dat kan resulteren in extra opbrengst. Meting van lichttransmissie voor diffuus licht Hoog transparante kasdekmaterialen helpen de glastuinbouw optimaal gebruik te maken van zonlicht, zowel op het gebied van energie als productie. Omdat er steeds nieuwe kasdekmaterialen op de markt komen, is het belangrijk om deze materialen onderling te kunnen vergelijken. De officiële norm voor de bepaling van de lichtdoorlatendheid van tuinbouwglas (NEN 2675) gaat uit van een meting van de loodrechte lichttransmissie. Deze methode houdt daarbij geen rekening met de Nederlandse situatie, waar loodrechte transmissie op een kasdek zo goed als nooit optreedt. In ons land is de transmissie voor diffuus licht veel belangrijker. Bovendien spelen zaken als condensatie en lichtverstrooiing een rol. Daarom meten we samen met TNO ook de transmissie voor diffuus licht. In een nieuw gezamenlijk project stellen we een protocol op voor de correcte bepaling van de lichtdoorlatendheid van kasdekmaterialen. De doelstelling is om dit protocol op te nemen in de Groen Label Kas-regeling waardoor nieuwe hoogtransparante kasdekmaterialen worden beloond met GLK punten. Wilt u ook weten hoeveel licht in uw kas komt? WUR Glastuinbouw beschikt over moderne apparatuur waarmee alle relevante metingen kunnen worden uitgevoerd. Onderzoek aircokas bij freesia Kunnen we met verneveling het kasklimaat in de zomer verbeteren en geeft dat een hogere productie? Dat is het belangrijkste doel van het onderzoek dat Wageningen UR Glastuinbouw heeft uitgevoerd bij vier freesiatelers. Twee van deze telers vernevelen wel en twee niet. Gedurende de proef konden de vier telers via LetsGrow.com de klimaatgegevens (kastemperatuur, RV, planttemperatuur, grondtemperatuur CO2 en PAR) live met elkaar vergelijken. Verneveling kan de kastemperatuur enkele graden doen verlagen, vooral op warme dagen. De zomer van 2007 kende echter geen echt warme periode en daardoor is er betrekkelijk weinig verneveld. Wel is gedurende de proef veel geleerd door de klimaatgegevens met elkaar te vergelijken. Zo hebben enkele telers hun schermstrategie aangepast, zijn ze op andere tijdstippen gaan verwarmen of hebben het tijdstip van CO2 -doseren verschoven. Plantgezondheid in geconditioneerde kassen De geconditioneerde kas heeft gevolgen voor de gewasbescherming op het bedrijf. Het semi-gesloten kas concept heeft kansen voor de gewasbescherming vanwege de gesloten luchtramen en de mogelijkheid van een optimale klimaatbeheersing. Een andere innovatie betreft de mobiele teelt. De vraag is welke kansen dergelijke kassystemen voor de gewasbescherming bieden en welke bedreigingen daardoor ontstaan en hoe we deze kunnen beperken. Daartoe is in het onderzoek 'Plantgezondheid in innovatieve teeltsystemen' gestart met een inventarisatie. Onderzoekers en andere betrokken bij diverse praktijkbedrijven met 'semi-gesloten kas' en met 'mobiele teelt' zijn geïnterviewd en er is literatuur bestudeerd. Het onderzoek laat zien dat de gewasbescherming bij mobiele teelt meer vragen oproept dan bij (semi)gesloten teelt. Voor diverse gewassen is nog onbekend of er meer, minder of juist andere ziekten en plagen optreden. Het optimaliseren van de gewasbescherming van een mobiele teelt bij chrysant - in het bijzonder het voorkomen en bestrijden van pythium - krijgt in 2008 prioriteit. Voor meer informatie kunt u terecht bij: José Frederiks Office Manager Wageningen UR Glastuinbouw telefoon: Jose.frederiks@wur.nl 57

58 KOMKOMMER GECONDITIONEERD TELEN Bij komkommer is 15% meer productie in semi-gesloten teelt haalbaar Semi-gesloten kas geeft meer, maar De bedrijfseconomische aspecten staan nog niet op een rij, maar toch kan Arie de Gelder voldoende vertellen om komkommer in deze teeltspecial van Onder Glas aan bod te laten komen. Het onderzoek is uitgevoerd op verzoek van de landelijke komkommercommissie en gefinancierd door het Productschap Tuinbouw. Als opzet is gekozen voor twee opeenvolgende hogedraadteelten. De voorjaarsteelt van het ras Anastacia liep van 6 februari tot 10 juli bij 2,4 en 3 stengels per m 2. De tweede teelt van het ras Sheila startte op 13 juli en eindigde op 2 november. Hier bedroeg de stengeldichtheid 2,7 en 3,1 stengels per m 2. Er werden zowel getopte als ongetopte planten ingezet. Conditionering De conditionering werd bereikt met behulp van verwarming via een onder- en bovennet, het inblazen van gekoelde lucht (200 W/m 2 koelvermogen) en luchtbevochtiging. De vernevelingscapaciteit van 160 g/m 2 per uur resulteerde vanwege de noodzakelijke intervallen in een effectieve verneveling van 40 g/m 2 per uur, wat 30 W/m 2 koelvermogen opleverde. Dit is een vrij laag koelvermogen en onvoldoende om de kas gesloten te houden, waardoor er vanaf het voorjaar relatief veel moest worden gelucht. De vernevelingsinstallatie wordt dit najaar verzwaard. De onderzoeker doseerde CO 2 afkomstig van OCAP met een capaciteit van 180 kg/ha per uur, waarmee in gesloten toestand gestreefd werd naar een concentratie van ppm. Door storingen, onder andere bij CO 2 -leverancier OCAP, kon er in de weken 15, en tijdelijk geen CO 2 -bemesting plaatsvinden. Er is toen meer gelucht. Arie de Gelder: Er zit zeker potentie in de semi-gesloten komkommerteelt. Dit seizoen beproefde Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk komkommer in een geconditioneerde teelt. De hogedraadteelt in een semi-gesloten kas met luchtbevochtiging leverde meer, maar kleinere vruchten op dan de referentieteelt met luchtbevochtiging. De totaalproducties van de geconditioneerde voorjaars- en zomerteelt kwamen respectievelijk 7% en na veel plantuitval 1% hoger uit. Volgens onderzoeker Arie de Gelder zit er meer in het vat. Oók in de standaardteelt. TEKST EN BEELD: JAN VAN STAALDUINEN Kou van onderen Beide teelten kwamen in de geconditioneerde kas wat trager op gang dan de referentieteelten. De Gelder schrijft dit toe aan het inblazen van te koele lucht, waardoor de gewastemperatuur achterbleef. In een jong gewas tikt dat harder aan, omdat de kop van het gewas nog laag zit. We merkten ook dat de vruchtgroei hierdoor wat trager verliep en dat ze iets kleiner bleven. Dat effect bleef de hele teelt meetbaar. Gemiddeld wogen de vruchten uit de gesloten kas 380 gram, terwijl de referentieproeven vruchten van 400 gram opleverden. hogedraadteelt onder- en bovennet vernevelingsinstallatie gewastemperatuur 58

59 kleinere vruchten KOMKOMMER GECONDITIONEERD TELEN Bladplukken werkt contraproductief Als subproef werden tijdens de voorjaarsteelt in enkele vakken één op de drie bladeren uit de kop genomen. Dat gebeurde vanaf de leaf area index (LAI) 3.0 Hiermee wilde een student toetsen of de planten op deze manier meer assimilaten in de vruchtgroei zouden investeren. In theorie zou dit de productie ten goede kunnen komen. Metingen wezen op het tegendeel. Arie de Gelder: Zowel in de geconditioneerde als in de referentieteelt werden hierdoor minder vruchten geoogst. Blijkbaar gaat er toch assimilatievermogen verloren. Wegnemen van jong blad bij komkommer is dus niet verstandig. vruchtgrootte minder dunnen Volgens de onderzoeker zouden de groeisnelheid bij de start en de vruchtgrootte tijdens de gehele teelt kunnen toenemen wanneer de gekoelde lucht bijvoorbeeld bovenin de kas wordt geblazen. Ook daarbij zijn kanttekeningen te plaatsen. Zo onderscheppen slurven boven het gewas veel licht. Ook is niet duidelijk of de luchtverplaatsing door het gewas dan homogeen zal verlopen. Aansprekende meerproductie In beide teelten produceerde het gewas in de gesloten afdeling vanaf de vijfde week duidelijk meer vruchten. De Gelder: Komkommer produceert van nature veel bloemen, die normaliter worden gedund of spontaan aborteren. Zelf dunnen voorkomt dat de plant investeert in vruchten die toch niet tot uitgroei komen. Bij een hoger CO 2 -niveau hoef je minder te dunnen en komen er meer vruchten tot ontwikkeling. Bij ons was dat zo n 15%, maar 20% of meer lijkt me onder optimale omstandigheden geen probleem. Zolang de RV tussen de 80 en 85% blijft en je een hoge CO 2 -concentratie kunt handhaven, voelt de plant zich lekker en groeien die extra vruchten goed uit. vochtkier te zetten. Bij de uitval kan ook de bemesting in het begin van de tweede teelt een rol hebben gespeeld. De EC is bij de start te laag geweest. Nu hebben we een vertekende uitkomst en dat is jammer. Gevoelsmatig zeg ik: 15% meerproductie is goed mogelijk. Er is ook gekeken naar de invloed van stengeldichtheid en toppen op de productie. De hogere stengeldichtheid leverde een significante meerproductie op. Dat gold ook voor de ongetopte planten, die bovendien minder last hadden van uitval. Ten aanzien van beide aspecten plaatst De Gelder een kanttekening: Het is nog de vraag of de meerproductie rendabel is, want meer stengels per vierkante meter betekent ook meer arbeid. Het toppen van planten kost wat productie, maar bespaart weer plantkosten. Nog niet beantwoorde vragen zijn zowel voor ons als de praktijk onder andere wat de optimale plant- en stengeldichtheden zijn en welke dunstrategie het beste resultaat oplevert. stengeldichtheid dunstrategie hogere totaalproductie Vertekende uitkomst Ondanks de storingen in de CO 2 -voorziening en relatief veel luchten in de warme voorzomer werd in de semi-gesloten voorjaarsteelt een 7% hogere totaalproductie gerealiseerd. In de zomerteelt lag de gesloten teelt enige tijd 10% voor op de referentieteelt. Het zag er goed uit, blikt de onderzoeker terug. Maar in augustus kwam de RV een periode boven de 90%. Dat is achteraf te hoog gebleken. Er kwam Botrytis in het gewas, wat tot plantuitval leidde. Dat was te voorkomen geweest door vaker een Inrichting van de kaskoeling Economische aspecten Het rekenwerk aan de bedrijfseconomische consequenties moet nog gebeuren, maar de onderzoeker van Wageningen UR heeft wel een vermoeden van de uitkomsten. In onze proef kwam de geconditioneerde teelt niet optimaal uit de verf. Gegeven de meerkosten zou de hier gerealiseerde meerproductie de gesloten teelt niet rendabel maken. De onderzoeker vervolgt: Mijn voorlopige conclusie is dat deze proef laat zien dat er potentie zit in het semi-gesloten telen. We moeten wel uitzoeken waar het optimum zit. Feitelijk geldt dat ook voor de standaard hogedraadteelt. Het is zoeken naar de ideale stengeldichtheid. Eigenlijk zou daar eerst meer duidelijkheid in moeten komen. Wanneer de standaardteelt weinig vragen meer oplevert, kun je een veel objectievere vergelijking maken met een geconditioneerde teelt. objectievere vergelijking De eerste komkommerteelten in een semi-gesloten kas van Wageningen UR Glastuinbouw hebben waardevolle informatie opgeleverd. De onderzoekers oogstten beduidend meer, maar wat kortere en lichtere vruchten. De totaalproductie kwam zowel in de voorjaars- als zomerteelt hoger uit. Volgens onderzoeker Arie de Gelder is onder goede praktijkomstandigheden een meerproductie haalbaar. SAMENVATTING 59

60 Werken aan de kwaliteit van leven To explore the potential of nature to improve the quality of life. Dat is de missie van Wageningen UR (Universiteit en Researchcentrum). Onze medewerkers en studenten uit ruim 100 landen werken in ons domein van gezonde voeding en leef omgeving overal ter wereld, zowel voor overheden als voor bedrijfsleven. De kracht van Wageningen UR ligt in de bundeling van gespecialiseerde onderzoeksinstituten, Wageningen Universiteit en de Hogeschool van Hall Larenstein en in de samenwerking vanuit verschillende natuur- en maatschappijweten schappe lijke disciplines. Hierdoor ontstaan wetenschappelijke doorbraken die snel in de praktijk en in het onderwijs kunnen worden vertaald. Dat is de Wageningen-aanpak. Onze kwaliteit blijkt onder meer uit onze score in de top-6 van de wereldwijde citatie-indexen op ons vakgebied. Bedrijfskundig projectleider glastuinbouw (1,0 fte) Bij het LEI, afdeling Plant, standplaats Den Haag. Vacaturenummer: AT Plant. Het LEI ontwikkelt economische kennis waarmee overheid en bedrijfsleven verantwoorde beleidskeuzes kunnen maken op het gebied van voedsel en groen. De afdeling Plant werkt o.a. aan ondernemerschap, management, bedrijfseconomische en milieuvraagstukken. Vanuit een academische achter grond hebt u aantoonbare kennis van en ervaring met bedrijfskundige en sociaal-economische vraagstukken in de glastuinbouw. U beschikt over brede kennis van en een breed netwerk in de glastuinbouw en bent in staat dat verder uit te bouwen. Wilt u een bijdrage leveren? Kijk voor meer informatie op:

61

62 Kalanchoë lastige plant: blad staat breed uit en is stroef INHOEZEN KALANCHOE Ook lastige kalanchoë automatisch De vier vingers van de machine omklemmen de pot.. de hoes wordt van onderen om de beker getrokken Vijf jaar is potplantenteler Aad Vreugdenhil van kwekerij Vreugdenberg uit Schipluiden op zoek geweest naar een apparaat dat zijn kalanchoë s automatisch zou kunnen inhoezen. Dat is echter niet gemakkelijk omdat de plant breed uitstaat en het blad stroef is. Maar sinds twee jaar laat hij zijn potplanten automatisch en zonder schade in een hoes verdwijnen. TEKST: TON HENDRIX BEELD: ERIC VAN HOUTEN In 1999 maakte Aad Vreugdenhil de overstap van het telen op grondvloeren naar de teelt op transporttabletten. Sinds die tijd had hij nog een grote wens: het automatiseren van het inhoezen omdat die bewerking de meeste tijd kost. Compleet nieuw concept Door de automatisering van het oprapen en sorteren nam het aantal uren van het inhoezen relatief gezien enorm toe. Daardoor groeide het verlangen hier iets aan te doen. Dit werd mede ingegeven door de centralisering van alle bewerkingen in de verwerkingsruimte. Vreugdenhil: In 2004 heb ik samen met twee andere telers het Technologiefonds van Groeiservice benaderd om gezamenlijk een machine te ontwikkelen die het inhoezen uit onze handen zou kunnen nemen. Inhoesmachines bestaan al langer, maar deze laten allemaal de plant met pot en al in de hoes vallen. Dat hebben wij ook geprobeerd. Bij een kalanchoë werkt dat echter niet omdat de bladeren wijd uit staan. Ook het schudden met de hoes geeft geen goed resultaat en levert te veel schade op. Daarom moest er een compleet nieuw concept worden ontwikkeld. Bij de ontwikkelingen ondervonden de telers veel steun van Ben Veldhoven, die namens het Technologiefonds dit project heeft begeleid. Ook Gerard van Egmond (het manusje-van-alles) van Terra International uit Noordwijk heeft er hard aan getrokken. Wij hebben samen veel uren doorgebracht om te kijken en te overleggen over de vorderingen van de technische mensen. Het tempo waarin dat ging was een openbaring. Binnen één jaar kwamen we van niets naar een goed werkende machine. Voor een volledig nieuw concept is dat ongekend snel. De werkwijze De planten worden door een camera in 3 lengteklassen en 3 rijpheidstadia ingedeeld en per sortering opgeslagen in een voorraadsysteem. Daar vandaan gaan ze via lopende banden naar de inhoesmachine. Een robotarm zet 5 planten tegelijk in de machine. De machine neemt de potten over, klemt ze met vier vingers vast en trekt ze naar beneden in een metalen kelk, die de gehele plant en de pot omvat. Daarbij worden de fragiele bladeren van de plant voorzichtig samengevouwen. De carrousel van de machine draait daarna door een van de twee hoezenhouders. Daarvan zijn er op iedere machine twee met elk een eigen lengtemaat hoes. Daardoor kan iedere machine twee plantlengten inhoezen. De machine trekt de hoezen van onderen om de beker heen naar boven waarna de machine de beker naar boven trekt, waar- 62

63 in te hoezen TERUGVERDIENTIJD Verkassen GESLOTENKAS De oprukkende stad, dichtslibbende wegen plus een niet meewerkende gemeentelijke overheid. De som van voornoemde zaken hebben ertoe geleid dat ik vorig jaar ons bedrijf moest beëindigen. En nu moet ik met mijn gezin onze bakermat, het Westland, gaan verlaten. Ondanks een mooie nieuwe onderneming en even verderop een mooi huis aan het water, overheerst een gevoel van weemoed. Want wij zijn in het Westland geboren en getogen. We zijn dus met glas en groen besmet. De afbraak van bedrijf na bedrijf en de kaalslag, van wat eens een actief tuinbouwgebied was naar een bouwplaats voor duinvilla's op toplocatie en wonen in het groen, vordert gestaag. De geschiedenis herhaalt zich en wederom wijkt een stukje glazen stad voor de stad van steen. na inhoezen plaatst de machine de planten in een tray. door de plant in de hoes staat. Vervolgens draait de carrousel naar de volgende positie waar de trays klaar staan. Daar zet de machine de ingehoesde planten met 5 stuks tegelijk in een tray. Omdat er 10 planten in een tray gaan herhaalt dit proces zich nog een keer, waarna de volle trays naar de mengbaan lopen. Bij Vreugdenhil staan twee inhoesmachines zodat hij zijn 3 lengtesorteringen, zonder wisselingen of andere ingrepen, kan inhoezen. Haalbaarheid Zonder eventuele wisselingen en storingen kan een automaat ongeveer planten per uur inhoezen. Rekening houdend met wisselingen en storingen halen de twee machines bij deze teler samen ongeveer een capaciteit van potten per uur. Vreugdenhil: Wij besparen met deze twee machines ongeveer drie personen. Dat levert jaarlijks een besparing op van ongeveer euro. Daardoor heb ik de investering van euro in ongeveer vier jaar terugverdiend. Daarnaast hebben wij kwaliteitswinst door minder bladbreuk. Rationeel en economisch gezien is stadsuitbreiding in veel gevallen een voordelige manier van herstructurering voor onze bedrijven. Verouderde bedrijven en dito infrastructuur worden tot waarde gebracht. De uitgekochte ondernemers die hiervoor kiezen, kunnen op verse kavels met de juiste afmetingen een nieuwe start maken. Ook de keuze voor een wat rustiger bestaan of een tweede carrière wordt vaak mogelijk gemaakt door verkoop van het bedrijf. De grond is in het westen meer dan waardevast en het batig saldo van de verkoop geeft ook hier legio aanlokkelijke alternatieven. Het geluk lacht je toe en de wereld ligt voor je open. Dus niet mauwen en zeuren, maar kiezen en doen. Dat moet het credo van een echte 'kromme jongen' zijn. Misschien komt het door het jaargetijde met al zijn somberheid en kortende dagen. Mogelijk was het een beetje te druk in 2007 of een super jetlag kan natuurlijk ook. Of ik zit gewoon in mijn volgende midlife-crisis. Wat het is weet ik niet, maar ik voel mij mentaal wat rillerig. Onze komende kleine emigratie doet mij dus meer dan ik gedacht had. Dat geef je niet graag toe, maar het is gewoon wel zo. Ik heb zelden zoveel langs oude plekjes geslenterd als het afgelopen jaar. Mijn hond is er zelfs moe van geworden en wil niet meer mee. Nog nooit heb ik zoveel gepraat over hoe het vroeger was, over wie er toen waren en nu niet meer zijn. Wij vertrekken naar het Groene Hart, vervult met weemoed. Het was en is een verstandige beslissing maar toch.. Teler Vreugdenhil bespaart met twee machines drie personen. Daardoor verdient hij de investering van euro in vier jaar terug. Samen met Terra International en ondersteund door het Technologiefonds hebben drie telers van kalanchoë een inhoesmachine ontwikkeld, die de planten gecontroleerd in de hoes zet. Daardoor zitten de planten netjes in de hoes en treedt geen schade aan de kwetsbare bladeren op. SAMENVATTING Eén ding weet ik zeker. Dit jaar wordt het een bootvakantie om te wennen aan al dat water. Maar in 2008 gaan wij lekker naar het Westland op vakantie. Dat kon vroeger niet en nu wel. En zoals heel vaak in het leven heeft ieder nadeel toch een voordeel. Peter Klapwijk teeltadviseur uit Bleiswijk Peter@greenq.nl ONDER GLAS NUMMER 12 DECEMBER

64 ERVARINGEN NATUURLIJKE MESTSTOF Ervaringen met CropCare Gezonde wortels zorgen voor een Cees (links) en Helena Grootscholten bekijken met Mirko Grootscholten (rechts) de mooiere en diepere kleur van de crotons. Een plant met vitaliteit en weerstand is beter bestand tegen allerlei infecties en ziekten. CropCare, een meststof van natuurlijke oorsprong, kan hiervoor een goed fundament leggen. In dit artikel de ervaringen van potplantenteler Cees Grootscholten uit Poeldijk en paprikateler Martin Mosterd uit Maasdijk met dit product. TEKST EN BEELD: HARRY STIJGER CropCare van Eco Protecta is een natuurproduct op basis van alginaten (producten uit het plantslijm van algen), organische vetzuren, spoorelementen en vitamines afkomstig vanuit zeewier en plantextracten. Gedurende een fermentatie van 42 dagen worden deze natuurlijke ingrediënten zodanig geüpgraded dat ze een bijzonder goede invloed hebben op ecosystemen. Tevens bevat het product diverse spoorelementen en natuurlijke planthormonen. Meer weerstand CropCare geeft volgens de productinformatie een verhoogde weerstand tegen pathogene schimmels, een verbeterde groei en conditie van het gewas. Het product verhoogt de calciumopname, waardoor minder problemen met neusrot ontstaan. De donkerbruine vloeistof met een specifieke geur is geschikt voor gebruik in de reguliere groente- en sierteelten, maar kan ook in EKO-teelten worden toegepast. Het product zorgt voor een natuurlijk evenwicht en stimuleert ecosystemen, waardoor nuttige micro-organismen de overhand krijgen en slechte pathogenen worden onderdrukt. Hierdoor is de plant vitaler, waar-door de resistentie tegen infecties en ziektes wordt verhoogd. Ook is een betere opname van voedingsstoffen mogelijk, doordat er betere samenwerking (symbiose) tussen haarwortels en nuttige micro-organismen plaatsvindt. Het resultaat van deze punten moet een hogere opbrengst zijn. Geen afsterving wortels Cees Grootscholten in Poeldijk teelt op twee locaties verschillende potplanten op een betonvloer met eb- en vloedsysteem. Op het bedrijf van m 2 staan alleen schefflera s in alle potmaten van 19 tot 34 cm (hoogte plant 0,65 tot 2,10 m). Op de andere tuin van m 2 in Honselersdijk teelt hij zowel kuipplanten als groene en bloeiende kamerplanten. De potplantenteler is drie jaar geleden CropCare gaan gebruiken met een dosering van 2 l/ha per week. Dit vanwege de wortelproblemen, vooral in het najaar in de schefflera s. Schefflera heeft een zwak wortelgestel en is daardoor een moeilijke teelt. Vooral als je water hebt gegeven en je krijgt dan een paar dagen donker weer. De wortels sterven dan af en je krijgt uitval. De planten hebben dan een paar maanden nodig om te herstellen. In die periode heb je weinig of geen groei, terwijl je toch handel nodig hebt in de winterperiode, zegt Grootscholten, die al 17 jaar schefflera s teelt. Ook bij een dipje in de zomer, loopt de teelt zomaar drie weken achter. Beter wortelgestel Na het gebruik van dit middel kregen de planten een mooiere, diepere kleur en minder last van pythium, als gevolg van een beter wortelgestel. De donkergroene schefflera s waren volgens de potplantenteler altijd van mindere kwaliteit, maar nu niet meer. Hij is zelfs meer meststoffen gaan gebruiken, omdat de planten meer voeding nodig hebben. Het viel Mirko Grootscholten van Mirekol (dealer regio Westland van Eco Protecta) zelfs op dat de wortels onder uit de potten komen. Volgens de dealer zorgen de symbiosevormende micro-organismen voor een betere meststoffenopname en geeft het meer 64

65 meer vitale plant ERVARINGEN NATUURLIJKE MESTSTOF groei. De belangrijkste stoffen zijn de auxine, dat zorgt voor aanmaak van bladeren, bloemen en vruchten, én de cytokine, dat zorgt voor ontwikkeling en uitgroei ervan. Kortere teeltduur Potplantenteler Grootscholten past het middel ook toe op de tuin met de andere planten. Hij voegt het middel toe in de mestbak (A of B) en het gaat mee in het eben vloedsysteem, waardoor alle planten het toegediend krijgen. De teler heeft na toepassing nooit meer slechte wortels gezien. Alle planten hebben betere wortels, een betere gewasontwikkeling en betere kleur. De planten zijn actiever en de teeltduur is korter, doordat de wortels gezond blijven. Als de potplantenteler nog steeds last had gehad van pythium, was hij gestopt met het telen van schefflera s. Deze plant vraagt om een specifieke teeltwijze. Bovendien is het een moeilijke markt. Grootscholten gebruikt geen gangbare chemische middelen meer tegen wortelziekten. Met dit biologisch middel krijgen onze potplanten altijd het MPS-A certificaat. Het geeft niet alleen een goede score (99 punten), maar het levert mij ook geld op de veilingklok op. Martin Mosterd heeft baat bij gebruik van het middel: minder kwaliteitsproblemen, grovere paprika s en nauwelijks uitval. Links de wortels van paprika behandeld met CropCare, rechts onbehandelde wortels. Groei verbeteren Martin Mosterd in Maasdijk teelde dit jaar voor het laatst m2 groene paprika s op steenwol. Zes jaar geleden is hij min of meer toevallig CropCare gaan gebruiken. Op dat moment had de teler te weinig groei in de paprika s. De teelt liep in die zomer niet lekker en er was geen aanwijsbare reden voor. Het gewas wilde niet de vitaliteit aannemen die het moest hebben, vertelt de paprikateler. Daarvoor had hij nog wel eens een biologisch middel gebruikt, maar dat mocht niet meer. Mosterd is toen gaan zoeken en kwam eerst bij andere middelen uit, die hij te duur vond. Dit middel kost 23,95 euro per liter in een 20 liter can en 19,40 euro per liter in een 200 liter vat. Goede werking De paprikateler is er midden in de zomer mee begonnen, toen het gewas eigenlijk al afgebrand was en er slecht groeiend en weinig productief bij stond. De luizen trokken zich er niets van aan, want die populatie groeide wel gewoon door. De eerste paar weken doseerde de teler 4 tot 5 liter/ha per week. Na vier weken heeft hij het afgebouwd naar de normale dosering van 2 liter, omdat het gewas in balans kwam. Het middel gaat vanuit de mengbak in de eerste druppelbeurt mee, meestal op maandag. De ph is heel stabiel, maar wel hoog: 6 à 6,5. Dit is volgens de teler een groei-eigenschap, want bij ph-stijging is er een goede groei en opname van voedingstoffen. Bij een betere groei loopt de productie op en kan de plant de vruchten beter dragen. Mosterd heeft altijd last van wortelproblemen gehad. Door CropCare te proberen is daar verbetering in gekomen. Na een paar weken zag ik het gewas beter groeien en kreeg het een betere, diepere kleur. Door een betere opname van meststoffen, werden ook de kleurmakers als kalium, magnesium en ijzer opgenomen. Bij slappe planten dient hij extra middel toe om de wortels te stimuleren. Na behandeling ziet hij veel meer haarwortels. Geen last zomerdip De paprikateler geeft aan dat het gewasblad wat leerachtiger, maar goed aanvoelt. Het gewas is sterker en ook minder gevoelig voor meeldauw. Zijn bedrijf is meeldauwgevoelig, waardoor het gewas er altijd veel last van had. In de oude lage kas kan hij het klimaat niet goed houden, waardoor het in de zomer veel droger en in de winter vochtiger is in vergelijking met een hogere kas. Mosterd: Bij een droger klimaat ontwikkelt meeldauw zich eerder, met name op de tocht- en luchtplekken. Door de mindere zomer hadden paprikatelers dit jaar geen last van afgebrande gewassen. Vorig jaar kon hij wel het verschil zien ten opzichte van andere telers in zijn excursiegroep. Mosterd had toen geen last van een zomerdip. Dit jaar had hij dat wel gedurende een paar weken, maar de productie is op een normaal niveau uitgekomen. De paprikateler: Ik had zeer weinig kwaliteitsproblemen, de vruchten glommen gewoon en hadden nauwelijks last van neusrot. De paprika s waren grover en er was nauwelijks uitval. In een korte serie artikelen komen middelen aan bod waarmee diverse telers (zeer) goede ervaringen hebben, maar waarvan weinig of geen objectieve proefresultaten beschikbaar zijn. Ondanks het ontbreken van harde gegevens zweren sommige telers bij deze middelen. Het middel CropCare stimuleert een gezonde wortelontwikkeling. Door een betere opname van meststoffen wordt de plant vitaler en krijgt een gezonde kleurstelling. Telers die het middel gebruiken geven aan dat ze meer groei in het gewas houden en de productie goed is. Tevens is er een lagere ziektedruk. SAMENVATTING 65

66 HANDIG WERKEN ARBEID Handiger werken doe je zo (deel 8) Frank Hendriks: Door registratie De medewerkers op het bedrijf van Frank Hendriks registreren al sinds 1976 arbeid, productie, opbrengsten en kosten. Daadoor weet de teler precies hoe iedereen werkt, hoeveel tijd de bewerkingen vergen en hoeveel geld een bewerking kost. Frank Hendriks teelt samen met twee zonen en een dochter onder de naam HendriksVof ongeveer 12 ha paprika s in Berkel en Bergschenhoek. Het bedrijf in Berkel bestaat uit drie afdelingen (samen 9 ha) die dicht bij elkaar liggen en waarvan hij de hele productie op één locatie sorteert. Deze drie bedrijven werken in alles samen. Zelfs het personeel wisselt onderling uit. Door een jarenlange bedrijfsregistratie weet deze teler heel veel over het reilen en zeilen van de onderneming, maar ook over de mensen die er werken. Verrassingen zijn daarom uitgesloten. TEKST: TON HENDRIX BEELD: ERIC VAN HOUTEN Bij Hendriks hebben de drie afdelingen in Berkel verschillende zaai- en plantdata waardoor de oogstpieken, die kenmerkend zijn bij paprika s, elkaar opvolgen. Ook de einddata van de teelten volgen elkaar op. De arbeidsbehoefte is daardoor zeer gelijkmatig verdeeld over het hele jaar, waardoor de ondernemer de medewerkers optimaal kan inzetten op zijn bedrijf. Al 30 jaar registeren Frank Hendriks: Op een cursus bedrijfsvoering in 1976/77 ben ik ervan overtuigd geraakt dat bedrijfsregistratie de sleutel is bij iedere belangrijke beslissing. Sinds die tijd registreren wij arbeid, productie, opbrengsten en kosten. Iedere vier weken vergelijken wij binnen een groep collega s de resultaten van deze registraties. Door de jarenlange registraties en door deze gegevens met collega s te vergelijken, weten wij hoe iedereen werkt, hoeveel tijd de bewerkingen vergen en hoeveel geld een bewerking kost. Vroeger legden we alles met de hand op formulieren vast en maakte een voorlichter daarvan overzichten. Tegenwoordig gaat alles elektronisch, onder andere door middel van een padregistratiesysteem en stelt VORTUS een overzicht van de gehele groep op. Het principe van toen staat nog steeds overeind. Ik ga nog steeds met een goed gevoel naar de bijeenkomsten. Bijna iedere keer komen er waardevolle conclusies uit de gegevens. We vergelijken de normen voor de individuele bewerkingen, productie, gasverbruik en kosten. Als we afwijkingen in vergelijking met de voorgaande perioden constateren, bespreken we dat. We proberen daarvoor dan een verklaring te vinden. Nieuw niet altijd beter De paprikateler bediscussieert met zijn collega s ook de verschillen tussen de bedrijven onderling. Zeker als iemand een nieuwe werkmethode in gebruik heeft genomen. De meeste telers hebben in de afgelopen jaren hun manier van werken aangepast zowel bij het oogsten, het transport als bij het sorteren. Bij het onderling vergelijken blijkt nog wel eens dat niet alle nieuwe dingen verbeteringen zijn. Hendriks: Wij hebben bijvoorbeeld op één bedrijf roldoekcontainers met valpijpen. Uit de registraties blijkt dat het oogsten daarmee meer tijd kost dan op de andere bedrijven waar we 66

67 heb ik alles onder controle HANDIG WERKEN ARBEID met onderlossers werken. Het verschil bedraagt nu 5 tot 10%. Bij onderlossers kunnen de medewerkers altijd op de hand snijden, bij roldoeken gaat dat niet. Dat kost extra tijd omdat de mensen minder snel hun vruchten kwijt kunnen. We gaan het systeem op dat bedrijf echter niet veranderen omdat deze kas te laag is voor een transportrail boven het hoofdpad, noodzakelijk bij het legen van de onderlossers. Volgens Hendriks is bij hoog oogsten met valpijpen en roldoekcontainers het aantal beschadigingen hoger dan bij de onderlossers. De weglegafstand blijft bij onderlossers het hele seizoen gelijk omdat de containers met de medewerkers mee omhoog gaan. Uit de padregistratie blijkt dat de roldoekcontainers met valpijpen meer tijd kosten dan onderlossers. Scholieren het goedkoopst Uit de registratie blijkt ook dat een hoger vruchtgewicht tot een lagere arbeidsbehoefte leidt. De medewerkers snijden dan minder vruchten bij eenzelfde gewicht. De teler: De rassenkeuze is dus bepalend voor de arbeidsbehoefte bij de oogst. Omdat de arbeidsbehoefte in combinatie met het uurloon de arbeidskosten bepaalt, vergelijken we ook deze kosten. Dan blijkt iedere keer weer dat het werken met scholieren nog steeds het goedkoopste is. Deze zijn echter beperkt beschikbaar. Daarom werken we met vaste krachten, uitzendbureaus, aannemers en scholieren. Vooral de gewasverzorging, toppen en indraaien, besteedt de paprikateler uit. Door hun grote ervaring doen aannemers dat werk sneller dan vaste of losse mensen. Daardoor zijn we ervan verzekerd dat ook dit werk in drukke perioden klaar komt. Zelf doen we een gedeelte, waardoor we precies weten hoeveel tijd het vergt. Daardoor kunnen we scherp onderhandelen met de aannemers. Het resultaat is dat het uitbesteden niet meer kost dan het werken met vaste mensen. Individuele registratie Om het beste uit de mensen te halen en om achterblijvers te helpen, vindt het registreren per persoon plaats. We koppelen de resultaten ook individueel terug. Zeker bij nieuwe medewerkers hebben we daarmee spectaculaire resultaten behaald. Nieuwe medewerkers moeten na één week ongeveer 80% van het gemiddelde presteren. Is dat niet het geval dan gaan we samen na wat eraan mankeert. Door deze werkwijze kunnen we nieuwe mensen direct wijzen op hun tekortkomingen en aanwijzingen geven hoe dit te verbeteren. De teler geeft een mooi voorbeeld. Een van de medewerksters heeft recent haar kapsel aangepast omdat zij iedere keer na het wegleggen van een vrucht een haarlok uit haar ogen moest vegen. Dat kostte zoveel tijd dat haar oogstprestatie minder dan 60% van de overige mensen was. Na deze aanpassing steeg deze direct naar 90%. Medewerkers die na de nodige aanwijzingen op 60% blijven presteren, adviseren wij een andere baan te zoeken. Hendriks: De nieuwe medewerkers leren we hoe ze meer vruchten in een hand vast kunnen houden en in één keer weg kunnen leggen. Dat scheelt ongeveer 25% in oogstprestatie. Door de individuele registratie werken onze mensen ook netter omdat ze weten dat controle mogelijk is. Wekelijks stellen de afdelingschefs een arbeidsplanning op. Aan de hand daarvan delen ze de mensen in over de afdelingen en worden de uitzendkrachten ingeschakeld. Door een goede planning en de flexibele inzet werken we in principe niet op zaterdag. Dat gebeurt niet vaker dan twee tot vier keer per jaar. Leuke dingen Deze teler wil het verblijf van de vaste en de parttime medewerkers zo aangenaam mogelijk maken. Zijn medewerkers moeten het ook in de pauzes naar hun zin hebben. We hebben daarom van een ruimte naast de centrale kantine een recreatieruimte gemaakt waarin allerlei tafelspelen staan. Verder hebben we een buitenzitje opgesteld, zodat de mensen bij mooi weer even buiten kunnen zitten. Daardoor vormen de pauzes een welkome afwisseling met het werk. Jaarlijks organiseert Hendriks een barbecue of etentje en krijgen de vaste mensen een pakket rond de jaarwisseling. Voor de vaste medewerkers is er een bonusregeling naar inspanning en functioneren. Om de binding met het bedrijf te optimaliseren houden we met iedereen functioneringsgesprekken, waarin de gang van zaken in de voorbije maanden en de toekomst aan bod komt. Dan maken we ook afspraken voor de toekomst over bijscholing, een andere functie en dergelijke. Vervolgserie arbeidskundige artikelen Dit is het achtste artikel in een serie over het optimaliseren van arbeid. Eerdere artikelen verschenen in april, mei, juni/juli, augustus, september, oktober en november. Paprikateler Hendriks registreert al dertig jaar de gegevens over de inzet van arbeid, de productie, de opbrengsten en de kosten. Nog steeds vergelijkt hij iedere vier weken zijn gegevens met een aantal collega s. Daardoor weet hij hoe zijn mensen werken, hoeveel tijd de bewerkingen vergen en hoeveel geld een bewerking kost. Daarbij blijkt soms dat verbeteringen niet altijd tot kostenbesparingen leiden. SAMENVATTING 55 67

68 Warmte en koude oogsten met beweegbaar scherm Klimrek Scherm Wateropslag met teeltvloer ook voor warmwater tot 95ºC Klimrek Buffer

69 Productnieuws Nieuwe DVD Wittevlieg en hun natuurlijke vijanden Vanaf heden is bij Biobest een film verkrijgbaar die een duidelijk beeld schetst van Wittevlieg en hun natuurlijke vijanden. Door middel van visuele illustratie en gesproken commentaar in het Nederlands, Frans, Engels, Duits of Spaans komt de levenscyclus van de natuurlijke vijanden van wittevlieg gedetailleerd aan bod. Belangrijk is dat deze film de ontwikkeling en de werking van de nuttige insecten helpt verduidelijken. De film maakt deel uit van een reeks, waarvan eerder al Bladluizen en hun natuurlijke vijanden en Spint en zijn natuurlijke vijanden verschenen zijn. Andere plaaginsecten zoals trips, mineervlieg, wolluis en hun natuurlijke vijanden komen binnenkort aan bod. Deze films kunnen online besteld worden via Sosef introduceert intelligent pulsesysteem De werking van een scherminstallatie wordt beïnvloed door het krimpen en uitzetten van de kas. Door het krimpen kan s nachts een kier ontstaan, waardoor warmte verloren gaat. Nic.Sosef heeft daarom in samenwerking met Huima Specials het Sosef Pulse System (SPS) ontwikkeld. In het nieuwe systeem wordt in de eindbegrenzing van de motor een pulszone gemaakt. Tijdens normaal bedrijf stopt het scherm bij deze pulszone. Aan het begin van de nacht krijgt de motor een puls om verder te sluiten zodat eventueel ontstane kieren alsnog sluiten. Als het scherm s morgens open gaat, krijgt het scherm ook een extra puls. Daardoor blijft het schermpakket overdag minimaal, zodat het zonlicht optimaal wordt benut. De bedieningskast communiceert met de klimaatcomputer, zodat de motor van de scherminstallatie prima kan samenwerken met de luchtingsmotoren. Het systeem is tevens ook geschikt gemaakt om in bestaande scherminstallaties toe te passen. Ook een ander merk motor is geen probleem voor het Sosef Puls System. Het Sosef Puls System is dus geschikt voor alle slipsystemen. Nic.Sosef heeft gekozen voor het KLI-MAX Compact slipsysteem van Van der Valk Systemen. Op 1 november is Cees van der Kaaij (50) bij Nic.Sosef aan de slag gegaan als het nieuwe hoofd van de afdeling Scherm en Lucht. Van der Kaaij. Ik kan mijn ervaring in de branche blijven benutten en ik vind het een ontzettende uitdaging om deze afdeling bij Nic.Sosef te leiden en verder uit te bouwen. Meer info: Nic.Sosef, Afdeling scherm en lucht, telefoon Overname Genap Genap BV uit 's-heerenberg, de bekende producent van folieconstructies voor waterbassins en watersilo's, is onlangs overgenomen door algemeen directeur Fred Hartman en commercieel directeur Dick van Regteren. Het bedrijf is niet minder dan 56 jaar in handen geweest van de familie Groenveld. Met de overname is de continuïteit van het bedrijf gewaarborgd. Genap BV, opgericht in 1951, heeft 60 medewerkers. Het is van oorsprong een confectiebedrijf gespecialiseerd in het verwerken van kunststoffolie. Genap is daarom specialist in het toepassen van kunststoffolies; zij creëren waterdichte oplossingen voor haar opdrachtgevers. Meer info: Genap, telefoon De Optipar+, de nieuwe armatuur van Industria Met de Optipar+ heeft Industria een revolutionair nieuw armatuur ontwikkeld. Zo is het armatuur veel compacter, doordat de elektronische voorschakelapparatuur boven de reflector is gemonteerd. De lichtonderschepping is minimaal: het voordeel ten opzichte van andere armaturen kan oplopen tot 25%. Deze armatuur is eenvoudiger te (de-)monteren tijdens het schoonmaken van de kas. Lamp en reflector, beschermd door het speciale frame, kan een teler met één klik verwijderden en tijdelijk veilig opslaan. Na de werkzaamheden kan hij de lamp en reflector weer eenvoudig monteren. De Optipar+ is voorzien van een intelligente montagebevestiging bovenop de armatuur. De montagebeugel maakt het ook mogelijk om de armatuur 90º horizontaal te roteren. In die gevallen dat een armatuur gedraaid moet worden opgehangen - zoals boven betonpaden en aan de gevel - blijft het lichtbeeld dus optimaal. Meer info: Industria, telefoon Forse prijsstijging meststoffen Komend seizoen zullen de meststoffen fors in prijs stijgen. Dit meldt Haifa Chemicals, producent van tuinbouwmeststoffen. Sinds begin dit jaar zijn de grondstoffenprijzen fors gestegen als gevolg van de toenemende vraag. Dat komt onder meer door de wereldwijde toename van de teelt van gewassen voor de productie van bio-ethanol en door veranderde eetgewoontes in het verre oosten. Bovendien tellen de hogere transport- en energiekosten zwaar mee. In de tuinbouwmarkt werd in de regel met jaarprijzen gewerkt, wat de prijsverhoging bij de start voor het nieuwe seizoen extra hoog doet voorkomen, aldus Maarten Roelofs van Haifa. Kaliumchloride, de belangrijkste grondstof van kalisalpeter en kaliumsulfaat, is de laatste zes maanden meer dan 80 euro per ton gestegen. Ruw fosfaaterts, belangrijk voor de productie van fosforzuur en monokaliumfosfaat, is bijna in prijs verdubbeld. Stikstofmeststoffen stegen met 15 tot 25%. Telers moeten rekening houden met prijsstijgingen tot meer dan 15% voor sommige kalium- en fosfaatmeststoffen. Ook verwacht Roelofs dat het werken met vaste jaarprijzen niet houdbaar is, vanwege de onduidelijkheid over de verdere stijging van de grondstoffen. Energiezuinige Fiwihex marktrijp Nu de Fiwihex warmtewisselaar is uitontwikkeld en de productie op poten staat, verloopt de marktintroductie erg snel. Volgend jaar installeert de Lek/Habo Groep al 12 ha semigesloten kas met Fiwihex en daarop volgende projecten worden al weer voorbereid. Nieuw zijn onder meer: Zeer compacte, transparante aanzuigkoker die is opgebouwd uit stapelbare halve delen. Aangepaste dwarsstroom-ventilator met stalen rotor. Aerodynamisch gevormde condenswater afscheider. EC-motor (gelijkstroommotor) met busaansturing die 15-50% op elektriciteitskosten bespaart. Fiwihex warmtewisselaars zijn geschikt voor elke semigesloten kas, plaatsbaar zowel onder als boven de teelt. Bijzonder gewaardeerd wordt ook de luchtzijdige inpasbaarheid van het nieuwe Fiwihex systeem in nagenoeg elke teelt. Meer info: Lek/Habo groep, telefoon LetsGrow Teleview Met behulp van LetsGrow Live heeft de tuinder via overzichtelijke grafieken, tabellen en flexibele rapportages snel een beeld in het teeltverloop op zijn bedrijf en dat van collega's. Om het beeld nog completer te maken biedt Hoogendoorn LetsGrow Teleview. Een teler kan hiermee direct zien hoe het uiterlijk van de plant reageert op de veranderende klimaatomstandigheden. Via de geavanceerde software van LetsGrow Teleview is het mogelijk om klimaatgegevens en het beeld van het gewas met elkaar te integreren. Aan de plant is veel te zien. De kenmerken van het gewas tonen of het optimaal groeit. LetsGrow Teleview is in te zetten om te leren over het gewas. Via is een voorbeeld te bekijken waarin Teleview in de praktijk succesvol wordt gebruikt. LetsGrow Teleview biedt nog meer mogelijkheden om de juiste beslissingen te nemen. Meer info: Hoogendoorn, telefoon Starten met Macrolophus in de opkweek BioPol Biosystemen BV heeft samen met plantenkwekerij Vreugdenhil in De Lier een proef opgezet om tijdens de opkweek van planten voor een belichte teelt te starten met het inzetten van Macrolophus caliginosus. Plantenkwekers willen hun producten graag 100% schoon opleveren en daarvoor voeren ze de nodige chemische bestrijding uit. Daardoor kan een teler niet direct na het planten met uitzetten van biologische bestrijders beginnen. Met als resultaat een traag op gang komende biologische bestrijding van witte vlieg. Plantenkwekerij Vreugdenhil wil graag het middelengebruik terugdringen. Macrolophus kan al in een vroeg stadium onder gunstige omstandigheden starten met de afzet van eieren in het gewas. De roofwants kan zich daarna ongestoord ontwikkelen op het moment dat de planten op de tuin zijn. Er zal sneller een goed biologisch evenwicht ontstaan, ook al is het hartje winter. Meer info: Biopol Biosystemen, Huub Winters, telefoon Agro Technical Supplies presenteert meest krachtige desinfectant Het ATS-ECA systeem produceert met behulp van elektrolyse en KCl of NaCl het zogenoemde Electro Chemical Active water. De speciale cel van het apparaat produceert een mix van oxidanten die micro-organismen zoals bacteriën en virussen in een zeer korte contacttijd afdoden. Ook biofilms, algen, schimmels en plantenziekteverwekkers worden door het toevoegen van 1 à 2 ECA-water verwijderd uit irrigatiewater en waterbassins. Dit actieve water houdt bovendien wortel- en schimmelziekten in substraat of ondergrond onder controle. ECA-water toegevoegd aan het vaaswater verlengt de levensduur van gesneden bloemen door afdoden van bacteriën. ECA is niet giftig, is milieuvriendelijk en is toegestaan in de biologische teelt. Meer info: Agro Technical Supplies, telefoon PRODUCT NIEUWS De op deze pagina opgenomen nieuwsberichten worden door toeleveranciers aangeleverd. De redactie is niet verantwoordlijk voor de inhoud van de teksten. De uitgever 69

70 Mensen Onder glas Ingezonden foto s Stuur foto s voor deze rubriek naar Henk van Esch, Bastion Willem 18, 3445 DH in Woerden of per naar henk@onderglas.nl Zorg dat er op de foto mensen in of bij een kas staan. De winnaar van de maand krijgt een cadeaubon van 50. John van der Sande van Wilk van der Sande doet tijdens de vakantie een dutje Onder glas. Inzender: Marja Kunz, Poeldijk DE WINNENDE FOTO VAN DE MAAND Het gaat goed in de tuinbouw, de potten met goud staan tegenwoordig naast de bedrijven. Inzender: Ben van Marrewijk, Honselersdijk Deze vier Daltons kijken of de doeken voor het uitruimen wel recht komen te liggen. Inzender: Fam. Meuleman, IJsselmuiden Energiebesparing/Rijswijk Redactie en medewerkers van Onder glas wensen alle lezers een voorspoedig en gezond Nieuwe tarieven abonnementen Met ingang van 1 januari 2008 worden de tarieven voor bestaande en nieuwe abonnementen op Onder glas aangepast. De nieuwe tarieven zijn als volgt: Nederland 58 euro België 70 euro Overige landen 125 euro Mocht u een abonnement op Onder glas willen dan kunt u zich aanmelden via of een sturen naar onderglas@sande.nl. Het abonnement gaat in na betaling van de factuur. In het komende nummer van Onder glas uitgebreid aandacht voor het thema energiebesparing en de Tuinbouw Relatiedagen Rijswijk. Het betreffende nummer verschijnt op 16 januari. Voor het plaatsen van advertenties in het betreffende nummer kunt u contact opnemen met Henk of met Wouter van Esch, de uitgevers van Onder glas. Henk is bereikbaar via of via henk@onderglas.nl. Wouter is telefonisch bereikbaar via of via wouter@onderglas.nl De sluitingsdatum voor advertenties is vrijdag 28 december. 70

71 BOLIKEL : EEN IJZERSTERK CHELAAT WAAROM BOLIKEL? de beste resultaten in zowel sier- als groenteteelt voor de beste kleur op uw gewas werkt goed bij lage èn hoge ph s voordelig in gebruik 100% opneembaar 100% stabiel Het ene ijzerchelaat is het andere niet. Bolikel bevat EDDHMA, het stabielste rood ijzerchelaat met de beste prijs/kwaliteit-verhouding. totaal ijzer 6,5% Fe beste ijzerchelaat met hoog (4,8%) ortho-orthogehalte BOLIKEL is een merknaam van Akzo Nobel

72 Het ene jaar is het andere niet. Het ene jaar hol je je benen uit je lijf om te moeten constateren dat de prijzen niet meewerkten, het weer tegenzat en de plaatselijke FC is gedegradeerd. En het andere jaar loop je elke dag fluitend over het middenpad in de wetenschap dat er een engeltje op je schouder meekijkt. Bij Nic.Sosef hopen we dat u het afgelopen jaar zó n jaar hebt gehad. Een jaar van voorspoed, zowel zakelijk als privé. En we realiseren ons meteen dat een mondiale branche als de glastuinbouw inmiddels van zoveel factoren afhankelijk is, dat we het niet alleen maar redden met goede bedoelingen en 100% inzet. Soms moet je wat geluk hebben. En kunnen vertrouwen op de zekerheid van je tuinbouwtoeleverancier. We hopen dat u met hetzelfde plezier terugkijkt op 2007 als wij. Goede kerstdagen en veel succes in Honselersdijk: Stationsweg 23 Telefoon (0174) sosef@sosef.nl Vertegenwoordiging Noordoost Nederland: Dirk de Jong Telefoon (0591) Vertegenwoordiging Noord-Holland: Sosef-Beemster Telefoon (072) Vertegenwoordiging Zuidoost Nederland: Agrimatic Telefoon (077)