Bedijkte Maas SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN. Leidende principes voor dit riviertraject

Transcriptie

1 Bedijkte Maas SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Is er een logische en consequente keuze gemaakt tussen een ontwerp gericht op lage dynamiek in de oude boogmeanders (geïsoleerde meanders in relatief grote uiterwaarden) en beperkte dynamiek in de Lelyzone (hoogwatergeulen); 2 Wordt maximaal ingespeeld op het gestuwde en laagdynamische karakter van dit riviertraject, en wordt rekening gehouden met de subtiele verschillen in waterstanden en in de hoogte van de zandondergrond binnen het stuwpand op het traject Grave-Lith? Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 3 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 4 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 5 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 6 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 7 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 8 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 9 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 10 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 11 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 12 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 13 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 14 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 15 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 16 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 17 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 18 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviertraject? 19 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviertraject? 20 Zijn oevers in binnenbochten steil en in buitenbochten flauwer? Geulen in het laagdynamische gebied kunnen grotendeels flauwe oevers hebben. 21 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij de Bedijkte Maas? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

2 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT BEDIJKTE MAAS Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 1 Bij de inrichting van uiterwaarden langs de Bedijkte Maas kan in hoofdlijnen worden gekozen uit twee varianten: 1 Laagdynamisch variant, waarbij bij voorkeur een geïsoleerde meander wordt hersteld. Het heeft op dit traject de voorkeur uit te gaan van het realiseren van niet aangetakte meanders, waar laagdynamische natuur zich kan ontwikkelen. Hier zijn twee goeden redenen voor: Het is de natuurlijke staat van afgesneden boogmeanders: als een meander door de rivier wordt verlaten t.b.v. een nieuwe loop, sedimenteert de verbinding tussen de meander en de rivier doorgaans snel dicht. Dit betekent dat dit in korte tijd laagdynamische verlandingsmoerassen worden. Het Bedijkte-Maassysteem is inmiddels sterk verstuwd. Daarmee zijn alle kansen voor meer hoogdynamische natuur in deze meanders verdwenen; een open verbinding zorgt ervoor dat laagdynamische natuur zich minder goed kan ontwikkelen, zonder dat er hoogdynamische elementen voor in de plaats komen. Evt. kan ervoor worden gekozen om de meanderbogen op te delen in compartimenten met natuurlijke drempels. Het uitgraven van meanders kan tot op de oorspronkelijke diepte (zandbodem), maar kan in relatie tot lokale stuwpeil (zie punt 2 en 3) ook minder diep (kleibodem). 2 Een beperkt-dynamische variant waarbij sprake is van een hoogwatergeul die enkele dagen per jaar kan meestromen. Dit zijn nieuwe en niet perse systeemeigen elementen op dit riviertraject, maar ze kunnen wel bijdragen aan het behalen van waterstandsdaling op dit traject en ecologische ontwikkeling van het gebied. Bij de kanalisatie en normalisatie van de Maas is door Ir. C. Lely weerdverlaging toegepast op een ca 100 tot 250m brede zone langs de rivier (zie bijv. hoogtekaart op traject Demen-Oijen). Aanbevolen wordt om de hoogwateringrepen te beperken tot deze Lelyzone. Toelichting bij 2 Bij hoogwatergeulen dient de bodemligging en de maatvoering zich te verhouden tot de hoogwaterstand (zie grafiek). Waterstanden op het traject Grave-Lith (Bedijkte Maas) met kans op voorkomen De kronkelwaarden zijn vooral opgeslibd in de periode voor de kanalisatie en normalisatie van de Maas in de jaren 20 en 30. Door de enorme waterstandsdaling (bij hoogwater) die is opgetreden door deze werkzaamheden (waarbij de Maas veel breder en dieper is geworden), liggen de kronkelwaarden als het ware 1,5-2m te hoog ten opzichte van de huidige overstromingsfrequentie (soort Lely-terras). Door het reliëf volgend afpellen van de kleilaag tot op de zandige ondergrond op deze delen, krijgt het proces van rivierdynamiek bij hoogwater hier weer meer de ruimte. Belangrijk aandachtspunt is de hoogte van de zandondergrond t.o.v. het stuwpeil. Toelichting bij 5 Evt. omputlocaties dienen bij voorkeur te worden gesitueerd in de Lelyzone om het reliëf in de ondergrond elders in de uiterwaard te sparen. Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

3 Gelderse Poort SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Is er een logische en consequente keuze gemaakt tussen een ontwerp gericht op hoge dynamiek (bv rivierkwelgeul; lokaal een stromende nevengeul) of lage dynamiek (geul/moeras in bekade zomerpolder)? 2 Is op juiste en consequente geprobeerd om het principe van rivierkwel te benutten? Is rivierkwel leidend gemaakt bij de aanleg van eenzijdig (benedenstrooms) aangetakte geulen? 3 Is er alles aan gedaan om de zandmotor aan te zetten, zowel op oeverwallen (stimuleren oeverwalvorming bv) als in geulen? Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 4 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 5 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 6 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 7 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 8 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 9 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 10 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 11 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 12 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 13 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 14 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 15 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 16 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 17 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 18 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 19 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviertraject? 20 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviertraject? 21 Zijn oevers in binnenbochten steil en in buitenbochten flauwer? 22 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij het Waal-Rijnsysteem? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

4 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT GELDERSE POORT Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 1 Bij de inrichting van uiterwaarden in de Gelderse Poort kan in hoofdlijnen worden gekozen uit twee hoofdprincipes: 1 Hoogdynamisch waarbij bv sprake is van een hoogwater- of nevengeul. Specifiek voor de Gelderse Poort zijn benedenstrooms aangetakte rivierkwelgeulen kenmerkend (type Millingerwaard); in sommige gevallen kan gekozen worden voor een permanent stromende nevengeul (zie poster). De keuze voor hoogdynamisch ontwerpvariant is te verkiezen als er geen sprake is van een zomerkade die behouden moet worden. 2 Laagdynamisch variant, waarbij bv een stagnante geul (strang) of een moerasgebied achter een zomerkade ligt (type Oude Waal bij Nijmegen). Voor een ontwerp gericht op lage dynamiek wordt gekozen: indien men zomerkades wil behouden of niet kan verwijderen, en de minimale hoogte van de kade zo hoog is dat de meeste zomerhoogwaters niet direct over de kade stromen, maar winterhoogwaters wel, of in grote uiterwaarden, waar veel ruimte is en de stromingsdynamiek tijdens hoogwater gering is. Aanvullende criteria: A Rivierkwelgeul: Bij de keuze voor de aanleg van een rivierkwelgeul: 1 Is een rivierkwelgeul alleen benedenstrooms aangetakt? 2 Is de geul maximaal gemiddeld 1 maand/jaar meestromend? 3 Is de beschikbare ruimte benut om een zo lang mogelijke geul te maken? Toelichting: Bij kwelgeulen geldt doorgaans dat de hoeveelheid rivierkwel groter wordt naarmate het verhang tussen de bovenstroomse zijde en benedenstroomse (aangetakte) zijde van de geul groter is; het principe werkt dus sterker bij een langere geul (vgl. doortrekken kwelgeul Millingerwaard tot aan Erlecomse waard). Hierbij moet wel rekening worden gehouden met verdrogende effecten in en rond de uiterwaard, door een mogelijke daling van gemiddelde waterstanden in de geul. 4 Is de aanleg van een drempel achterwege gebleven, of indien onverhoopt noodzakelijk, is deze op de juiste plek in de geul gepositioneerd? Toelichting: bij voorkeur geen drempel om kwelproces te optimaliseren, indien toch drempel nodig is dan zo veel mogelijk bovenstrooms om droogval te voorkomen. Hierbij moet de nuance geplaatst worden dat met name in situaties met een diep ingesneden zomerbed, een drempel in een natuurlijke vorm (aanzandingsdrempel bv) toch gewenst kan zijn omdat anders waterstanden erg naar beneden getrokken worden; ook dan dient gekeken te worden hoe deze drempel het rivierkwelproces zo weinig mogelijk blokkeert. 5 Zijn er blokkades (geïntroduceerd) voor de bovenstroomse kwelstroom? Toelichting: Belangrijk is dat de bovenstroomse kwelstroom niet wordt geblokkeerd door bijvoorbeeld een kunstmatige kleiberging. B Stromende nevengeul: 1 is de geul minimaal 10 maanden per jaar meestromend? Toelichting: Bij de keuze voor een hoogdynamische inrichting betekent een systeem dat meer dan 10 maanden per jaar meestroomt daadwerkelijk iets voor rheofiele soorten. 2 Daarbij is rivierhout in dergelijke geulen ook van groot belang als aanhechtingsplaats voor rheofiele macrofauna. 3 Wordt droogval over de volle lengte/vitale delen van de geul voorkomen? C Laagdynamisch uiterwaardmoeras ( kommoerasvariant ) 1 Is de hoogte van de kade/oeverwal zodanig dat s winters inundaties op kunnen treden, dwz niet te hoog. Uitgangspunt is een 75% kans op een inundatie (dwz lager dan een stand die overeenkomt met een Bovenrijnafvoer van 5200 m 3 /s) 2 Is de hoogte van de kade/oeverwal zodanig dat zomerinundaties geminimaliseerd zijn? Bij een inundatiehoogte die overeenkomt met bovenstaande afvoer van 5200 m 3 /s is de kans op een zomerinundatie kleiner dan 10%. 3 Wordt een kunstmatig versnelde afvoer (bv via een open sluisje bv.) van hoogwater voorkomen? 4 Is er nagedacht over het vasthouden van water na overstroming? 5 Is gekozen voor een benedenstroomse inlaat van hoogwater t.b.v. waterretentie in het voorjaar? 6 Toelichting: benedenstroomse aantakking voorkomt overmatige slibinstroom Toelichting bij 6, 7 en 8 Toelichting: Het reliëfvolgend afpellen van de kleilaag in de uiterwaarden, die door het vastleggen van de rivier versneld is afgezet en niet meer op natuurlijke wijze verdwijnt, tot op de zandige ondergrond is vrijwel altijd een positieve maatregel. Onder het kleidek van in veel rivieruiterwaarden ligt doorgaans een zand- of grindlandschap van oude geulen, stroomruggen en rivierafzettingen (Terrassenmaas soms uitgezonderd); het vrijgraven van deze oude zanden levert landschappelijk een logisch verhaal op, maar laat ook ecologisch een veel betere uitgangssituatie achter ten opzichte van een uitgangssituatie met veel van het bestaande kleidek (met bouwvoor) nog intact. Het verwijderen van bouwvoor/voedselrijke kleilagen is niet alleen een goede richtlijn voor de aanleg van geulen, maar zeker ook voor het omliggende landschap van drogere stroomruggen en andere hoger gelegen delen in de overstromingsvlakte. Ook daar kunnen oude zanden/minerale grond vrijgegraven worden? Derhalve niet alleen kijken naar de aanleg van een geul, maar de herinrichting van het hele omringende gebied. Toelichting bij 14 Toelichting: zijn bijvoorbeeld hoge zomerkades verlaagd of verwijderd op plekken waar zandoverslag richting uiterwaard is te verwachten enis de hoeveelheid kunstmatige verharding geminimaliseerd aan rivieroevers, kribvakken of bij in- en uitstroomopeningen van geulen? Zanddynamiek is kenmerkend voor dit traject en een van de belangrijkste motoren voor ecologisch herstel in de uiterwaarden. Het verlagen of verwijderen van hoge zomerkades is een gunstige maatregel om de zandoverslag richting de uiterwaard te vergroten. Daar waar oevers/kribvakken nog in stortsteen liggen, is het verwijderen ervan een nuttige maatregel om zand bloot te leggen. Toelichting bij 19 toelichting: Er dient rekening gehouden te worden met de insnijding van dit Rijn-Waaltraject met 1 2cm per jaar, dwz inmiddels 1,5-2m gedurende de afgelopen 1,5 eeuw. Toelichting bij 20 toelichting: Bij de aanleg van geulen geldt dat zo veel mogelijk het historisch-morfologisch patroon wordt gevolgd. De breedte van de geul kan in principe uit de ondergrond worden afgeleid. De geulen dienen zeker niet breder te worden dan ca. de helft van de huidige Waal (ca. 250 m) en hebben bij voorkeur een breedte van maximaal 1/3 van de breedte van de Waal. Er dient rekening gehouden te worden met de effecten op de stroomsnelheid mede (richtlijn stroomsnelheid ca. 1 m/s bij hoogwater, breedte van maximaal 170 m). Toelichting bij 22 HVP s: Hoge structuren/hoogwatervluchtplaatsen zijn soms gewenst vanuit het beheer; het heeft hierbij de voorkeur ze niet als harde, systeemvreemde elementen in het landschap aan te leggen, maar te kijken of ze, logische onderdelen van het gebied kunnen worden, passend in de morfologie van het terrein; bijvoorbeeld als natuurlijk ogende stroomrug op hogere delen, die glooiend afloopt in de rest van het landschap. Als ervoor gekozen wordt om eilanden of onderwaterstructuren worden aangelegd, kan het helpen om de vraag te stellen of deze ook spontaan door de rivier ontstaan zouden kunnen zijn. Zo ja, dan zijn het vaak logische elementen. Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

5 Gestuwde Nederrijn en Lek SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Is er een goed doordachte keuze gemaakt tussen een ontwerp gericht op lage rivierdynamiek (bekaad, laagdynamische geulen en plassen, gestuwde situaties) of op (middel)hoge dynamiek (onbekaad, met geulen)? 2 Vaak heeft de keuze voor de ontwikkeling van laagdynamische natuur de voorkeur, vanwege het gestuwde karakter van dit riviertraject, behalve bijvoorbeeld rond stuwen. 3 Is met name langs de Nederrijn aandacht besteed aan het benutten van eventueel optredende stuwwalkwel? 4 Zijn vrij eroderende / zandige rivieroevers gerealiseerd, zodat meer zand beschikbaar komt vrije uitwisseling tussen het zomerbed en de uiterwaarden. Is, voor zover mogelijk, oeverwalvorming gestimuleerd? Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 5 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 6 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 7 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 8 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 9 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 10 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 11 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 12 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 13 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 14 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 15 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 16 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 17 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 18 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 19 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 20 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviertraject? 20 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviertraject? 21 Zijn oevers in binnenbochten steil en in buitenbochten flauwer? 22 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij de Gestuwde Nederrijn en Lek? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

6 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT GESTUWDE NEDERRIJN EN LEK Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 1: Keuze hoog - laagdynamisch Kies in eerste instantie als regel voor de ontwikkeling van laagdynamische riviernatuur voor dit gestuwde riviertraject. Hierbij passen vooral natte ecotopen als geïsoleerde geulen, moerassen en plas-dras-graslanden zijn hier zeer kansrijk. Deze ecotopen liggen in de regel in bekade zomerpolders of achter oeverwallen. Dynamische riviernatuur in de vorm van aangetakte rivierkwelgeulen en met name stromende nevengeulen zijn in dit gestuwde traject in de regel weinig effectief, met uitzondering van de stuwpassages en de bovenstroomse delen van de 3 stuwpanden, waar nog substantiële stromingsdynamiek aanwezig is. Kenmerkende ecotopen voor de gestuwde Nederrijn en Lek zijn hoogwatergeulen, moerassen, natte graslanden en hardhoutooibossen, zie onderstaande figuur. Hoogwatergeulen zijn stagnante, dus nietpermanent stromende geulen. Voor dit riviertraject onderscheiden we de volgende vormen van hoogwatergeulen: geïsoleerde geulen, aangetakte rivierkwelgeulen en geulen gevoed door stuwwalkwel. Geïsoleerde geulen liggen achter zomerkaden of oeverwallen. Ze worden gevoed door een mix van regenwater, grondwater en inundatiewater. Daarbij geldt: hoe hoger de kade, hoe langer het duurt alvorens de uiterwaard overstroomd. Bij een hoge kade kan het rivierpeil nog geruime tijd stijgen, waardoor het potentiaalverschil steeds verder toeneemt en de kwelstroom dus steeds intensiever wordt. Aan de voet van de stuwwallen van de Veluwe en de Utrechtse heuvelrug treedt lange kwel (gerijpt grondwater) uit, dat kansen biedt voor de ontwikkeling van kwelgeulen. Wel eerst goed de potenties voor het benutten van stuwwalkwel (3A) verkennen middels een gedegen systeemanalyse (zie ook bij 4). De praktijk leert dat aan de voet van een stuwwal vaak oude geulrelicten liggen, die zijn opgevuld hoogwatergeul laag dynamisch moeras Een rivierkwelgeul watert geleidelijk benedenstrooms op de rivier af. Verder is het belangrijk dat de rivierkwel toegankelijk is: dus de bodem van de geulen en moerassen moet zoveel mogelijk de zandige ondergrond aansnijden. Tot slot: maak een rivierkwelgeul zo lang mogelijk, dit om scheepvaarteffecten te minimaliseren, anders ontstaan zgn hotse-klotsgeulen met verhoogde troebelheid. Toelichting bij 3. Zandige rivieroevers De beschikbaarheid van zand in rivieroevers kan bijvoorbeeld verbeterd worden door het verwijderen oeverbestortingen en he realiseren van vrij eroderende, zandige rivieroevers. Deze natuurlijke oevers met strandjes en oeverwallen zijn vooral kansrijk bij wisselende waterstanden, zoals die in de bovenstroomse delen van de stuwpanden voorkomen. In grote delen is oeverwalvorming nog maar beperkt kansrijk door verstuwing van het zomerbed. Toelichting bij 6. Afgraven Met het afgraven van het kleidek en andere voedselrijke, verstoorde of opgebrachte bodemlagen komt de zandondergrond boven te liggen. Zandige bodems, zowel droog als nat, zijn altijd een goed vertrekpunt voor natuurontwikkeling. Het is daarbij wenselijk dat, naast de aanleg van een geul, ook het naastliggende droge deel van de uiterwaard optimaal wordt afgegraven. Toelichting bij 4. Rivierkwel Bij rivierkwelgeulen en -moerassen geldt het principe dat de hoeveelheid kwel groter wordt naarmate verhang op de rivier groot is en de kwelgeul zo lang mogelijk is. Gestuwde riviertrajecten zijn, zeker in het benedenstroomse deel van het stuwpand, dus minder kansrijk aangezien het verhang meestentijd niet groot is. Voor de Nederrijn en Lek geldt zo n 10 maanden per jaar een stabiel peil. Rivierkwelgeulen en moerassen zijn vooral kansrijk in onbekade uiterwaarden. Uitzonderingen hierop vormen kwelgeulen die liggen in uiterwaarden: met onderbemaling; ter plekke van stuwpassages, waar de monding van de kwelgeul benedenstrooms van de stuw ligt. In beide situaties betreft het bekade uiterwaarden, met een (kunstmatig) groot peilverschil tussen de rivier en de uiterwaard. Hier kan rivierkwel rijkelijk toestromen. natuurlijke oevers kwelgeul laag dynamisch moeras plas-dras grasland kade mv met een meters dik kleipakket dat nauwelijks voor kwelwater doorstroombaar is. Eveneens zeer kenmerkend voor een gestuwde rivier zijn grootschalige moerassen. Op daarvoor geschikte locaties kunnen de moerassen gevoed worden door rivierkwel of stuwwalkwel. Eveneens kenmerkend zijn plas-drasgraslanden en hardhoutooibossen met zoom- en mantelvegetatie, vooral aan de voet van de stuwwallen. zomerbed hardhoutooibos plas-dras grasland kwel moeras kade mv Toelichting bij 16. Rivierhout Vooral in eenzijdig en tweezijdig aangetakte geulen is het van belang om dood hout in de geul aan te brengen, liefst in de vorm van bomen met een wortelkluit en een kruin. Rond deze elementen vinden vissen beschutting en daarnaast vormt hout een aanhechtingsplaats voor bijzondere macrofauna. Toelichting bij 18. Ecologische relaties Ruim zoveel mogelijk barrières op die de migratie van dieren in de lengterichting van de rivier belemmeren, zoals dwarswegen en loswallen. Kenmerkend is de ligging van de Neder-Rijn tegen de hoge gronden aan de noordkant van de rivier, namelijk het Veluwe Massief en de Utrechtse Heuvelrug. Deze ruimtelijke relatie schept mogelijkheden voor de uitwisseling van dieren tussen de stuwwallen en de uiterwaarden. Daarnaast stromen diverse beken in dit riviertraject op de rivier uit. Benut de mogelijkheden voor het vernatuurlijken van de beekmondingen en de daarmee de optrekbaarheid voor vissen. Toelichting bij 22 HVP s: Hoge structuren/hoogwatervluchtplaatsen zijn soms gewenst vanuit het beheer; het heeft hierbij de voorkeur ze niet als harde, systeemvreemde elementen in het landschap aan te leggen, maar te kijken of ze, logische onderdelen van het gebied kunnen worden, passend in de morfologie van het terrein; bijvoorbeeld als natuurlijk ogende stroomrug op hogere delen, die glooiend afloopt in de rest van het landschap. Als ervoor gekozen wordt om eilanden of onderwaterstructuren worden aangelegd, kan het helpen om de vraag te stellen of deze ook spontaan door de rivier ontstaan zouden kunnen zijn. Zo ja, dan zijn het vaak logische elementen. stuwwal mv kleilaag zand ondergrond lokaal rivierkwel lange kwel Ontwerpprincipes Nederrijn en gestuwde Lek Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

7 Getijdenlek SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Speelt het ontwerp voldoende in op de unieke eigenschappen van dit riviertraject als overgang van een zandrivier naar een zoetwatergetijdenrivier? Wordt er met andere woorden op een logische en consequente manier een keuze gemaakt tussen de structuren van een zandrivier (meestromende nevengeulen, hoogwatergeulen), en die van een getijdenrivier (Getijdengeulen en krekenstelsels, Natte getijdenvlakten). 2 Besteedt het ontwerp voldoende aandacht aan het benutten van zowel zanddynamiek (oeverwalvorming bv.) als getijdendynamiek? Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 3 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 4 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 5 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 6 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 7 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 8 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 9 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 10 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 11 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 12 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 13 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 14 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 15 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 16 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 17 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 18 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviertraject? 19 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviertraject? 20 Zijn oevers in binnenbochten steil en in buitenbochten flauwer? 21 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij de Getijdenlek? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

8 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT GETIJDENLEK Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 1 en 2: Uniek riviertraject met twee werkzame hoofdprocessen Tussen de stuw bij Hagestein en Krimpen a/d Lek ondergaat de Lek een hydrologische en morfologische gedaantewisseling: dat van een zandrivier naar een zoetwatergetijdenrivier. Vooral in het bovenstroomse deel van dit traject, zo vanaf de Stuw Hagestein tot aan Schoonhoven, zijn processen werkzaam die zowel kenmerkend zijn voor een vrij afstromende zandrivier als van een zoetwatergetijdenrivier. Stroomafwaarts van Schoonhoven is de dynamiek, die kenmerkend is voor een zandrivier bij gemiddelde rivierafvoeren goeddeels uitgedempt, en overheerst het proces van de dagelijkse getijdebeweging van zoet water. Een goede systeemanalyse biedt de basis voor het treffen van de juiste inrichtingsmaatregelen. Daarbij past het volgende onderzoeksprogramma: Bestudeer de geomorfogenese: zoek de restgeulen op; besef dat bestaande bodem- en geologische en geomorfologische kaarten vaak slechts een beperkt beeld geven van de ligging van restgeulen en de zandondergrond. Een aanvullend boorprogramma is altijd noodzakelijk; De morfodynamiek: bepaal op basis van de luchtfoto s na de hoogwaterperiodes de plaatsen waar actieve opzanding bij hoogwaters en daarmee oeverwalvorming optreedt; De hydrodynamiek: bepaal de overstromingsduren van de uiterwaard bij verschillende rivierafvoeren en besteed daarbij vooral aandacht aan de ligging van de intergetijdenzone (zone tussen de gemiddelde eb- en vloedstand). vochtige ruigte riet met getijdesoorten dominant riet Kenmerkende ecotopen die inspelen op patronen en processen van een zandrivier zijn: meestromende nevengeulen. Geschikte locaties voor de aanleg van meestromende zijn restgeulen in de ondergrond, die vaak nog goed in het landschap herkenbaar zijn. Zoek vooral naar locaties in de buitenbocht van de Lek. Maak een meestromende nevengeul zo lang mogelijk, dit om scheepvaarteffecten te minimaliseren, anders ontstaan zgn hotse-klotsgeulen! Gebruik het rivierkundig maximaal toegestane debiet dat door de geul mag stromen, zorg dat de geul dat meer dan 10 maanden per jaar meestroomt en voorkom droogval. hoogwatergeulen, voor dit riviertraject vooral uitgevoerd als geïsoleerde geul, gelegen achter zomerkaden of oeverwallen. Deze geulen worden gevoed door een mix van regenwater, grondwater en inundatiewater. Daarbij geldt: hoe hoger de kade, hoe langer het duurt alvorens de uiterwaard overstroomd. Bij een hoge kade kan het rivierpeil nog geruime tijd stijgen, waardoor het potentiaalverschil steeds verder toeneemt en er sprake is van een substantiële rivierkwelstroom. kleiputten aan de teen van de bandijk. Hoewel niet echt passend bij een natuurlijk rivierbeeld, zijn kleiputten erg kenmerkend voor de dijkzone van de uitwaarden op de noordoever van de Lek. Daarnaast hebben kleiputten een (beperkte) meerwaarde voor natuur (amfibieën!) en zijn ze ook vanuit cultuurhistorisch oogpunt van belang. Stroomdalgraslanden op oeverwallen en rivierduinen, vooral op plaatsen met actieve opzanding tijdens hoogwaters. slik met mattenbies of driekantige bies onbegroeid slik Kenmerkende ecotopen van een zoetwatergetijdenrivier zijn: Getijdengeulen en krekenstelsels. Getijdengeulen takken benedenstrooms op de Lek aan. Krekenstelsels kenmerken zich door een boomvormige structuur. Voor het ontwerp: geulen en kreken afgraven tot ongeveer 1 meter beneden de gemiddelde ebstand, met zeer flauwe oevers, oplopend tot tenminste gemiddeld vloedniveau. Natte getijdenvlakten. Zoetwatergetijdenmilieus kenmerken zich door geleidelijke overgangen van laag naar hoog. Deze gradiënten maken het mogelijk dat een breed scala aan levensgemeenschappen kan voorkomen, afhankelijk van de overstromingsduur, zie onderstaande afbeelding. Het ontgravingsniveau van een dergelijke zone ligt tussen de gemiddelde eben vloedstand. In de getijdenvlakten kunnen spontaan kreken ontstaan door insnijding van het wegstromende (eb)water. Met maaiveldverlaging en het verwijderen van zomerkaden kunnen hoog opgeslibde gorzen weer worden gereset tot actieve zoetwatergetijdennatuur. Toelichting bij 17: Ecologische relaties Ruim zoveel mogelijk barrières op die de migratie van dieren in de lengterichting van de rivier belemmeren, zoals dwarswegen en loswallen. Kenmerkend is de ligging van de Lek in het veenweidengebied. Dit biedt aanknopingspunten voor het versterken van de relatie tussen de uiterwaarden en de binnendijkse bestaande en beoogde moerasgebieden, zoals de Zouweboezem, de moerasgebieden bij Kinderdijk en de toekomstige natte natuur in de bijv. de Krimpenerwaard. getijdegeul wilgen vloedbos zachthout ooibos gemiddelde vloedlijn 20% overschrijdingsduur 50% overschrijdingsduur 80% overschrijdingsduur gemiddelde eblijn Vegetatiezonering zoetwatergetijdennatuur Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

9 Getijdenmaas SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Is er een logische en consequente keuze gemaakt voor een passend type geul: zowel stromende als eenzijdig aangetakte, en lokaal zelfs niet aangetakte geulen, zijn kenmerkend voor dit riviertraject (maar niet elk type is daarmee overal logisch); in afgesneden delen zoals rond Alem en de Afgedamde Maas liggen specifieke kansen voor laagdynamische geulen/wateren; 2 Zijn op een goede manier de (beperkte) getijdendynamiek benut, die zich manifesteert bij lage Maasafvoeren, voor de ontwikkeling van slikplaten en intergetijdengeulen? En is stroomafwaarts van Hedikhuizen/Ammerzoden ingespeeld op de kansen voor rietgorzen? 3 Is er alles aan gedaan om de zandmotor aan te zetten, met name ook om oeverwalvorming te stimuleren? Dit traject kent goede kansen voor oeverwalherstel/versterking. 4 Is hierbij rekening gehouden met/ingespeeld op de soms overstromingsvrije hoogteligging van veel oeverwallen, als gevolg van insnijding van het zomerbed en het verdwijnen van Waalinvloeden? 5 Is op een logische en kansrijke manier rekening gehouden met de goede kansen voor hardhoutooibos, met name in de grote stroomluwe delen rond Alem en de Afgedamde Maas? Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 6 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 7 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 8 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 9 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 10 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 11 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 12 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 13 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 14 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 15 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 16 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 17 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 18 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 19 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 20 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 21 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviertraject? 22 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviertraject? 23 Houdt het ontwerp rekening met (zeer) flauwe oevers in de intergetijdenzone? 24 Zijn meer stroomopwaarts oevers in binnenbochten steil en in buitenbochten flauwer? 25 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij de Getijdenmaas? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

10 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT GETIJDENMAAS Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 1 Dit traject kent verschillende soorten geulstructuren, maar niet elk type is daarmee overal logisch; er dient op basis van een gedegen systeemanalyse gekeken te worden wat terplekke logische structuren en kansrijke processen (stromend water, zandafzetting, getijdenwerking, afgesneden laagdynamische omstandigheden) zijn. Er zijn een aantal aspecten waarmee rekening gehouden kan worden: Geulen kunnen op verschillende plekken rond oude middelwaarden (historische zandplaten) aangelegd worden; De unieke mogelijkheid om de uiterwaarden van de Benedenmaas te verlagen tot de zandondergrond, welke (in tegenstelling tot de gestuwde Maas) hoger ligt dan het mediane peil; De mogelijkheid om oude restgeulenvan de voormalige meer dynamische Maas te benutten (Empel, Hoenzadriel, Afgedamde Maas) als nevengeul, oevergeul of moeraszone. De kans voor de ontwikkeling van grotere laagdynamische geulen en flankerende moerassen in stroomluwe uiterwaarden met de lage stromingsdynamiek (Alem, Hedelse Bovenwaard, gehele Afgedamde Maas). Toelichting bij 20 Benut dan wel anticipeer het ontwerp op het herstel c.q. de versterking van de ecologische, hydraulische en zo mogelijk zelfs de morfologische samenhang van de Getijdenmaas met: de Waal in de omgeving van Heerewaarden/ Sint Andries (herstel Waal-Maas connectie); de uitmonding van de Brabantse rivieren (Dieze, Dommel, Aa) (optrekbaarheid) en weteringen (Hertogswetering, Blauwe sluis); de (historische) overloopgebieden rondom Den Bosch (Maaskant, Vlijmens Ven, Bokhovense overlaat, Hedikhuizer Maas, Overdiepse Polder); de Waal en Boven-Merwede in de omgeving van Poederoijen (Munnikenland, Loevesteijn). Toelichting bij 21 Door de onnatuurlijk hoge ligging van de uiterwaarden (de Getijdenmaas heeft zich orde 2 meter ingesneden) is deze potentie te benutten bij de aanleg van geulen, weerdverlagingen en in de oeverzone van de rivier. Toelichting bij 2 Naast de getijdendynamiek (0,20 tot 0,5 m) is ook de in stroomafwaartse richting toenemende stromingsdynamiek (versnelde afstroom bij eb, stagnatie bij vloed) wellicht benutbaar. Toelichting bij 3 De unieke kans voor de ontwikkeling van nieuwe oeverwalgraslanden op de lage en verlaagde uiterwaarden op de relatief lichte, zavelige en nog steeds kalkhoudende bodems, grotendeels bestaande uit door de Waal aangevoerd zand (o.a. kribvak aanwassen Koornwaard). Het verwijderen van oeverbestorting kan bijdragen aan de beschikbaarheid van zand voor oeverwalvorming. Toelichting bij 4 Met name veel oudere oeverwalgraslanden (bv. Koornwaard, Bokhovense waard, Mussenwaard) zijn vroeger gevormd door overstromingen en zandaanvoer vanuit de Waal, en liggen door insnijding van de Getijdenmaas en het verdwijnen van Waalinvloeden, tegenwoordig vaak boven het niveau waarop ze nog overstromen. Versterking of herstel van dit soort oeverwallen kan dus betekenen dat ze (lokaal) verlaagd of afgeplagd moeten worden. Toelichting bij 5 Er liggen bijzondere kansen voor ontwikkeling hardhoutooibos in de grote stroomluwe (bergende) uiterwaarden (rond Alem, de hele Afgedamde Maas, omgeving Hedel). Deze ontwikkeling is kansrijk door de zeer laagfrequente overstromingskans van de uiterwaarden en de relatief lichte, zavelige en nog steeds kalkhoudende bodems, grotendeels bestaande uit door de Waal aangevoerd zand. Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

11 Grensmaas SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Is op een logische en consequente manier een grindlandschap blootgelegd, door de kleilaag en eventueel een (beperkt) deel van het grind weg te graven? 2 is er sprake van een morfologisch goed doordachte verhouding tussen hoog afgewerkte en laag afgewerkte grindmilieus, passend bij de afvoerkarakteristieken en de grind/zandbeschikbaarheid van de Grensmaas? Hierbij dient extra aandacht te zijn voor het behoud van hoger gelegen grindmilieus (niveau weerdverlaging en hoge weerd). Zie toelichting. 3 Hier hierbij op een morfologisch goed doordachte manier ingespeeld op oude/waardevolle structuren, zoals oude eilanden en terrasranden (zonder dat dit leidt tot een statisch streefbeeld na inrichting)? 4 Is er nagedacht over optimaliseren/stimuleren van morfologische processen na inrichting en het stimuleren van variatie in grind/zandfracties? 5 Zijn eventuele kleibergingen op een landschappelijk logische manier op de hogere delen richting de flanken van het dal aangelegd (zone hoge weerd )? 6 Is met de aanleg van een eventuele kleiberging op een doordachte manier geprobeerd kwel te stimuleren en grondwater te benutten, door de grondwater-stuwende werking van de berging? 7 Zijn eventuele kleibergingen grindig en schraal afgewerkt? Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 8 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 9 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 10 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 11 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 12 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 13 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 14 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 15 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 16 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 17 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 18 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 19 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 20 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 21 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 22 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 23 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij het Grensmaassysteem? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

12 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT GRENSMAAS Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 1 De Grensmaas is in de laatste ca 3 eeuwen door een combinatie van normalisatie/oeververdediging, daaropvolgende beddingerosie en grindwinning steeds dieper in haar landschap komen te liggen. Tegelijkertijd zorgde het vastleggen van de rivier voor een snelle opslibbing van de omliggende weerden. Dit heeft in het verleden geleid tot een smal, diep ingesneden zomerbed, geflankeerd door een hooggelegen overstromingsvlakte. Morfologische krachten in de bedding zijn extreem geworden, terwijl ze uit grote delen van het winterbed juist verdwenen zijn. Een deel van de natuurlijke karakteristieken (incl. grindmilieus) kunnen worden teruggekregen door verbreding van de zone waarbinnen de rivier weer meer in de breedte actief kan worden. Dit kan door een combinatie van weerdverlaging en stroomgeulverbreding (figuur 1). Hierbij wordt doorgaans de klei/leemlaag verwijderd, Het zomerbed, de stroomgeulverbredingen en de weerdverlagingen dienen grindig en zo mogelijk grofzandig afgewerkt te worden, niet lemig, kleiig of venig. De Hoge Weerd kan (incl. kleibergingen) ook lemig of met een leem-grindmengsel (stol) afgewerkt worden. Toelichting bij 2 Het is van belang dat grote arealen laag afgewerkt terrein voorkomen worden. Juist de hogere grindmilieus zijn ecologisch zeer waardevol zowel in (stroomdal)flora als fauna. Bovendien leiden grote arealen frequent overstroomd gebied, tot te veel stilstaand of zeer langzaam stromend water en daardoor tot veel slibsedimentatie? Dit geldt langs de Grensmaas extra omdat de voorraad grof zand en (fijn) grind in het systeem beperkt is (de rivier vult het dus niet op met grind, maar met slib). Het stimuleert vervolgens ook ruigte- en bosontwikkeling. Met name het bewaken van voldoende areaal van niveau weerdverlaging (ca m 3 /s) is cruciaal. De verschillende afwerkingsniveaus langs de Grensmaas kunnen grofweg worden ingedeeld in 4 hoogteniveaus, die te definiëren zijn op basis van afvoer (zie ook figuur 1): 1 zomerbed: m 3 s-zone; grote delen van het jaar watervoerend, s zomers droogvallende oevergronden; belangrijk voor aquatische flora en fauna (reofiele vissen, macrofauna, Vlottende waterranonkel) 2 stroomgeulverbreding (lage grindbanken): tussen de m 3 /s 1 -zone, gemiddeld minimaal 300 m 3 /s-niveau. Zone met aanzienlijke waterstandschommelingen door het jaar. Grindafzetting, maar langs de actuele Grensmaas ook slibafzetting; zone voor o.a. pioniersnatuur met steltlopers, plevieren en pionierplanten, maar ook voor zachthoutooibos. 3 Weerdverlaging (droge grindmilieus): tussen de m 3 /s 1 -zone, gemiddeld minimaal m 3 /s 1 -niveau; niveau van zomerdroge grindmilieus, met beperkte slibafzetting; alleen bij extreem hoogwater grindtransport; ecologisch rijke zone met stroomdalflora, rijke insectenwereld (Blauwvleugelsprinkhaan, Koninginnepage) en hardhoutooibos 4 Hoge Weerd: > 1500 m 3 /s 1 -zone. Hoog afgewerkte (bv. kleibergingen) en onvergraven terreindelen zonder afgraving van de leemlaag; belangrijk voor hardhoutooibos, bloemrijke struweelgraslanden, veel zangvogels, rijke insectenwereld en sommige stroomdal/zoomplanten als Wilde marjolein en Borstelkrans; Zeker zo belangrijk is de oppervlakte van verschillende afwerkingsniveaus. Is de verhouding tussen de arealen passend bij wat de Grensmaas zelf ook vormt of in stand kan houden, rekening houdend met zijn huidige afvoerkarakteristieken en sedimentbeschikbaarheid? Een paar aandachtspunten kunnen hierbij richtinggevend zijn: A Maak het zomerbed en de stroomgeulverbreding niet te breed, niet veel breder dan 1,5 maal de oude (ingesnoerde, genormaliseerde) breedte. Het realiseren van stromend water over grind staat centraal. Deze zone wordt snel te breed; het Grensmaassysteem heeft weinig grind over voor morfologische processen/vormgeving/ opvulling, waardoor snel stilstaand water of slibsedimentatie kunnen optreden. B Maak het niveau weerdverlaging ( m 3 ) voldoende groot; dit is ecologisch misschien wel het meest waardevolle terrein en de druk om hier kosten te drukken door extra grindwinning is vaak groot. Dit is tevens van belang voor de grindbeschikbaarheid in het systeem. C De areaalgrootte van de hoge weerd kan sterk variëren, afhankelijk van de breedte van het beschikbare winterbed terplekke. Probeer bij onvergraven natuur zoveel mogelijk de toplaag van oude landbouwgronden te verwijderen (afvoeren of verwerken in lokale kleibergingen); dit verbetert in hoge mate de uitgangssituatie voor natuur (stroomdalflora, hardhoutooibossoorten, minderverruiging). Toelichting bij 4 Het Grensmaassysteem kent door uitspoeling vooral een gebrek aan fijne grindfracties en grove zandfracties; het stimuleren van de beschikbaarheid van deze fracties is positief voor zowel de morfologische als ecologische ontwikkeling van het Grensmaassysteem. Toelichting bij 5 Bij het vrijgraven van een grindlandschappen langs de Grensmaas komen grote hoeveelheden leem en klei vrij. Niet al dit materiaal is doorgaans vermarktbaar. Het kan op een kosteffectieve manier verwerkt worden door het onder te brengen in lokale kleibergingen, waarbij ook extra grind gewonnen wordt. De aanleg van kleibergingen dient echter beperkt te blijven tot de op hogere delen richting de flanken van het dal (zone hoge weerd ). Daar interfereren kleibergingen niet met morfologische processen dicht langs de rivier. Kleibergingen direct tegen het zomerbed of in lage zones in het gebied, leiden ertoe dat het grindlandschap wordt vervangen door een kleilandschap en dat morfologische processen met grind en zand onvoldoende kans krijgen. Daarmee samenhangend is het belangrijk dat kleibergingen hoog afgewerkt worden (geen bergingen in bergingen in de lage zones zoals bij Geulle a/d de Maas). Toelichting bij 6 Doordat kleibergingen veel minder doorlatend zijn dan grind, hebben ze doorgaans een opstuwende werking op grondater dat vanaf de hogere plateaus naar de Maas stroomt. Dit opstuwende effect kan zo groot zijn dat lokaal helder kwelwater aan de oppervlakte kan komen. Dit biedt extra kansen voor natuur, en kan benut worden en kleine kwelmoerasjes en kwelbeekjes rond en op de kleibergingen. Figuur 1 Dwarsdoorsnede van het winter- en zomerbed van de Grensmaas met verschillende afwerkingsniveaus. Toelichting bij 7 Door afwerking van kleibergingen zo schraal mogelijk uit te voeren (bv grind-leemmengsels), worden ze ecologisch veel waardevoller en beter aansluitend bij een grindrivierenlandschap. Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

13 Maasplassengebied SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Bij de inrichting van weerden in het Maasplassengebied hebben we op hoofdlijnen met twee typen inrichting te maken: de herinrichting van bestaande grote plassen of de (her)inrichting van onvergraven of eerder opgevulde gebieden. 2 Voor niet-ontgrinde weerden (bijv. Meggelveld, Linnerweerd, Horn-Beegden-Heel, Vuilbemden, Buggenumse Veld, Biesweerd) gelden op hoofdlijnen de principes van de Terrassenmaas. Vaak betreft het grondwatergevoede relictgeulen langs (hoge) terrasranden. 3 Is bij de herinrichting van bestaande plassen een beargumenteerde en consequente keuze gemaakt tussen het vergroten van rivierdynamiek of juist het versterken van laagdynamische kwaliteiten in de plas, incl. het benutten van (rivier)kwel? 4 Wordt er bij de opvulling van een plas op een doordachte manier ingespeeld op lokale kansen en kansrijke processen, waaronder het benutten van zowel rivierkwel als lange kwel, de aanleg van grind/zandriffen en baaien, het lokaal behouden van diepe delen als dat meerwaarde heeft (bijvoorbeeld als slibsink) en het compartimenteren van plassen? Ook het verminderen van blauwalgproblematiek door opslibbing kan worden meegenomen bij herinrichting. Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 5 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 6 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 7 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 8 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 9 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 10 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 11 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 12 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 13 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 14 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 15 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 16 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 17 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 18 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 19 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 18 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviertraject? 19 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviertraject? 20 Houdt het ontwerp rekening met (zeer) flauwe oevers in de intergetijdenzone? 21 Zijn meer stroomopwaarts oevers in binnenbochten steil en in buitenbochten flauwer? 22 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij het Maasplassengebied? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

14 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT MAASPLASSENGEBIED Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 3 Bij vergroten rivierdynamiek (met name morfodynamiek) dienen barrières zoals kunstmatige hoge oeverdammen te worden verlaagd en met stortsteen vastgelegde oevers te worden ontsteend tot iets beneden stuwpeil, waardoor sedimentoverslag kan plaatsvinden. Bij de keuze om de laagdynamische component te ontwikkelen, is het cruciaal effectief mogelijk (rivier)kwel te benutten. Hiertoe kunnen verschillende inrichtingsprincipes worden ingezet waaronder het opwerpen van eilandriffen en compartimentering om kwel op te stuwen of het verleggen van openingen tussen de plas en de Maas naar de benedenstroomse kant van de plas. Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

15 Noordelijke IJssel SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Is er een logische en consequente keuze gemaakt tussen een ontwerp gericht op hoge dynamiek (stromende nevengeul, eenzijdig aangetakte nevengeul) of lage dynamiek (niet aangetakte hanken, moerasvlakten)? 2 Is op juiste en consequente geprobeerd om het principe van (rivier)kwel te benutten? Is rivierkwel leidend gemaakt bij de aanleg van eenzijdig (benedenstrooms) aangetakte geulen? 3 Is er alles aan gedaan om de zandmotor aan te zetten, o.a. op oeverwallen en in geulen? Zijn in dit verband vrij eroderende, zandige rivieroevers aanwezig/gerealiseerd zodat zand beschikbaar is/komt voor oeverwalvorming en vrije uitwisseling tussen het zomerbed en de geulen in de uiterwaarden. Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 4 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 5 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 6 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 7 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 8 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 9 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 10 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 11 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 12 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 13 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 14 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 15 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 16 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 17 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 18 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 19 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviertraject (niet dieper dan 1,5-2 m bij gemiddelde waterstand)? 20 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviertraject? 21 Zijn oevers in binnenbochten steil en in buitenbochten flauwer? Geulen in het laagdynamische gebied kunnen grotendeels flauwe oevers hebben. 22 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwater vluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij de Noordelijke IJssel? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

16 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT NOORDELIJKE IJSSEL Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 1 Een belangrijke keuze bij de inrichting van uiterwaarden langs het Noordelijke traject van de IJssel is de mate waarin de rivierdynamiek toegang krijgt tot de locatie. Dat geldt zowel voor de mate waarin doorstroming plaats gaat vinden door (nieuw aan te leggen) nevengeulen als voor de mate waarin de uiterwaard bij hoge rivierafvoeren kan inunderen (hoogwatergeulen, hanken). Belangrijke argumenten om voor meer of minder dynamiek te kiezen zijn de volgende: Voor het bieden van meer ruimte aan dynamiek pleit: De IJssel is een vrij afstromende rivier en variatie in waterpeilen en stroomsnelheden is daarom een van de kwaliteiten van dit traject; Doordat de rivier is vastgelegd zijn de natuurlijke processen waardoor ondiepe stromende milieus ontstaan zo sterk aan banden gelegd dat ze niet meer ontstaan en daarom heeft het zomerbed inmiddels een sterk uniform karakter gekregen. Door het vastleggen van de oevers met steen is ook de aanvoer van zand naar de oeverwalen grotendeels stilgevallen. Voor het beperken van de dynamiek pleit : Een aantal IJsseluiterwaarden herbergt laagten (vaak historische geulen) met een bijzondere moerasvegetatie of andere natuurwaarden (amfibieën). Deze soorten profiteren van de vochtige omstandigheden, die eigen zijn aan de lagere delen in het rivierengebied, maar zijn slecht bestand tegen al te regelmatige inundaties, met name als deze in het groeiseizoen optreden. Vergraving van deze bijzondere biotopen is ongewenst, of hoogstens ten behoeve van het uitdiepen van laagten die in de loop der tijd zijn opgevuld of volgeslibd en daardoor onherkenbaar zijn geworden. Ook is het niet wenselijk dat de inundatiefrequentie van deze uiterwaarden hoger wordt dan zij historisch gezien was. In het traject van de Noordelijke IJssel liggen enkele tientallen uiterwaarden en er is ruimte voor beide benaderingen. Bij het maken van een keuze voor meer of minder dynamiek is het belangrijk dat eerste een goede systeembeschrijving van de betreffende uiterwaard wordt gemaakt, waarin de actuele situatie wordt onderzocht en de veranderingen die in de loop de eeuwen hebben plaatsgehad op een rij worden gezet. Verspreid over het traject van de Noordelijke IJssel is er behoefte aan een keten van meer dynamische uiterwaarden met ruimte voor stromende milieus, afgewisseld door minder dynamische uiterwaarden die alleen bij hoge afvoeren inunderen. Aanvullende eisen gelden t.a.v. eenzijdig aangetakte nevengeulen, hanken en stromende nevengeulen: Hanken Hanken zijn hoogwatergeulen die aan beide zijden zijn afgesloten van de rivier. Het zijn vaak oude systemen die al enige tijd geleden al van de rivier geïsoleerd zijn geraakt. Soms hebben oude kleiwinningen het karakter van een laagdynamische hank. Ze inunderen pas bij stijgende waterstanden. De mate van inundatie is een belangrijke factor voor te verwachten natuurwaarden. Eenzijdig aangetakte nevengeulen In een natuurlijke situatie zal iedere nevengeul van de rivier uiteindelijk door sedimentatie afgesneden raken van de rivier. Het eerst gebeurt dat doorgaans aan de bovenstroomse zijde. De benedenstroomse zijde blijft dan nog langer open en veel nevengeulen in het rivierengebied zijn daarom eenzijdig aangetakt. Aanvullende voorwaarden: de geul is bovenstrooms van de rivier afgesloten door een natuurlijke drempel (oeverwal); de hoogte van de drempel bepaalt de instroomfrequentie en is naar keuze. benedenstrooms is de nevengeul uitgegraven tot onder het laagste waterpeil van de rivier. In stroomopwaartse richting kan de geul geheel tot onder deze laagste waterlijn worden Stromende nevengeul Omdat ondiepe permanent stromende milieus niet meer vanzelf ontstaan in het zomerbed en in de uiterwaarden is aanleg gewenst. Voorwaarden hierbij zijn dat: De geul is zo veel mogelijk dagen per jaar stromend is; voor een ecologisch goed functionerende geul eigenlijk 365 dagen per jaar (en niet 10 maanden zoals nog wel eens in andere documentatie staat; veel reofiele macrofauna is volledig intolerant voor het verdwijnen van de stroming. de geuldiameter is zo ontworpen dat de stroomsnelheid bij gemiddelde afvoeren rond de gemiddelde stroomsnelheid over het profiel van de geul op ca. 50 cm/s ligt en bij lage afvoeren niet verder terugloopt dan gemiddeld 30 cm/s. Bij hoge rivierafvoeren kan de stroomsnelheid oplopen tot 1 m/sec. Door variatie binnen de geul treden bij iedere waterstand andere stromingspatronen op. lokale dieptes voorkomen dat droogval over de volle lengte/vitale delen van de geul optreedt. Toelichting bij 2 Vanwege het verhang in de rivier treedt rivierkwel op in nevengeulen die benedenstrooms zijn aangetakt aan de rivier en bovenstrooms lager liggen dan de waterstand ter plaatse in de rivier. De drempel aan de bovenzijde zo hoog is dat de geul maximaal 1 maand/jaar meestromend is tijdens hoogwater, bij voorkeur nog wat minder. Stroomafwaarts van Zwolle is het verhang in de IJssel een groot deel van het jaar te laag voor de ontwikkeling van rivierkwelgeulen. Door de opslibbing van de uiterwaarden zijn veel nevengeulen in de loop der tijd een steeds groter deel van het jaar buiten het bereik komen te liggen van rivierkwel. Toelichting bij 3 Zanddynamiek is kenmerkend voor dit vrij afstromende riviertraject en een van de belangrijkste motoren voor ecologisch herstel in de oeverzone van de uiterwaarden. Door het vastleggen van de oever met breuksteen en de aanleg van zomerkades is het zandtransport tussen de rivier en de oeverwal sterk gereduceerd. Herstel van dit zandtransport is gewenst, bv door: het verwijderen van de harde oeverbescherming op plaatsen waar deze niet nodig is voor bescherming van infrastructuur en dijken het verlagen, verwijderen of terugzetten van hoge zomerkades op plekken waar zandoverslag richting uiterwaard is te verwachten Toelichting bij 5 Vanwege de aanleg van zomerkades inunderen de uiterwaarden langs de IJssel minder vaak dan in een natuurlijke situatie. Maatregelen die de inundatiefrequentie verhogen, zoals het verlagen/ wegnemen van zomerkades, zijn daarom wenselijk omdat de inundatiefrequentie dan beter aansluit bij het natuurlijk karakter van de uiterwaarden. Extra uitgangspunten hierbij zijn: het is daarbij wenselijk dat na een inundatie het water lokaal kan blijven staan en vervolgens langzaam uit kan zakken. in uiterwaarden met waardevolle moerasvegetaties of rivierkwel is een toename van de inundatiefrequentie tot boven de historische frequentie niet gewenst. Ook moet voorkomen worden dat zomerinundaties vaker optreden dan eens per max jaar. Dit komt overeen met een hoogte die overstroomt bij een Bovenrijnafvoer van m 3 /s. bij uiterwaarden waar een zomerkade blijft bestaan is het wenselijk dat de inundatie in eerste instantie plaats vindt vanaf benedenstrooms, om sterke slibafzetting te beperken. Toelichting bij 4 Tot aan het moment dat de IJssel werd vastgelegd met kribben en andere oeverwerken was de rivier morfologisch actiever dan nu. De nevengeulen, ruggen en oeverwallen in de uiterwaarden herinneren uit deze periode. In uiterwaarden waar dit historische patroon nog aanwezig is, is het wenselijk om bij vergravingen dit reliëf leidend te laten zijn. Toelichting bij 6, 7, 8 In een groot deel van de uiterwaarden van de IJssel is het oorspronkelijke hoofdzakelijk zandige landschap van oude geulen en stroomruggen bedekt geraakt door een meer of minder dikke kleilaag. Door het vastleggen van de rivier en de aanleg van zomerkades is het tempo waarin klei wordt afgezet verder verhoogd, met name in de geulvormige laagtes. Het vrijgraven van deze oude zandige geulen en ruggen levert landschappelijk een logisch verhaal op, maar laat ook ecologisch een veel betere uitgangssituatie achter ten opzichte van een uitgangssituatie met veel van het bestaande kleidek (met bouwvoor) nog intact. Het reliëfvolgend afpellen van deze kleilaag in de uiterwaarden, tot op de zandige ondergrond is daarom vrijwel altijd een positieve maatregel. Voor het herstel van rivierkwel is een verlaging van de bodem in de nevengeulen tot maximaal 1 m onder de oorspronkelijke top van het zand mogelijk. Toelichting bij 17 De geulen dienen zeker niet breder te worden dan ca. de helft van de huidige IJssel (ca. 50 m). Daarnaast dient rekening te worden gehouden met punten onder toelichting op 1. Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

17 Terrassenmaas SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Is het benutten van grondwater leidend gemaakt bij de aanleg van geulen? 2 Is er alles aan gedaan om inrichting binnen de specifieke structuren van het oude terrassenlandschap te laten plaatsvinden? Zijn oude terrasranden, relictgeulen, fossiele stroomruggen en verschillende terrasniveaus gerespecteerd? Zijn terrassen niet overmatig verlaagd (bv tot het niveau van een lager gelegen terras) en zijn geulen passend voor het betreffende terrasniveau? 3 Is bovenop de werking van het grondwater, op een logische manier ruimte geboden aan invloeden van rivierhoogwater, met name op het laagste terras, de recente overstromingsvlakte (figuur 1)? 4 Zijn eventuele kleibergingen in schaal en positie zo aangelegd dat ze geen afbreuk doen aan het terrassenlandschap en geen grondwaterstromen onderbreken (zie toelichting)? Zijn ze zo aangelegd dat ze kwelwerking in geulen stimuleren (figuur 2)? Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 5 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 6 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 7 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 8 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 9 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 10 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 11 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 12 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 13 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 14 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 15 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 16 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 17 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 18 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 19 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 20 Is bij de aanleg van kwelgeulen voldoende gelet op het openhouden van kwelvensters, het aanleggen van logische drempelniveaus en, eventueel een landschappelijk logische compartimentatie van kwelgeulen? 21 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviersysteem? Goed functionerende kwelgeulen zijn altijd beperkt van diepte (max. 0,7 tot 1 m) 22 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviersysteem? Kwelgeulen hebben doorgaans beperkte dimensies (orde grootte max. 10 a 30 m); 23 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij het terrassenmaaslandschap? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

18 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT TERRASSENMAAS Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting bij 1 Kwelgeulen Op het laagterras en hogere terrasniveaus van de Terrassenmaas zijn fossiele, grondwatergevoede relictgeulen kenmerkend. Grondwater is leidend boven de sporadische invloeden van rivierwater (tijdens overstromingen). Uitgangspunt is derhalve de aanleg van ondiepe (kwel)geulen (max 0,8-0,5 m onder GLG). Kwelgeulen zijn doorgaans relatief kleine geulsystemen, vaak niet breder dan 20 m; een logische breedte kan worden afgeleid uit het reliefvolgend in het terrein tot bovengenoemde geuldieptes. Grotere hoogwatergeulen of nevengeulen passen niet in het huidige terrassenmaasgebied en gaan praktisch altijd ten koste van de unieke terrasstructuur, incl. oude terrasranden en waardevolle grondwaterstromen. Kwelgeulen functioneren hoe dan ook alleen als ze niet rechtstreeks zijn aangetakt op de rivier; wel is het goed als grondwater geleidelijk kan afstromen naar de rivier (via drempelzones of via de ondergrond). Soms kan het meerwaarde hebben grote kwelgeulsystemen gecompartimenteerd aan te leggen (conform natuurlijke verlandingssituaties), zodat verschillen in grondwaterniveaus en verschillen in waterkwaliteit gaan ontstaan. Stimuleer (bijna) continue verversing en voorkom volledige stagnatie waarde op zich. Ze zijn doorgaans niet meer gevormd door de Maas van nu, maar door een Maas uit het verleden met andere karakteristieken en een beduidend hogere ligging ten opzichte van het omringende landschap (insnijdingsrivier). Geulstructuren, terrasranden en oude stroomruggen zijn dus veel meer fossiele, niet-dynamische elementen geworden. Orden derhalve originele terrasranden, stroomruggen en (kwel)geulrelicten gerespecteerd en op een logische manier ingepast of heringericht? Blijven overgangen tussen terrasniveaus op een logische manier herkenbaar in het landschap? En worden oude terrassen niet overmatige verlaagd en dynamisch gemaakt? Toelichting bij 3 Op het laagste terrasniveau, de recente overstromingsvlakte, is rivierwater doorgaans dominant boven het grondwater; daarboven (laagterras, middenterras en hoger) is grondwater dominant boven de effecten van rivierwater. Toelichting bij 4 De aanleg van kleine kleibergingen is mogelijk, echter alleen kleinschalig en als droge variant op de droge terrasgronden (dus geen geul midden in een kleiberging). De kleiberging wordt afgewerkt op het originele terrasniveau en blokkeert geen grondwaterstromen richting de kwelgeul. Onder deze voorwaarden ligt de berging doorgaans tussen de (kwel)geul en de rivier in (zie figuur 2). deelgeulen aan te leggen, die gescheiden zijn door natuurlijke drempels ( verlandingen ) ontstaan verschillende waterniveaus en verschillende waterkwaliteit tussen deelgeulen; bij voldoende kwelwerking kunnen geulen via kleine kwelbeekjes in elkaar overlopen. Toelichting bij 19 en 20 Kwelgeulen langs de Terrassenmaas altijd beperkt in diepte en breedte; vaak is het afpellen van de toplaag in combinatie met het dichtzetten van een afwateringssloot al voldoende. Ze zorgen dus zelden voor grote waterstandsdalingen; daarentegen zijn ze goed te combineren met speciewinning voor de aanleg van nieuwe dijken. Toelichting bij 21 HVP s: Hoge structuren/hoogwatervluchtplaatsen zijn soms gewenst vanuit het beheer; het heeft hierbij de voorkeur ze niet als harde, systeemvreemde elementen in het landschap aan te leggen, maar te kijken of ze, logische onderdelen van het gebied kunnen worden, passend in de morfologie van het terrein; bijvoorbeeld als natuurlijk ogende stroomrug op hogere delen, die glooiend afloopt in de rest van het landschap. Als ervoor gekozen wordt om eilanden of onderwaterstructuren worden aangelegd, kan het helpen om de vraag te stellen of deze ook spontaan door de rivier ontstaan zouden kunnen zijn. Zo ja, dan zijn het vaak logische elementen. Figuur 1 Dwarsdoorsnede van het Maasterrassengebied, met verschillende terrasniveaus. Hoogwatergeultjes rond eilanden Er zijn een klein aantal specifieke locaties waar de recente overstromingsvlakte in het verleden net breed genoeg was voor de vorming van kleine eilanden, zoals bij Blerick en Grubbenvorst. Op die locaties bevindt zich dus een smalle zone waarin een kleine hoogwatergeul kenmerkend is. Ook deze kleine geulen, waarin rivierwater dominant is, kan grondwater nog steeds benut worden. Door verstuwing en scheepvaartgolven heeft aantakking van deze kleine hoogwatergeultjes slechts beperkte meerwaarde (geen waterstandswisselingen, slikoevers). Vanuit ecologische kansrijkdom en optimalisatie van waterkwaliteit wordt geadviseerd ze derhalve in de regel niet rechtstreeks aan te takken op het zomerbed (voorkomen van een troebele hotse-klots-geul, maximalisatie grondwatereffect/ waterkwaliteit), ook niet (enkel) benedenstrooms. De instroomzijde (zuidzijde) van dit type hoogwatergeulen blijft relatief hoog, op het niveau van de doorlopende oeverwal tussen de geul en het zomerbed. De uitstroomzijde kan wat lager aangelegd worden. Toelichting bij 2 Het Maasterrassengebied is een veel ouder overstromingslandschap dan de andere Nederlandse riviertrajecten; de rivierstructuren vertegenwoordigen veel meer een historisch-morfologisch Toelichting bij 6 Het gaat hier bij de Terrassenmaas nadrukkelijk om hoogwatersituatie (ruim boven bankfull). Bij laag water zijn juist langs de terrassenmaas veel grondwatergevoede systemen die niet stromen. Toelichting bij 8 Soms zit het zand te diep om succesvol aan te snijden (althans, de geul zou dan te diep worden t.o.v. stuwpeil); in dat geval kan een geul toch in relatief kleiige bodems aangelegd worden, maar wordt geprobeerd toch lokale leem en zandlenzen op te zoeken waarlangs kwelwater kan uittreden. Toelichting bij 9 Het (reliefvolgend) verwijderen van de toplaag over een veel grotere oppervlakte dan alleen de geul, zorgt voor het bloot leggen van meer minerale, niet bemeste gronden en daarmee voor een veel betere uitgangssituatie voor natuur (betere kansen stroomdalflora, insectenfauna etc.) en een beter te beheren gebied (ook hydraulisch). De laag- en middenterrassen van de Terrassenmaas zijn relatief zandig, wat deze maatregel extra gunstig maakt. Het reliefvolgend afgraven van de toplaag over een zo groot mogelijk areaal van de omringende terrasgronden met ca. 0,30 tot 0,5 m lijkt een goede richtlijn. Veel grotere verlagingen hebben doorgaans niet de voorkeur, omdat dan de kenmerkende hoge ligging van de droge terrasgronden in het geding komt. Toelichting bij 18 Natuurlijke kwelgeulen bestaand vaak door verlanding uit losse eenheden; dit idee kan ook verwerkt worden bij de aanleg van kwelgeulen. Door losse Bart Peters, Bureau Drift Bart Peters, Bureau Drift Figuur 2 Inrichtingsprincipe en positionering van kleinschalige kleibergingen rond kwelgeulen langs de Terrassenmaas. Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.

19 Waal SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT RIVIERPROJECTEN Leidende principes voor dit riviertraject 1 Is er een logische en consequente keuze gemaakt tussen een ontwerp gericht op hoge dynamiek (stromende nevengeulen, zanddynamiek) of lage dynamiek (bekade situaties, benedenstrooms gelegen strangen)? 2 Is er alles aan gedaan om de aanleg van permanent stromende nevengeulen mogelijk te maken (ook als die later eventueel verzanden)? Zie ook punt Is er alles aan gedaan om de zandmotor aan te zetten, zowel op oeverwallen (oeverwalvorming) als in geulen? Algemene leidende principes (alle riviertrajecten) Hydrologisch/hydraulische principes 4 Is optimale en logische manier gebruik gemaakt van (eventueel) uittredend grondwater en (rivier)kwel? 5 Is op juiste en consequente wijze invulling gegeven aan het principe: hoogwater moet stromen? (geen dwarsdammen bijvoorbeeld) Morfologische principes 6 Wordt bij de aanleg van geulen en weerdverlagingen het historisch-morfologische patroon gevolgd? Wordt er gegraven conform het onderliggende reliëf (reliëfvolgend ontkleiien)? 7 Houdt het ontwerp voldoende rekening met behoud/inspelen op gave morfologische patronen? 8 Wordt bij het afgraven of ontkleien zo goed mogelijk het onder liggend zand/grind (reliëf) aangesneden/blootgelegd? 9 Is het kleidek en voedselrijke bouwvoor over een (zo) groot (mogelijk) areaal verwijderd? 10 Wordt naast een eventuele geul, ook het omliggende, droge deel van de uiterwaard optimaal (en reliefvolgend) heringericht/afgegraven? 11 Worden er geen (diepe) zandplassen of andere systeemvreemde structuren/wateren opgeleverd? 12 Worden bestaande, systeemvreemde plassen op een logische wijze opgevuld/versmald tot geul? Verbeterd dit het landschappelijk en ecologisch DNA van het gebied? En worden processen van grondwater en overstroming daarbij optimaal benut? (Landschaps)ecologische principes 13 Is in het ontwerp een interventiekaart/vegetatiekaart ingebouwd met voldoende hydraulische overruimte; 14 Is hierbij rekening gehouden met een reële vegetatieontwikkeling en reële aanzandingsprocessen na herinrichting? 15 Is er een gekoppeld beheerverhaal dat hier voldoende op aansluit? 16 Is er (voldoende) rivierhout in het water en op de oevers aangebracht? 17 Zijn bestaande natuurwaarden op logische (bij het systeem passende) wijze ingepast? 18 Is op een logische manier geprobeerd ecologische relaties te verbeteren, zowel in de lengterichting van de rivier als in de dwarsrichting, bijvoorbeeld met binnendijkse moerasgebieden of hoge zandgronden (Veluwe)? Detailleringsprincipes 19 In hoeverre is geprobeerd stromende geulen optimaal te laten functioneren, o.a. door voldoende debiet, variatie in diepte en kansen op stilvallen van stroming te minimaliseren? 20 Worden de geulen niet dieper dan nodig/passend bij dit riviertraject? 21 Worden de geulen niet breder dan nodig/passend bij dit riviertraject? 22 Zijn oevers in binnenbochten steil en in buitenbochten flauwer? 23 Zijn overige aangelegde structuren (denk aan hoogwatervluchtplaatsen en eilanden/zandbanken in geulen) morfologisch goed uitlegbaar/passend bij het Waalsysteem? SCORE Groen (in grote lijnen) logisch en doordacht ontwerp op basis van systeemkenmerken (DNA) van het betreffende riviertraject, evt. aandachtspunten voor ruimtelijke en landschapsecologische kwaliteit. Oranje Constatering van tekortkoming(en) met impact op ruimtelijke kwaliteit die met beperkte/overzichtelijke aanpassingen te herstellen zijn. Rood Constateringen van aanzienlijke tekortkomingen, grote impact op de ruimtelijke kwaliteit en/of moeilijk te verhelpen oorzaken; tekortkomingen op fundamenteel niveau, bijvoorbeeld door DNA-vreemde ontwerpkeuzes. Tijdens de review wordt tussen ontwerpteam en reviewteam besproken wat mogelijkheden zijn om oranje en rode scores te verbeteren/op te volgen. TOELICHTING

20 SMART RIVERS - REVIEWDOCUMENT ONTWERPKWALITEIT WAAL Toelichtingen bij de ontwerpprincipes Toelichting 1 Door hoge waterstandsschommelingen en insnijding van het zomerbed zijn met name bovenstroomse delen van het Waalsysteem niet erg geschikt meer voor laagdynamische natuur buitendijks. Pas benedenstrooms van (ongeveer) Varik worden waterstandsschommelingen langzaamaan minder en nemen kansen voor bv laagdynamische strangen weer toe. Toelichting bij 2 en 16 De Waal is bij uitstek het riviertraject voor stromende nevengeulen in Nederland. Overal liggen relicten van oude nevengeulen, zandplaten en eilanden die op een logische manier vrijgegraven kunnen worden. Omdat de realisatie van stromende nevengeulen in Nederland langs veel riviertrajecten moeilijk of onmogelijk is (verstuwing, niet systeemeigen), ligt er langs de Waal een extra verantwoordelijkheid om de aanleg ervan te stimuleren, mede gelet op de grote ecologische effectiviteit en landschappelijk aantrekkelijkheid van deze geulsystemen. Stromende nevengeulen zullen ook langs dit traject in de loop van de tijd kunnen verzanden. Dit is niet bij voorbaat een proces om ten koste van alles te voorkomen; immers, er ontstaan hierdoor ook weer (tijdelijke) verzandingslandschappen die ook van grote waarde zijn en passen binnen het DNA van dit systeem. Er dient wel rekening gehouden te worden met hydraulische overruimte voor dit soort aanzandingsprocessen. Richtlijnen voor een stromende nevengeul: Omdat ondiepe permanent stromende milieus niet meer vanzelf ontstaan in het zomerbed en in de uiterwaarden is aanleg gewenst. Voorwaarden hierbij zijn dat: De geul is zo veel mogelijk dagen per jaar stromend is; voor een ecologisch goed functionerende geul eigenlijk 365 dagen per jaar (en niet 10 maanden zoals nog wel eens in andere documentatie staat; veel reofiele macrofauna is volledig intolerant voor het verdwijnen van de stroming. Aanvullende aandachtspunten: de geuldiameter is zo ontworpen dat de stroomsnelheid bij gemiddelde afvoeren rond de gemiddelde stroomsnelheid over het profiel van de geul op ca. 50 cm/s ligt en bij lage afvoeren niet verder terugloopt dan gemiddeld 30 cm/s. Bij hoge rivierafvoeren kan de stroomsnelheid oplopen tot 1 m/sec. Door variatie binnen de geul treden bij iedere waterstand andere stromingspatronen op. lokale dieptes voorkomen dat droogval over de volle lengte/vitale delen van de geul optreedt. het verlagen, verwijderen of terugzetten van hoge zomerkades op plekken waar zandoverslag richting uiterwaard is te verwachten Toelichting bij 6 Bij veel projecten worden alleen de geulstructuren uitgegraven en blijven omliggende uiterwaardgronden vaak onaangeroerd (soms kostenaspect, soms omdat belang ervan wordt onderschat). Zeker langs de Waal heeft het grote meerwaarde als het volledige zandlandschap over grotere arealen (dan alleen een geul), reliefvolgend wordt vrij gegraven. Ook op droge delen in de uiterwaarden, zoals op komgraslanden, stroomruggen en oeverwallen is de uitgangssituatie voor natuur veel beter als deze start op het onderliggend zand, in plaats van op klei met een intensief agrarische beheergeschiedenis. Bedenk dat het oude waalsysteem ook een gebied van eindeloze zandplaten, zandige oeverwallen en constante zanddynamiek was. Toelichting bij 16 De breedte en diepte van de geul is van invloed op de stroming; zeker bij een gelimiteerd debiet op de nevengeul dient er rekening mee gehouden te worden dat een te diepe of te brede geul snel zijn stroming verliest; dit kan deels ondervangen worden door zandplaten in de geul te laten ontstaan (in te calculeren) of aan te leggen, die droogvallen bij dalende waterstanden. Toelichting bij 17 toelichting: Er dient rekening gehouden te worden met de insnijding van dit Waaltraject, met name in het bovenstroomse deel. Toelichting bij 18 toelichting: Bij de aanleg van geulen geldt dat zo veel mogelijk het historisch-morfologisch patroon wordt gevolgd. De breedte van de geul kan in principe uit de ondergrond worden afgeleid. De geulen dienen zeker niet breder te worden dan ca. de helft van de huidige Waal (ca. 250 m) en hebben bij voorkeur een breedte van maximaal 1/3 van de breedte van de Waal. Er dient rekening gehouden te worden met de effecten op de stroomsnelheid mede (richtlijn stroomsnelheid ca. 1 m/s bij hoogwater). Toelichting bij 20 HVP s: Hoge structuren/hoogwatervluchtplaatsen zijn soms gewenst vanuit het beheer; het heeft hierbij de voorkeur ze niet als harde, systeemvreemde elementen in het landschap aan te leggen, maar te kijken of ze, logische onderdelen van het gebied kunnen worden, passend in de morfologie van het terrein; bijvoorbeeld als natuurlijk ogende stroomrug op hogere delen, die glooiend afloopt in de rest van het landschap. Als ervoor gekozen wordt om eilanden of onderwaterstructuren worden aangelegd, kan het helpen om de vraag te stellen of deze ook spontaan door de rivier ontstaan zouden kunnen zijn. Zo ja, dan zijn het vaak logische elementen. Principeschets voor het reliefvolgend vrijgraven van het zandlandschap onder de uiterwaardenklei langs de Waal. Toelichting bij 3 Zanddynamiek is kenmerkend voor dit vrij afstromende riviertraject en een van de belangrijkste motoren voor ecologisch herstel in de oeverzone van de uiterwaarden. Door het vastleggen van de oever met breuksteen en de aanleg van zomerkades is het zandtransport tussen de rivier en de oeverwal sterk gereduceerd. Herstel van dit zandtransport is gewenst, bv door: het verwijderen van de harde oeverbescherming op plaatsen waar deze niet nodig is voor bescherming van infrastructuur en dijken Deze reviewdocumenten zijn een gezamenlijk product van de leden van het expertteam rivierprojecten van het ministerie van LNV/kennisplatform Smart Rivers. Ze geven een aantal leidende principes voor de kwaliteit van hoogwater-, natuur- en delfstofwinprojecten in het Nederlandse rivierengebied, die voortkomen uit de specifieke landschapsecologische kenmerken (landschappelijk DNA) van de verschillende riviertrajecten. De documenten zijn via de website vrij beschikbaar voor iedereen die werkt aan de kwaliteit van uiterwaardprojecten en riviersystemen.