kapers en zilvervloot

Transcriptie

1 De schepen van de Geoctrooieerde West Indische Compagnie (wic) Een storm, kapers en de ongrijpbare zilvervloot 6 66

2 Gezicht op Havana Atlas Johannes Vingboons ca. 1665, (Nationaal Archief, inv.nr ) In september 2017 trok de orkaan Irma verwoestend over het Caribisch gebied. Bijna vier eeuwen geleden, van 11 tot 13 september 1640, raasde er ook een orkaan over het gebied. Als gevolg van die orkaan strandde een deel van een Hollandse expeditievloot die was uitgezonden om de Spaanse zilvervloot te bemachtigen. En dat was slechts eenmaal eerder gelukt. De expeditie van 1640 bleek uiteindelijk de laatste in een rij van mislukte pogingen. En zo blijft Piet Hein voor eeuwig de enige die ooit de Spaanse zilvervloot heeft kunnen verschalken. DOOR WILL BROUWERS & TIEMEN BOSMA. De Republiek der Zeven Verenigden Nederlanden was in 1640 nog altijd in oorlog met Spanje. De uitvoering van de strijd in de West was in handen van een particuliere onderneming, de Geoctrooieerde West Indische Compagnie (WIC), opgericht in 1621 naar voorbeeld van de VOC. Haar octrooigebied was het gehele Atlantische bekken, van de Westkust van Afrika tot de Oostkust van de beide Amerika s. KAAPVAART Een belangrijk verdienmodel van de WIC was kaapvaart. De organisatie bracht vlooteskaders op de been om zoveel mogelijk Spaanse en Portugese scheepsladingen te bemachtigen. Daarnaast konden particuliere kapers vrijbrieven krijgen om op eigen houtje scheepsladingen te confisqueren, goedschiks dan wel kwaadschiks. Hiervoor betaalde men zogenaamde recognitiegelden aan de WIC. DE ZILVERVLOOT: MOEDER ALLER PRIJZEN De moeder aller prijzen was de zilvervloot. De zilvervloot bestond eigenlijk uit drie eskaders die jaarlijks in augustus verzamelden in Havana voor de oversteek naar Spanje. Het belangrijkst was het eskader van het vaste land (Tierra Firme) die het zilver uit de mijnen van Zuid-Amerika aanvoerde. Het tweede eskader vervoerde de rijkdommen van Mexico (Nueva España). En het derde eskader (Honduras eskader) vertrok vanuit Midden-Amerika. Voor de Spaanse overheid was het zilver uit de Nieuwe wereld van levensbelang. Het was vervolgens belangrijk dat de kostbare vloot uit het Caribische gebied vertrokken was voordat 6 67

3 Routes van de zilvervloot en Houtebeen Jol (kaartje WB) in september het orkaanseizoen zou beginnen. Daarmee waren voor potentiële kapers de route en het tijdstip bekend. Het enige probleem was dat dit jaarlijkse konvooi, eenmaal verenigd, onaantastbaar was. Alleen een organisatie zoals de WIC kon op een dergelijke schaal krachten in het veld brengen. Desondanks is het slechts eenmaal gelukt om deze voor Spanje cruciale jaarlijkse financiële injectie - en dan nog slechts voor een deel - te onderscheppen. Die eer komt Piet Hein toe. Hij wist zorgvuldig voorbereid met een vloot van 31 schepen en met een dosis geluk op 8 september 1628 veertien schepen van de zilvervloot te verrassen. De buit was enorm ( gulden, een geweldig groot bedrag voor die tijd). Piet Hein viel eeuwige roem ten deel en na hem werden nog heel wat pogingen ondernomen om zijn succes te herhalen. HOUTEBEEN JOL EN DE ZILVERVLOOT Op 14 juli 1640 vertrok een vloot van 24 WIC-schepen vanuit Nederlands-Brazilië naar Cuba. De vloot werd geleid door admiraal Cornelis Jol en had maar één doel : de zilvervloot bemachtigen. Cornelis Jol was op dat moment de meest succesvolle admiraal in dienst van de WIC. Zijn bijnaam was Houtebeen omdat hij, als een stereotype kaper, een houten poot had. Als iemand Piet Hein zou kunnen evenaren, was het Houtebeen Jol wel. Uiteindelijk kwam hij op 1 september aan in het jachtgebied ten noorden van Havana. Jol meende dat zijn vloot onopgemerkt was gebleven. De gouverneur van Cuba was echter op de hoogte van de komst van de Hollandse vloot. Hij had de zilvervloot gewaarschuwd om vooral niet naar Havana te komen. Intussen verdeelde 6 68

4 Jol zijn vloot in drie eskaders om het jachtterrein, ruwweg tussen Florida en de westpunt van Cuba, te kunnen bestrijken. De zilvervloot zou hem niet ontsnappen. STORM Na tien dagen wachten barstte er op 11 september een enorme storm los. De Hollandse schepen werden op volle zee getroffen. Jol schreef vlak na de ramp een brief aan zijn superieuren. Hij had door de storm 7 schepen verloren. Vier van zijn schepen waren gestrand ten westen van Havana en van 3 andere schepen wist hij niet waar ze gebleven waren. Het was wel duidelijk dat de verovering van de zilvervloot onder deze omstandigheden geen optie meer was. zilvervloot te veroveren. Dus de eer blijft aan de man met de kleine naam. DE SCHEPEN Admiraal Jol vermeldde de namen van de schepen in zijn brief gedateerd op 6 oktober. Aanvullende informatie vinden we in verschillende archiefstukken. De Spaanse bron vermeldt De mislukte poging van Houtebeen Jol was de laatste in een lange rij pogingen de Spaanse zilvervloot te veroveren geen namen van schepen, maar wel allerlei andere details over de berging en de overlevenden. Het gaat om de volgende schepen: In het archief van Sevilla is ook een verslag bewaard gebleven van de gouverneur van Havana, Don Alvaro de Luna Sarmiento, waarin de stranding van Hollandse piratenschepen wordt beschreven. De gouverneur van Cuba vermeldde dat het ging om één klein schip en drie grote schepen. De Spaanse autoriteiten probeerden zoveel mogelijk bruikbaars te bergen. En dat was gevaarlijk werk, omdat er ook al snel Hollandse schepen ter plekke waren. Er werden 241 overlevenden gevangengenomen. DE BUL VAN HOORN Het schip de Bul verging in de laatste nacht van de storm van 13 op 14 september. Het schip werd kapotgeslagen in de branding. Drieënzestig opvarenden verdronken. Volgens het De dubbele Arent een Westindie vaarder, (Rijksmuseum, Amsterdam RP-P-OB ) Houtebeen zelf ontsnapte aan het natuurgeweld. Hij voer zelfs op 20 september de baai van Havana in met een witte vlag om zijn mannen vrij te krijgen. De Spaanse gouverneur ging er niet op in. Jol voer toen met het restant van zijn vloot door naar de baai van Matanzas, alwaar ze hun wonden likten en besloten om terug te gaan naar Brazilië. Pikant detail is dat Matanzas twaalf jaar eerder juist de plek was waar Piet Hein de Zilvervloot wist te verrassen. Deze mislukte poging van Houtebeen Jol was de laatste in een lange rij pogingen de Spaanse 6 69

5 Een fluit was een typisch Hollands scheepstype Spaanse verslag waren er 22 overlevenden. Ooggetuigeverslagen, die later bij notarissen in Amsterdam en Rotterdam zijn vastgelegd, bevestigen ook de 63 verongelukte opvarenden. Daarbij geven de getuigen in Rotterdam nog specifiek weer dat zij de schipper dood op het strand hebben zien liggen. De overlevenden werden naar Havana afgevoerd. De Bul strandde ter hoogte van Mosquitos, een baai op ongeveer 50 kilometer ten westen van Havana. DE ALKMAAR De Alkmaar was het tweede grote schip (400 ton) dat vastliep. Het schip was door de WIC gehuurd van een particuliere reder. Van de Alkmaar werd expliciet gezegd dat het schip in goede staat was en dat kon zeker niet van alle WIC-schepen gezegd worden. Uit de scheepslijst van de gouverneur van Nederlands-Brazilië, Johan Maurits, blijkt dat veel WIC-schepen behoorlijk waren aangetast. De scheepslijst van Maurits vermeldde dat het schip vanaf Recife vertrok met een bemanning van 44 zeelieden en 50 soldaten. Schipper was Cornelis Pietersz Croeger. In de nacht van 13 op 14 september strandde het zo n 40 kilometer westelijk van Havana. De Alkmaar lijkt het grote Hollandse schip te zijn dat de Spanjaarden bij Banes aantroffen. Het vergaan van de Alkmaar bleef ook in Holland niet zonder gevolgen. De gedupeerde eigenaar van het schip stapte naar de Staten-Generaal om een vergoeding te krijgen voor zijn schip, dat tegen zijn wil door de WIC in Brazilië was geconfisceerd. De bemanning kon aan land komen en werd gevangengenomen zoals vermeld in een Op dit detail van een zeegevecht bij Havana in 1628 is het verschil in afmetingen tussen de Spaanse galjoenen en de Hollandse schepen te zien. (detail RP-P-OB Rijksmuseum) 6 70

6 Spaans verslag. Het schip werd leeggehaald en onder meer 32 kanonnen, waarvan 6 bronzen, werden geborgen. Daarna werd de Alkmaar in brand gestoken. De bemanning werd afgevoerd naar Havana, waar de meesten acht maanden in gevangenschap bleven voordat zij op schepen naar Europa gestuurd werden. De Cattenbau strandde ter hoogte van Jaimanitas toen nog 17 kilometer buiten Havana. Nadat de Spaanse commandant ter plekke een goede behandeling beloofde, kwam de bemanning met de sloep van het schip naar het strand. Vervolgens werden ze afgevoerd naar Havana. DE KEIZERIN Het derde schip, de Keizerin, was een zogenaamde fluit. Een fluit was een typisch Hollands scheepstype. Goedkoop in bouw en onderhoud, maar met veel ladingcapaciteit. Evenals de Alkmaar was de fluit in eerste instantie niet ontworpen als oorlogsschip. De Keizerin had 67 bemanningsleden en 30 soldaten aan boord. Het schip de Keizerin was in het voorjaar van 1640 uit het vaderland gekomen en had 22 stukken geschut aan boord. Het schip strandde bij Herradura, ruim 60 kilometer ten westen van Havana. Volgens een Spaanse bron waren er 111 opvarenden aan land gekomen en bleef er nog 12 man aan boord. Zij hadden geluk en konden waarschijnlijk ontsnappen. Want terwijl het schip aan de grond zat konden twee Hollandse schepen - de Maecht van Enckhuijsen en Jol zelf op de Salamander - dichtbij komen. Een kanon en 3 vaten olie werden gered. De actie werd afgebroken, waarschijnlijk omdat de schepen zelf gevaar liepen zo dicht bij de kust. DE CATTENBAU De Cattenbau was een klein oud schip (100 ton), dat omgebouwd was tot brander. Een brander was volgestouwd met brandbaar materiaal. Branders werden ingezet om als drijvende fakkel vijandelijke schepen in brand te kunnen steken. Dat was gevaarlijk werk. De bemanning koerste het brandende schip op een vijand en moest op het laatste moment het schip verlaten. De Cattenbau had een kleine bemanning van 15 zeelieden aangevuld met 5 soldaten. GEDEELD CULTUREEL ERFGOED De vier Nederlandse schepen die in 1640 strandden worden nu zowel in Nederland als in Cuba als erfgoed bestempeld. Dit gedeeld erfgoed wordt dan ook dankbaar als gezamenlijk Branders werden ingezet om als drijvende fakkel vijandelijke schepen in brand te kunnen steken onderzoeksobject gezien voor beide landen. Er wordt al sinds de jaren 70 regelmatig gemeld dat er in het gebied ten westen van Havana wrakken worden aangetroffen. Veel gericht onderzoek heeft er echter nog niet plaatsgevonden. Zou het kunnen dat er ook resten van de Nederlandse schepen hiertussen bewaard zijn gebleven? De wrakken vormen naast een direct bewijs voor de aanwezigheid van de Nederlanders in de 17de eeuw in dit gebied ook een kapstok voor de vele verhalen over de strijd om heerschappij in het Caribisch gebied, de relatie met de Spanjaarden, de Engelsen en lokale Cubanen, oorlogvoering op zee en het perspectief van anderen (hier de Spanjaarden en Cubanen) op de Nederlanders. Daar kunnen we veel van leren. Sinds 2012 is het beheer van Nederlandse scheepswrakken overzee in handen van het Maritiem Programma Buitenland van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Hiertoe behoren wrakken van de VOC en WIC en de Admiraliteiten (marine). De Nederlandse Staat 6 71

7 6 72

8 beschouwt deze wrakken als haar eigendom. Naar schatting gaat het in totaal om ettelijke honderden scheepswrakken wereldwijd. Van slechts circa 100 wrakken is voldoende informatie voorhanden om iets te kunnen zeggen over de waarde van het erfgoed of de wijze van beheer. Om de situatie van de Nederlandse wrakken beter in kaart te brengen is de RCE met een inventarisatie gestart: wat ligt er op de zeebodem, waar ligt het en wat is er al over bekend? Per locatie probeert de RCE samen met de betreffende landen een onderzoek op te zetten. Daarnaast wordt naar gezamenlijke oplossingen voor beheer gezocht. SAMENWERKING CUBA EN NEDERLAND Het Caribische gebied en met name Cuba is nog relatief onbekend terrein. Daarom is er in 2013 een samenwerkingsproject tussen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en haar Cubaanse evenknie, Consejo Nacional de Patrimonio Cultural (CNCP) gestart. Doel is om gezamenlijk deze archeologische overblijfselen en de daaraan gekoppelde historische bronnen in kaart te brengen. Van november 2014 tot februari 2015 was de expositie Presencia holandesa en aguas cubanas van de RCE en de CNCP in Havana te zien. Hier werden de eerste resultaten van het onderzoek gepresenteerd aan het Cubaanse publiek. In Cubaanse wateren zijn nu 25 mogelijke wrakken met een Nederlandse herkomst in kaart gebracht. AUTEURS Will Brouwers is historicus en was betrokken bij het project Presencia holandesa en aguas cubanas, van de RCE en de CNCP. Tiemen Bosma is (kerk) historicus. Cover van het boekje dat hoorde de Nederlands Cubaanse tentoonstelling in Castillo de la Real Fuerza in Havana. (ontwerp Andrea Scharroo) De door de storm van 1640 gestrande schepen zijn zowel in Hollandse als Spaanse bronnen vereeuwigd. Die informatie, in combinatie met het reeds uitgevoerde gezamenlijke historische onderzoek, maken de kans op het aantreffen van de wrakken steeds groter. Op dit moment zijn er nog altijd geen scheepsresten geïdentificeerd die we met alle zekerheid kunnen koppelen aan de WIC-kaperactiviteiten en de periode van de Tachtigjarige Oorlog in het Caribische gebied. De in dit artikel beschreven wrakken zouden de eerste kunnen zijn. Vanwege het belang dat gehecht wordt aan het Nederlands erfgoed in Cubaanse wateren door zowel Nederland als Cuba is een langdurige samenwerkingsovereenkomst (Memorandum of Understanding (MoU)) in de maak tussen beide landen. Deze wordt op 11 juli 2018 ondertekend door de Rijksdienst voor de zusterorganisaties RCE en het CNPC. Het Maritiem Programma Buitenland van de RCE heeft als taak het beheer van het Nederlands erfgoed overzee vorm te geven. Door middel van langdurige samenwerkingsovereenkomsten kunnen programma s met kuststaten met veel Nederlands erfgoed opgezet worden waarin onderzoek, bescherming, publieksparticipatie en training aan bod komen. Zo ontstaat niet alleen een vruchtbare samenwerking, maar ook een basis voor duurzaam beheer. En wat ook bijzonder leerzaam is, is het bestuderen van gebeurtenissen vanuit verschillende perspectieven. Hierdoor leren we veel over wie we zijn en wie we voorheen waren. Het eerste samenwerkingsproject onder de nieuwe MoU zal in 2019 van start gaan. 6 73