HANDLEIDING MOS-ENERGIEKOFFER

Transcriptie

1 HANDLEIDING MOS-ENERGIEKOFFER Een leidraad voor de juf of meester Een initiatief van MOS Vlaanderen en alle Vlaamse provincies.

2

3 HANDLEIDING MOS-ENERGIEKOFFER Een leidraad voor de juf of meester Een initiatief van MOS Vlaanderen en alle Vlaamse provincies. Inhoudsopgave 1. Klimaat en energie in west-vlaanderen Mos Mos-energiekoffer Meerwaarde van de mos-energiekoffer S.T.E.M. Science, technology, engineering, mathematics De energiekoffer stap voor stap Bijlage 1: actualiteit als methodiek Bijlage 2: brief van het energiehoofdkwartier Bijlage 3: info meettoestellen Bijlage 4: evaluatieformulier Diploma energiedetective

4 1 I KLIMAAT EN ENERGIE IN WEST-VLAANDEREN De klimaatsverandering dwingt ons steeds spaarzamer om te gaan met energie. Voorraden zijn beperkt; oplossingen dringend nodig. Het Provinciebestuur West-Vlaanderen gaat voluit voor nul CO 2 tegen 2030, een ambitieus plan. Dat vergt een klimaatprogramma met ballen, waarvoor alle personeelsleden aan de weg timmeren! Met deze voorbeeldfunctie streeft het bestuur naar een volledig klimaatneutrale en klimaatbestendige provincie in Alle West-Vlaamse scholen kunnen daarbij helpen. MOS-scholen krijgen gratis ondersteuning van een MOSbegeleider. Via trajectbegeleiding werken we aan een klimaatvisie, het opstellen van doelstellingen en het verbreden van het draagvlak in het kader van een klimaatproject op de school. Of, de school kiest voor één of meerdere sessies op maat met de focus op hoe je in team werk maakt van een klimaatvriendelijke school. Op zoek naar inspiratie voor een klimaatproject op school? Steek je licht op bij MOS Vlaanderen, Doe mee met de klimaatbendes of duik in de educatieve materialen. Meer info bij je MOS-begeleider: Donald Dupon donald.dupon@west-vlaanderen.be Joke Oosterlijnck joke.oosterlijnck@west-vlaanderen.be 4

5 2 I MOS Samen leren duurzame keuzes maken (voor de planeet) Dat is waar MOS voor staat. MOS vertrekt daarbij vanuit vier uitgangspunten: 1. Participatie: MOS werkt met en voor leerlingen 2. Teamwork: eerst en vooral binnen het eigen schoolteam, maar ook in samenwerking met leerlingen, ouders, 3. Netwerken: MOS leeft ook buiten de schoolpoort en werkt samen met lokale besturen, (jeugd) verenigingen, ngo s, organisaties uit het middenveld, 4. Resultaten: alle MOS-projecten hebben een concreet resultaat voor ogen. Resultaten worden (tussentijds) gevierd. MOS is een (duurzaam) feest! Vanuit de noden van de school biedt MOS ondersteuning rond meerdere thematische invalshoeken: voeding, afval, klimaat, energie, techniek, water, mobiliteit, natuur, ). Jij bepaalt het duurzaamheidsthema, MOS ondersteunt en coacht. Wat MOS voor jouw school betekent: 1. Begeleiding inspireert en adviseert het hele schoolteam en het netwerk er rond coacht en ondersteunt werksessies in de school 2. Inspiratie actiefiches en goede praktijkvoorbeelden netwerkmomenten en nascholingen ontleenbare materialen 3. Profilering op de Groene Kaart van MOS > je bent lid van de MOS-community MOS-communicatietools > MOS-logo, MOS-sjabloon, schoolpoortlogo Informatie over MOS vind je op en op Meer weten? Contacteer je MOS-begeleider via mos@west-vlaanderen.be of T

6 3 I MOS-ENERGIEKOFFER Met de energiekoffer wordt leren over energie en energie besparen op school eensklaps leuk! In deze leidraad vind je achtergrondinformatie over de werking van de verschillende materialen in de koffer. Een aantal van deze materialen is fragiel. Hou daarom steeds een oogje in het zeil wanneer je leerlingen aan de slag zijn. Doelgroep Het concept van de MOS-energiekoffer is opgevat als een stage om leerlingen vanaf het vierde leerjaar op te leiden tot energiedetectives. Zowel het traject als de meetinstrumenten van de kinderen vragen een minimum aan vaardigheden, inzicht en kennis. Verloop De leerlingen gaan gedurende drie weken in groep op onderzoek naar energievreters in je school. Elke groep neemt één klas voor zijn rekening. Ze doorlopen voor elk lokaal vier onderdelen: sluipverbruik, verlichting, verwarming en verluchting. In de leerlingenbundel staan de opdrachten stap voor stap uitgelegd. Tot slot worden tekortkomingen op vlak van energie in kaart gebracht en een aantal werkpunten opgesteld om het energieverbruik te verminderen. Einde Als afsluiter van de stage is een diploma-uitreiking voorzien. De MOS-begeleiders hopen dat je, na het werken met de MOS-energiekoffer, verder met je leerlingen aan de slag gaat met de thema s energie en klimaat. 6

7 4 I MEERWAARDE VAN DE MOS-ENERGIEKOFFER In het basisonderwijs krijgt onderzoekend leren steeds meer aandacht. Deze vorm van leren biedt een aantal voordelen ten opzichte van meer traditionele instructiebenaderingen. De stappen van onderzoekend leren (Van Graft, M. & Kemmers, P. (2007) Den Haag: Stichting Platform Bèta Techniek. Wetenschapsknooppunt Radboud Universiteit). Onderneem concrete actie met de energiekoffer Betrokkenheid verhogen MOS hecht groot belang aan (het verhogen van) participatie en leerlingenbetrokkenheid. Via de MOSenergiekoffer krijgen leerlingen veel verantwoordelijkheid. In de koffer zit een leerlingenbundel waarmee de leerlingen zelf aan de slag gaan. Vaardigheden en onderzoekscompetenties aanscherpen Zo wapen je de leerlingen om duurzame keuzes maken. Laat het thema energie op verschillende momenten aan bod komen, door het te koppelen aan de problemen die de klimaatverandering met zich meebrengt. Beschouw het gebruik van de MOS-energiekoffer als een kans om leergebied-overschrijdend en gedifferentieerd te werken en ook de andere vaardigheden (wiskunde, taal, sociaal, emotioneel, ) van je leerlingen aan te scherpen. Energievreters aanpakken en energiewinst boeken Het speurwerk van de leerlingen maakt gegarandeerd een aantal verborgen energievreters zichtbaar. Dé uitgelezen kans om werk te maken van minder energieverbruik in je klas en school. Werken met de MOSenergiekoffer kan passen in een jaarplanning bv. bij de start van een project. Het behalen van milieuwinst (energiebesparing) kan daarbij één van de doelen zijn waar je als school op inzet. 7

8 5 I S.T.E.M. SCIENCE, TECHNOLOGY, ENGENEERING, MATHEMATICS STEM is een vrij nieuw aandachtsveld in het basisonderwijs, vaak gereduceerd tot de term Techniek, en omvat drie dimensies: begrijpen, duiden en hanteren. Hoe competenter de leerling hierin, hoe groter zijn technische geletterdheid. De MOS-energiekoffer maakt STEM zeer concreet, werkt ervaringsgericht én draagt bij tot energiebesparing op school. De MOS-energiekoffer werkt ervaringsgericht en draagt bij tot energiebesparing: Begrijpen: door het meten van het sluipverbruik van een computer/printer, beseffen leerlingen dat deze apparaten energie verbruiken, ook als we er niet mee werken. Mogelijke oplossingen: toezien op het afsluiten na gebruik of plaatsen van een tussencontact met aan/ uit schakelaar. Duiden: de leerlingen geven aan dat sluipverbruik nodeloze verspilling is die geld kost en het milieu nodeloos belast. Hanteren: de leerlingen leren werken met een energiemeter en weten hoe gegevens te interpreteren. Volgende keer gaan ze zelfstandig met de energiemeter aan de slag. 8

9 6 I DE ENERGIEKOFFER STAP VOOR STAP In een notendop Week 1 1. Neem een aanloop 2. Controleer de inhoud 3. Maak kopies voor elke leerling en elk lokaal 4. Brief van het energiehoofdkwartier 5. Voor elke detective een badge 6. Ik-vreet-zelf-energietest Week 2 7. Demo van de meetinstrumenten 8. Aan het werk: strategie bepalen 9. Onderzoek afronden Week Diploma-uitreiking 11. Hou het thema levend in klas/op school 12. Evaluatie 1. Neem een aanloop Introduceer het thema energie in één of meerdere lessen. Benader het thema zo breed mogelijk door het te koppelen aan klimaatproblematiek, gezondheid, Download de MOS-actiefiche Energiedetectives op pad. (*) Breng het thema vanuit de actualiteit in de klas. Gebruik daarvoor het bijgevoegde sjabloon actualiteit als methodiek. (bijlage 1 en leerlingenbundel) Kaart het thema aan in de klas met de MOS-themabundel Energie (deel 1 Introductie) uit de energiekoffer. Proefjes en methodieken zetten je op weg. (*) MOS ontwikkelde actiefiches als hulp voor de leerkracht. De actiefiches prikkelen de leerlingen om een onderzoek op te zetten. Zo doen ze nieuwe kennis op, zien ze de bredere systemen en leggen ze verbanden. Dit roept emoties en waardenoordelen op, waardoor leerling, klas en school overgaan tot actie. Opbouw MOS-actiefiche: 1. Wat is er aan de hand? > duiding probleem 2. Hoe zit het in elkaar? > onderzoeksfase 3. Wat gaan WIJ er aan doen? > actie! (die de school duurzamer maakt) 4. Wie doet mee? Wie kan helpen? > teamwork/aanspreken netwerk 5. Iedereen mag het weten! > communicatie/vieren Download op de MOS-website ( > Lager onderwijs - inspiratie ) de actiefiche Energiedetectives op pad. Daarin vind je naast duiding ook inspirerende onderzoeksvragen. 9

10 2. Controleer de inhoud Kijk met de inhoudsopgave na of alles in de koffer zit en of alles werkt. 3. Maak kopies voor elke leerling en elk lokaal Voorzie voor iedereen een leerlingenbundel en het diploma van Energiedetective (zie bijgevoegd sjabloon). 4. Brief van het energiehoofdkwartier Een brief van het energiehoofdkwartier (bijlage 2) spoort je leerlingen aan om op energieonderzoek te gaan. Lees de brief voor en roep je leerlingen uit tot echte energiedetectives. 5. Voor elke detective een badge Laat elk kind een eigen badge opspelden. Deze zorgt ervoor dat iedereen de energiedetectives duidelijk herkent. Daarbovenop verhoogt het de betrokkenheid van de detectives. 6. Ik-vreet-zelf-energie-test Voor de leerlingen hun stage als energiedetectives aanvatten is het interessant om hun eigen energiegedrag in kaart te brengen. Misschien zijn ze zelf energievreters zonder het te beseffen? Laat je leerlingen de Ikvreet-zelf-energie-test (leerlingenbundel) invullen. Maak van de gelegenheid gebruik om de resultaten met de klas te bespreken en te kijken hoe hun gedrag aanpasbaar is. 7. Demo van de meetinstrumenten Een beknopte toelichting van de meetinstrumenten vind je in bijlage 3. In de energiekoffer steken bovendien infofiches per toestel. Terwijl je met de leerlingen de opdrachten overloopt, kan een korte demo van de meetinstrumenten handig zijn. 8. Aan het werk: strategie bepalen Voor de detectives aan het werk gaan, bespreek je met hen de te volgen strategie. Wie werkt met wie samen? Welke groep onderzoekt welk lokaal? Welke groep start met welke onderzoeksopdracht? Hoeveel tijd heb je daarvoor? Wanneer schuif je door naar de volgende opdracht? Wie bewaakt de tijd? Hoe geven we het materiaal door? Waar verzamelen we op het einde het materiaal en de resultaten? 10

11 De energiedetectives zijn daarna helemaal klaar voor hun onderzoek! Ze werken de opdrachten af binnen de onderdelen: Sluipverbruik (Speuren naar Sluipverbruikers) Verlichting (Speuren naar de Beste Verlichting) Verwarming (Speuren naar Hoge Temperaturen) Verluchting (Speuren naar Ongezonde Lucht) In de leerlingenbundel vinden de leerlingen per onderdeel enkele opdrachten. 9. Onderzoek afronden Met de resultaten van de Op-zoek-naar-de-waarheid-lijst (leerlingenbundel) en de conclusies van de vier onderzoeken bepalen de detectives de energievreterscore (leerlingenbundel) voor hun lokaal. Ze noteren positieve punten en eventueel een aantal aanbevelingen om de energievreters weg te werken. Na het onderzoek bespreek je samen met elk groepje de resultaten van hun lokaal. Stuur je leerlingen met de resultaten van de energievreterscore naar de verantwoordelijke van het lokaal en laat hen de resultaten verduidelijken. 10. Diploma-uitreiking Het Energiehoofdkwartier laat weten dat de missie geslaagd is. Vertel dit aan je leerlingen bij de start van de diploma-uitreiking. Overhandig elke leerling het diploma (bijlage) en maak er een plechtig moment van voor de hele school. Maak de detectives ervan bewust dat het werk er niet op zit, maar dat ze ook na het behalen van hun diploma verder moeten speuren naar ellendige energievreters. Het werk van een energiedetective is immers nooit ten einde! 11. Hou het thema levend in de klas/of school Zorg dat jullie harde werk niet voor niets is geweest. Denk met je leerlingen na hoe jullie het thema levend kunnen houden in de klas en op school. We geven je graag enkele tips om achteraf met je leerlingen aan de slag te gaan: Maak van de diploma-uitreiking een feest voor heel de school en zet het thema zo in de kijker. Maak een affiche met energietips toegepast op jullie onderzoek. Ontwerp zelf stickers, bijvoorbeeld voor bij de schakelaars. Duid een (wekelijkse) energiemeester aan. Ontwerp fiches die eraan herinneren computers na gebruik uit te schakelen. Maak samen afspraken over ventilatie van je klas. Herhaal na een paar weken de Ik-vreet-zelf-energietest of ga nog eens op speurtocht naar de waarheid. Denk na over hoe je ouders kan sensibiliseren. Voer een aantal haalbare acties uit die jullie vooropstelden bij het onderdeel actualiteit als methodiek (als je deze oefening deed). Breng het energieverbruik van de school in kaart. Denk na over de aankoop van een aantal meettoestellen voor de klas/school om enkele onderzoeken te herhalen. 11

12 Zet andere klassen aan om ook op energieonderzoek te gaan en acties te ondernemen. Ga op energie-uitstap, bijvoorbeeld naar een windmolenpark. Check de MOS-actiefiche Energiedetectives op pad met het deeltje Iedereen mag het weten. Met de MOS-pas ga je gratis op milieu-educatieve uitstap met de tram of bus van De Lijn. De handleiding en het aanvraagformulier vind je op Evaluatie MOS is benieuwd naar je ervaringen met de energiekoffer! Neem je even de tijd om het evaluatieformulier (bijlage 4) in te vullen? Dankzij jouw medewerking verbeteren en verfijnen we samen het werken met de MOS-energiekoffer. 12

13 BIJLAGE 1 Actualiteit als methodiek Voorbereiding 1. Geef elke groep een ander prikkelend artikel rond energie- en/of klimaatproblematiek. 2. Voorzie voor elke groep: a. een grote flap b. stiften (bij voorkeur in 3 verschillende kleuren) c. lijmstiften Opdracht 1 > maximum 10 minuten 1. De leerlingen kiezen blind een artikel. 2. Elk leest het (in stilte) voor zichzelf en vult de antwoorden (zie leerlingenbundel) in. Opdracht 2 > maximum 10 minuten 1. Plaats de leerlingen met hetzelfde artikel in groepjes (maximum 4) bij elkaar. 2. Onderling wisselen ze uit: a. hoe ze zich erbij voelen b. welk waardenoordeel ze hierover hebben 3. Leg uit wat kritisch onderzoek inhoudt (belang van verifiëren door raadplegen van verschillende bronnen). 4. Leg de link met de MOS-energiekoffer als onderzoeksinstrument. Opdracht 3 > maximum 20 minuten 1. Elk groepje kleeft telkens één artikel centraal op het blad. 2. Ieder bedenkt acties Wat gaan WIJ eraan doen? Hoe, met wie, en eventueel ook waar en wanneer? 3. De groepjes ordenen hun acties tijdens het noteren volgens: a. Niet origineel maar wel perfect uitvoerbaar, resultaat op korte tijd; b. Origineel en uitvoerbaar, je merkt aantrekkingskracht, een WAUW -gevoel; c. Heel origineel maar (nog) niet duidelijk hoe we dit uitvoeren, ideeën voor de toekomst. 4. NOOT: Plan pas effectieve acties (op schoolniveau) na afronding van het onderzoek met de MOSenergiekoffer. Gebruik de brainstorm van de leerlingen als basis voor het opstellen van een actieplan met de MOS-werkgroep. Opdracht 4 > maximum 10 minuten 1. De verschillende groepjes stellen aan de hand van hun artikel, hun gevoelens en oordeel, hun acties voor (en eventueel het hoe, met wie, waar en wanneer). 2. Ze lichten de actie die ze zeker willen uitvoeren toe, en motiveren waarom. Opdracht 5 1. Hang de verschillende flappen op een plaats waar ouders en leerlingen regelmatig passeren/samenkomen. 13

14 BIJLAGE 2 Brief van het energiehoofdkwartier Beste leerlingen van... (naam klas) Betreft: een dringend onderzoek In heel het land loopt een grootschalig onderzoek naar energievreters. Energievreters zijn ellendige monsters die op een geniepige manier, dikwijls zonder dat je het weet, massa s energie opvreten! Ze verschuilen zich in meerdere gebouwen en instellingen en blijven vaak onopgemerkt. Maar het is dringend tijd om deze grootschalige energieverspilling stop te zetten. We vernamen dat er zich een aantal energievreters schuil houden in jullie school. Ik ben dus dringend op zoek naar een team van detectives die op onderzoek gaan Jullie kunnen me zeker helpen! Het is de taak van een energiedetective om energievreters op te sporen en aan de nietsvermoedende mensen uit te leggen hoe ze ervoor zorgen dat die ellendelingen geen schijn van kans meer maken. Vooraleer je een echte energiedetective bent, moet je een hele weg afleggen. Je moet als het ware stage lopen. Bewijzen dat je het waard bent om een detective te zijn. Om jullie op weg te helpen is er een koffer ter beschikking met een aantal instrumenten om de energievreters op te sporen. Het is van groot belang dat er zeer goed zorg wordt gedragen voor de materialen. Ze zullen namelijk ingezet worden voor toekomstige missies. Veel succes met jullie stage om een echte energiedetective te worden! Ik reken op jullie! Guy E. Genereus Directeur van het Energiehoofdkwartier 14

15 BIJLAGE 3 Info meettoestellen Hoe elk toestel werkt, lees je in de aparte infofiches. 1. Energiemeter De energiemeter is een controle- en meetapparaat waarmee je het stroomverbruik van een aangesloten apparaat achterhaalt en zelfs de verbruikskosten nagaat (op voorwaarde dat je de prijs/kwh kent). De energiemeter heeft verschillende meetfuncties. Aangezien de leerlingen alleen maar het verbruik van een apparaat moeten weten, volstaat het om het vermogen (watt) af te lezen. Wens je toch gebruik te maken van de andere mogelijkheden? Bestel via de brochure De energiemeter Meten is weten. Daarin vind je uitgebreide info over de energiemeter. 2. Infraroodthermometer Deze thermometer meet temperaturen van oppervlakten. Gebruik hem als een pistool door de knop in te drukken. Op het schermpje lees je dan de temperatuur van het gemeten oppervlak af. Hou er rekening mee dat deze thermometer slechts bij benadering de temperatuur van het lokaal leest. Het heeft geen zin om de opgemeten temperatuur te vergelijken met de gegevens van de minimummaximumthermometer. Maak hiervoor gebruik van de digitale thermometer. OPGELET! Zorg ervoor dat de leerlingen NOOIT met de infraroodstraal naar iemands OGEN richten. Dit kan leiden tot permanente oogbeschadiging. 3. CO 2 -meter De CO 2 -meter geeft in basisstand het CO2-gehalte en de actuele temperatuur van het lokaal weer. De hoeveelheid CO2 wordt uitgedrukt in ppm. 4. Lichtmeter De lichtmeter meet de hoeveelheid licht in een bepaalde ruimte. De hoeveelheid licht wordt uitgedrukt in lux (lx). 5. Lampentester De meegeleverde lampen hebben allemaal een even grote lichtsterkte (ongeveer 200 lumen). Met de lampentester achterhaal je welke lamp het minst verbruikt. 6. Minimum-maximumthermometer Dit meettoestel verklapt je de laagst en hoogst gemeten temperatuur in een lokaal. Trek voor een meting 24 uur uit. Zo achterhaal je het temperatuurverschil tussen dag en nacht. 15

16 7. Datalogger Met de datalogger van Hobo meet je over een langere tijd het temperatuurverloop op een bepaalde plaats. Zo controleer je wanneer het er te warm, te koud, of net goed is. Met die gegevens stuur je de temperatuurregeling op school bij. Platte batterij? Onderdeel weg of kapot? Breng meteen je MOS-begeleider op de hoogte. MOS-begeleiding West-Vlaanderen Donald Dupon Joke Oosterlijnck

17 BIJLAGE 4 Evaluatieformulier De voorbije weken werkte jouw school met de MOS-energiekoffer. Voldeden de koffer en het concept aan de verwachtingen? Wat kan beter? Laat het ons weten! Graag vragen we jou dit blad te kopiëren, de onderstaande vragen in te vullen en de evaluatie per aan de MOS-begeleiding te bezorgen. Alvast bedankt! Met vriendelijke groeten, De MOS-begeleiding 1. Hoe hebben de deelnemers de energiekoffer in het algemeen ervaren? A. De kinderen: keitof! gewoontjes oersaai B. Jijzelf: keitof! gewoontjes oersaai C. De collega s: keitof! gewoontjes oersaai D. De directie: keitof! gewoontjes oersaai E. Anderen: keitof! gewoontjes oersaai 2. Welke onderdelen werden als keitof ervaren? Stap 1: informeer jezelf en de Energiedetectives Stap 2: bespaar energie, begin bij jezelf! Stap 3: zoeklijst voor de Energiedetective Speuren naar Sluipverbruikers Speuren naar de Beste Verlichting Speuren naar Hoge Temperaturen Speuren naar Ongezonde Lucht Speuren naar De Waarheid Stap 4: de energievreterscore De diploma-uitreiking 3. Welke onderdelen werden als oersaai ervaren? Stap 1: informeer jezelf en de Energiedetectives Stap 2: bespaar energie, begin bij jezelf! Stap 3: zoeklijst voor de Energiedetective Speuren naar Sluipverbruikers Speuren naar de Beste Verlichting Speuren naar Hoge Temperaturen 17

18 Speuren naar Ongezonde Lucht Speuren naar De Waarheid Stap 4: de energievreterscore De diploma-uitreiking 4. Zijn er vanuit de directie, leerkrachten, of de kinderen suggesties ter verbetering? Zijn er onderdelen van de MOS-energiekoffer stuk en/of verdwenen? Zo ja, welke?

19 DIPLOMA Energiedetective... heeft de stage succesvol afgerond. Vanaf heden mag hij/zij zich een echte energiedetective noemen. Datum: Handtekening:

20