E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters) EEN LEIDRAAD VOOR DE ENERGIEJUF OF - MEESTER KLIMAAT NEUTRAAL. MOS duurzame scholen straffe scholen

Transcriptie

1 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters) EEN LEIDRAAD VOOR DE ENERGIEJUF OF - MEESTER KLIMAAT NEUTRAAL MOS duurzame scholen straffe scholen

2 Inhoud 1. Voorwoord gedeputeerde voor milieu en duurzaamheid Tie Roefs 2. Het nieuwe MOS 3. De kracht van onderzoekend leren 4. S.T.E.M. 5. De energiekoffer stap voor stap (voorbereiding) 6. Prikkelnieuws: een methodiek vanuit de actualiteit 7. Energieredders in nood: de Energiedetectives! STAP #1: Dit lezen STAP #2: Bespaar energie, begin bij jezelf STAP #3: Zoeklijst voor de Energiedetective Speuren naar Sluipverbruik Speuren naar de Voordeligste Verlichting Speuren naar Hoge Temperaturen Speuren naar Viesvuile Lucht Speuren naar De Waarheid STAP #4: De Energievretersscore 8. De diploma-uitreiking 9. Buttons voor de Energiedetectives! 10. Bijlagen: korte handleiding energiemeter, infraroodthermometer, CO2-meter het Zwoele Bibberboek sjabloon diploma Energiedetective 11. Evaluatieformulier 2 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

3 # 1 Voorwoord ENERGIE BESPAREN IS HOT! ENERGIE BESPAREN IS FUN! Energie is hot. Door de klimaatverandering wordt spaarzaam omgaan met energie bovenaan de agenda geplaatst. We moeten zoeken naar energiebronnen die onze planeet zo weinig mogelijk belasten. Geraken traditionele grondstoffen als olie en uranium niet stilaan uitgeput? Is het nog verantwoord om energie op te wekken met kerncentrales? Hoe pakken we de klimaatverandering aan? Hoe gaan we om met de gevolgen van de klimaatwijziging die zich nu al doorzetten? Deze vraagstukken zijn brandend actueel. Oplossingen moeten dringend worden gevonden. In Vlaams-Brabant kiezen we resoluut voor de realisatie van een klimaatneutrale provincie (zie ook We ambiëren concrete acties die resulteren in minder CO 2 -uitstoot. Daarbij werken we samen met de steden en gemeenten, met bedrijven, organisaties in het middenveld en de bevolking. Ook jullie, leerkrachten van Vlaams-Brabant, kunnen een steentje bijdragen aan de realisatie van een klimaatneutrale provincie. De MOS-energiekoffer Eerste Hulp Bij Energievreters ( E.H.B.E ) kan jullie hierbij helpen. De energiekoffer E.H.B.E. zit boordevol instrumenten om op een speelse manier te speuren naar bijvoorbeeld sluipverbruik en hoge temperaturen op school. Met de MOS-energiekoffer wordt leren rond energie en energie besparen op school ook heel leuk. Met de E.H.B.E. ontpoppen je leerlingen zich gaandeweg tot echte energiedetectives. Tot in de kleinste hoeken van de school speuren leerlingen naar energievreters: die elementen die op de school met heel wat (nodeloze) energie gaan lopen. In deze leidraad bij de E.H.B.E vind je achtergrondinformatie over de werking van de verschillende materialen in de koffer. Een aantal van deze materialen zijn fragiel. We willen je dan ook vriendelijk vragen om steeds een oogje in het zeil te houden als je leerlingen met de materialen aan de slag zijn. Zo kunnen vele scholen na jullie van de energiekoffer gebruikmaken. Bij problemen, of met vragen kan je uiteraard steeds bij onze provinciale MOS-begeleiding terecht. Je vindt de coördinaten verder in deze leidraad.ik wens jullie alvast veel plezier en energiebesparing met de MOS-energiekoffer E.H.B.E. Tie Roefs, gedeputeerde voor milieu en duurzaamheid E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 3

4 # 2 Het nieuwe MOS SAMEN LEREN DUURZAME KEUZES MAKEN (VOOR DE PLANEET) Dat is waar het nieuwe MOS voor staat. MOS vertrekt daarbij vanuit vier uitgangspunten: 1 PARTICIPATIE: MOS werkt met en voor leerlingen. 2 MOS IS TEAMWORK. Eerst en vooral binnen het eigen schoolteam, maar ook in samenwerking met leerlingen, ouders, 3 NETWERKEN: MOS leeft ook buiten de schoolpoort en werkt samen met lokale besturen, (jeugd)verenigingen, ngo s, organisaties uit het middenveld 4 RESULTATEN NASTREVEN (= ACTIES) EN VIEREN: MOS is een plus voor het schoolleven. Alle projecten hebben een concreet resultaat voor ogen. Resultaten worden (tussentijds) gevierd. MOS is een (duurzaam) feest! We blijven onze scholen uiteraard ondersteunen! Binnen het nieuwe MOS vertrekken we echter nog meer vanuit de noden van de school en dit rond meerdere invalshoeken (voeding, afval, klimaat, energie, techniek, water, mobiliteit, natuur, ). Jullie bepalen het duurzaamheidsthema, MOS ondersteunt en coacht de school. HIERBIJ EEN KLEINE GREEP WAT MOS VOOR JE SCHOOL KAN BETEKENEN: 1. De MOS-begeleider Inspireert en adviseert het hele schoolteam en het netwerk er rond Coacht en begeleidt werksessies in de school 2. Inspireert Actiefiches en goede praktijkvoorbeelden Netwerkmomenten en nascholing 3. Profileert Als school van de MOS-community (Groene kaart) MOS-schoolpoortlogo Tal van MOS-sjablonen Meer informatie over het nieuwe MOS vind je op en op 4 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

5 # 3 De kracht van onderzoekend leren In het basisonderwijs krijgt onderzoekend leren steeds meer aandacht. Algemeen wordt aangenomen dat deze vorm van leren voordelen heeft ten opzichte van meer traditionele instructiebenaderingen. 1. Beter begrip van de leerstof waardoor kennis beter geïntegreerd wordt en dus beter onthouden wordt. 2. Het actieve karakter van deze leervorm, waarbij leerlingen zelf op zoek gaan naar het onderliggende principe van een domein, heeft positieve invloed op leerprestaties. 3. Een actieve leerhouding zorgt voor het genereren van meer en diepere kennis wat weer kan leiden tot betere leerprestaties. 4. Stimuleert het systeemdenken, waardoor leerlingen de bredere verbanden beter leren zien. MOS legt het accent op het ontwikkelen/aanscherpen van de onderzoekcompetenties van de leerlingen, zodat ze gewapend met deze competenties duurzame keuzes kunnen maken. E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 5

6 MOS ontwikkelde actiefiches die de leerkracht hierbij kan helpen. De actiefiches zijn dusdanig opgebouwd dat de leerlingen geprikkeld worden om op onderzoek uit te gaan. Ze doen hierbij nieuwe kennis op, zien de bredere systemen en leggen verbanden. Dit roept emoties en waardenoordelen op, waardoor de leerling, klas, en school worden geprikkeld om tot actie over te gaan. Opbouw MOS-actiefiche: 1. Wat is er aan de hand? Duiding probleem 2. Hoe zit het in elkaar? Onderzoeksfase 3. Wat gaan WIJ er aan doen? Actie! (die de school duurzamer maakt) 4. Wie doet mee? Wie kan helpen? Teamwork/aanspreken netwerk 5. Iedereen mag het weten! Communicatie/vieren Ook de MOS-energiekoffer E.H.B.E. vertrekt vanuit een onderzoekende houding. Tevens legt ze het eigenaarschap grotendeels bij de leerlingen. ZIJ speuren immers naar energievreters op school, quoteren elk lokaal, en adviseren de klassen rond hun energiegebruik en -houding. tip Op de MOS-website ( Inspiratie ) vind je bij basisonderwijs de MOS-actiefiche Energiedetectives op pad met o.a. voorbeelden van onderzoeksvragen. 6 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

7 # 4 S.T.E.M. (Science, Technology, Engineering, Mathematics) S.T.E.M. is een vrij nieuw aandachtsveld in het basisonderwijs. Mede daardoor wordt het soms gereduceerd tot de term Techniek. Nogal wat leerkrachten hebben weinig affiniteit met techniek en weten dan ook niet goed hoe ze er in de klas met aan de slag kunnen. Nochtans hoeft dit niet zo moeilijk te zijn. De MOS-energiekoffer maakt S.T.E.M. alvast zeer concreet, werkt ervaringsgericht, èn draagt bij tot energiebesparing op school. S.T.E.M. vertrekt vanuit drie dimensies: begrijpen, duiden, hanteren. De technische geletterdheid van een leerling wordt bepaald door zijn competenties in deze dimensies. BEGRIJPEN HANTEREN DUIDEN EEN VOORBEELD VANUIT DE MOS-ENERGIEKOFFER: BEGRIJPEN: Door het meten van het sluimerverbruik van een computer/printer, beseffen leerlingen dat deze energie verbruikt, ook als er niet met wordt gewerkt. De oplossing die de leerlingen aanbrengen kan er in bestaan dat er wordt toegezien op het afsluiten na gebruik, of door het plaatsen van een tussencontact met aan/uit schakelaar. DUIDEN: De leerlingen kunnen aangeven dat sluipverbruik nodeloze verspilling is dat geld kost en het milieu nodeloos belast. HANTEREN: De leerlingen leren de werking van een energiemeter kennen, de gegevens interpreteren, en kunnen volgende keer (of thuis) zelfstandig met de energiemeter aan de slag. Enkele jaren geleden ging RVO-society in opdracht van de provincie Vlaams-Brabant met een aantal pilootscholen aan de slag om techniek in hun klas- en schoolwerking te implementeren. De ervaringen die hieruit voortvloeiden goot RVO-society in een handige en overzichtelijke uitgave. Dit boekje (Denken Durven Doen) kan gratis besteld worden via Ook is een digitale versie hiervan op de website beschikbaar. E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 7

8 # 5 De energiekoffer stap voor stap (voorbereiding) 1 BIJ DE MOS-ENERGIEKOFFER HOREN EEN AANTAL MATERIALEN EN ONDERSTEU- NENDE MIDDELEN. Vooraleer daadwerkelijk van start te gaan, kijk a.d.h.v. de inhoudstabel na of alles wel degelijk in de koffer aanwezig is en of het werkt. Best kijk je ook even de minimum-maximum thermometers na. Indien nodig herijk je ze met behulp van de bijgevoegde digitale thermometer. 2 KOPIEER VOOR ELKE LEERLING DE IK-VREET-ZELF-ENERGIE-TEST EN HET DIPLOMA VAN ENERGIEDETECTIVE. Voor elk lokaal dat de detectives zullen onderzoeken kopieer je de Zoeklijst voor de Energiedetective (deel 1), het blad met Speuren naar De Waarheid, en het blad Speuren naar Viesvuile Lucht. De Energievretersscore kopieer je in de kleur die door het detectiveteam aan het betreffende lokaal wordt toegekend. 3 Het is raadzaam om, vooraleer met de MOS-energiekoffer aan de slag te gaan, ALS VOORBEREIDING ÉÉN OF MEERDERE LESSEN AAN HET THEMA ENERGIE TE WIJDEN. Op ( Inspiratie) vind je bij de MOS-actiefiches onder basisonderwijs Energiedetectives op pad. In de actiefiche vind je naast een duiding ook mogelijke onderzoeksvragen. Het bijgevoegde sjabloon van de methodiek prikkelnieuws brengt het thema vanuit de actualiteit in de klas. In de bijgevoegde MOS-themabundel Energie (deel 1 Introductie ) vind je een resem proefjes en methodieken om het thema in de klas aan te brengen. tip Benader het thema best zo breed mogelijk door het te koppelen aan de klimaatproblematiek, gezondheid, 4 DE GEDETAILLEERDE WERKING VAN DE VERSCHILLENDE MEETINSTRUMENTEN VIND JE VERDEROP IN DEZE LEIDRAAD. Neem deze eerst goed door vooraleer je met de leerlingen daadwerkelijk aan de slag gaat. 5 Vooraleer de detectives aan het werk te zetten, BESPREEK JE MET HEN BEST EERST DE TE VOLGEN STRATEGIE. Hoe groot maak je de groepen? Wie werkt met wie samen? Wie neemt er welke klas, gang, of refter voor hun rekening? 6 Tot slot: beschouw het gebruik van de MOS-energiekoffer als een kans om LEERGEBIED- OVERSCHRIJDEND EN GEDIFFERENTIEERD TE WERKEN en ook de andere vaardigheden (wiskunde, taal, sociaal-emotionele, ) van je leerlingen aan te scherpen. 8 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

9 # 6 Introductie van het thema in de klas Prikkelnieuws: een methodiek vanuit de actualiteit VOORBEREIDING 1. Voorzie per groep telkens een ander prikkelend artikel rond de energie- en/of klimaatproblematiek. 2. Voorzie voor elke groep: a. een groot blad papier (achterkant affiche, behangpapier, ) b. stiften (bij voorkeur in 3 verschillende kleuren) c. lijm(stiften) OPDRACHT 1 MAXIMUM 10 MINUTEN 1. Laat de leerlingen blind een artikel kiezen. 2. Laat ze het elk voor zichzelf (in stilte) lezen en de vragen (zie sjabloon) invullen. OPDRACHT 2 MAXIMUM 10 MINUTEN 1. Zet de leerlingen met hetzelfde artikel in groepjes (best maximum 4) bij elkaar. 2. Laat ze onderling uitwisselen: a. hoe ze zich erbij voelen b. welk waardeoordeel ze hierover hebben 3. geef duiding bij kritisch onderzoeken (belang van verifiëren door raadplegen van verschillende bronnen). 4. Leg de link met de MOS-energiekoffer als onderzoeksinstrument. OPDRACHT 3 MAXIMUM 20 MINUTEN 1. Laat de groepjes telkens één artikel centraal op het blad kleven. 2 Laat de groepjes acties bedenken Wat gaan WIJ eraan doen? Laat ze bij het bedenken per actie tevens nadenken over het hoe, met wie, en eventueel ook het waar en wanneer. 3. Laat ze de acties bij het opschrijven meteen ordenen volgens: a. niet bijzonder origineel maar wel perfect uitvoerbaar, resultaat op korte termijn; b. origineel en uitvoerbaar, je merkt een bepaalde aantrekkingskracht, geeft een WAUW -gevoel; c. heel origineel maar het (nog) niet duidelijk hoe we dit kunnen implementeren, ideeën voor de toekomst. 4. NOOT: Plan pas effectieve acties (op schoolniveau) nadat het onderzoek met de MOS-energiekoffer werd afgerond en elk lokaal een quotering kreeg. Gebruik de brainstorm van de leerlingen als basis voor het opstellen van een actieplan met de MOS-werking. OPDRACHT 4 MAXIMUM 10 MINUTEN 1. De verschillende groepjes stellen aan de hand van hun artikel, hun gevoelens en oordeel, hun blad met acties voor (en eventueel het hoe, met wie, waar, en wanneer). 2. Ze lichten de actie eruit die ze zeker willen uitvoeren toe, en motiveren waarom. OPDRACHT 5 1. Laat de verschillende bladen ophangen op een plaats waar ouders en leerlingen regelmatig passeren/samenkomen. E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 9

10 PRIKKELNIEUWS (voor de leerkracht) Hier kleef je het artikel Actuele artikels over energie kan je o.a. vinden door op onderstaande websites in de zoekrobot trefwoorden als verontreiniging, luchtkwaliteit, klimaatverandering, energie(verspilling/verbruik), in te voeren: nl.metrotime.be Lees bovenstaand artikel in stilte voor jezelf. Welke emoties/gevoelens maakt het lezen ervan bij je los? Ik ben/voel me Waarom? Omdat ik dit KRITISCH ONDERZOEK (voor de detectives in wording) Vooraleer met de MOS-energiekoffer aan de slag te gaan, raadpleeg verschillende bronnen om te onderzoeken of de informatie wel eenduidig en correct is. 10 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

11 # 7 Energieredders in nood: de energiedetectives! De opleiding tot Energiedetective is bedoeld voor leerlingen vanaf het vierde leerjaar. Zowel het traject als de meetinstrumenten vragen van de kinderen een minimum aan vaardigheden, inzicht en kennis. Het concept van de MOS-energiekoffer E.H.B.E. is opgevat als een stage om Energiedetective te worden. Door het uitvoeren van een energietraject gaan de leerlingen met de hulp van de meetinstrumenten en het stappenplan Hoe word ik een Energiedetective? op zoek naar Energievreters in de klassen en lokalen van de school. De Energievretersscore tenslotte, brengt de tekortkomingen op het vlak van energie per klas of lokaal in kleur (groen, oranje, rood) en geeft werkpunten mee om het energieverbruik te reduceren. Stappenplan Hoe word ik een Energiedetective? STAP #1: Dit lezen (introductie) STAP #2: Bespaar energie, begin bij jezelf (energietest) STAP #3: Zoeklijst voor de Energiedetective STAP #4: De Energievretersscore Uiteraard mag het niet de bedoeling zijn dat de stage van de Energiedetectives bij een louter theoretisch educatief project over energie blijft. Naast de mogelijkheden die het project biedt om te werken rond sociaal-emotionele vaardigheden en taal- en rekenvaardigheid van de kinderen, is ook de te behalen milieuwinst (energiebesparing) belangrijk. Het speurwerk van de Energiedetectives zal naar alle waarschijnlijkheid heel wat verborgen Energievreters zichtbaar maken. Maak als school dan ook werk van het terugdringen van het energieverbruik in klas en school. Zo weten de leerlingen zich beloond voor het werk dat ze in hun stage hebben gestoken en beleven ze werken (leren) rond energie als een succeservaring. Het werken met de MOS-energiekoffer E.H.B.E. kan deel uitmaken van een jaarplan, waarbij de energiekoffer als inleefmoment kan worden beschouwd. Een leidraad voor het opstellen van een MOS-jaarplan alsook een voorbeeld van een jaarplan rond Energie (en Klimaat) vind je op (basisonderwijs). E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 11

12 Aan de slag! De MOS-energiekoffer E.H.B.E. vertrekt in hoge mate vanuit de onderzoekende competenties van de leerlingen. MOS hecht groot belang aan het (verhogen van het) participatieve en de leerlingenbetrokkenheid. Vanuit die optiek wordt het eigenaarschap en verantwoordelijkheid sterk bij de leerlingen gelegd. In de koffer vinden de leerlingen dan ook een eigen stappenplan waarmee ze aan de slag kunnen. MOS raadt aan om vooraf tevens het stappenplan voor energiedetectives in wording door te nemen en mee op te volgen. Antwoorden en achtergrondinformatie bij de zoeklijst voor de energiedetective vind je vanaf stap 3 hieronder. STAP #1: Dit lezen Stap 1 informeert de Energiedetectives in spé over het concept. Bespreek met hen de verschillende stappen en maak een plan met eventueel een tijdspad op hoe jullie te werk zullen gaan (zie ook punt 5 bij stap voor stap ). STAP #2: Bespaar energie, begin bij jezelf Vooraleer hun stage als Energiedetective aan te vatten, gaan de kinderen met de Ik-vreet-zelfenergie-test na hoe het staat met hun eigen energieverbruik. Maak van deze gelegenheid gebruik om de resultaten met de klas te bespreken en te kijken hoe zij hun gedrag indien nodig kunnen aanpassen. In de MOS-themabundel Energie (vanaf 3.3 Energievreter? Ikke?) vind je nog meer leergebiedoverschrijdende activiteiten om het thema in de klas aan te kaarten en uit te werken. STAP #3: Zoeklijst voor de energiedetective 1. SPEUREN NAAR SLUIPVERBRUIKERS Sluipverbruikers zijn o.a. de rode lampjes aan de tv, de gele aan de pc, maar ook de oplader van de elektrische tandenborstel, de gsm/smartphone, of het koffiezetapparaat. Sluipverbruikers zorgen voor een toename van onze elektriciteitsrekening met ongeveer 10%! Een toename die we zeer gemakkelijk kunnen vermijden, gewoon door wat minder nonchalant te zijn. In scholen is de situatie meestal niet anders. De talrijke computers en printers die doorheen de dag (en nacht!) in de klassen blijven opstaan, verbruiken zelfs als ze ogenschijnlijk uit staan massa s energie. Dag en nacht. Week na week. Jaar na jaar. 12 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

13 wist je dat... een computer met scherm in slaapstand gemiddeld 14,6W per uur verbruikt? Per dag betekent dit algauw 350W per computer. Laat je de pc dag en nacht het hele jaar opstaan, dan loopt het verbruik op jaarbasis al gauw op tot 128 kwh! A rato van 0,25 euro per kwh betekent dat 32 euro per jaar! (Bron: tip Maak met je leerlingen de vergelijking met een (spaar)lamp. Die laat je toch ook niet dag en nacht branden? Een printer en pc laat je dus ook niet zomaar opstaan! Met de checklist Speuren naar Sluipverbruikers gaat de klas op stap om alle klassen en lokalen door te lichten op hun sluipverbruik. In de MOS-energiekoffer vind je hiervoor energiemeters. De uitleg over de werking ervan vind je verder in deze leidraad. Lees deze eerst goed door en probeer ze best eerst zelf uit vooraleer met de meter aan de slag te gaan. Laat het (sluip)verbruik van computer, printer, radio, e.a. op drie verschillende manieren meten: 1 Als het apparaat opstaat 2 Als het apparaat afstaat zonder verdeelschakelaar (deze vind je in de E.H.B.E.) 3 Als het apparaat afstaat met de verdeelschakelaar op nul en daarna op één Vooraleer de detectives aan het werk te zetten, geef je best een demonstratie van de werking van de energiemeter. Introduceer de term Watt, laat hen opzoeken waar deze vandaan komt. opgelet! Computers verbruiken bij het opstarten het meeste energie. Dit kan een vertekend beeld van het energieverbruik ervan geven. Wacht dus best tot de computer volledig is opgestart vooraleer te meten. Bewaak tevens de goede werking met de energiemeters en thermometers door de leerlingen. Een vergissing is gauw gebeurd en geeft een vertekend beeld van het verbruik. Het optekenen en berekenen van het sluipverbruik kan voor sommige kinderen een stapje te hoog zijn. Het invulblad laat echter ruimte voor gedifferentieerd werken zodat elke detective op haar/zijn tempo toch kan deelnemen. E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 13

14 2. SPEUREN NAAR DE VOORDELIGSTE VERLICHTING Antwoorden op de Test voor Alleswetende Energiedetectives Antwoord 1 De verlichting die niet brandt! Antwoord 2 1. Halogeenlamp: zeer milieuonvriendelijk wegens zeer hoog verbruik in verhouding tot de lichtopbrengst. De nieuwere halogeenspaarlamp is zuiniger (ca. 25%), doch verbruikt in vergelijking met de spaarlamp en ledlamp nog steeds veel energie. Levensduur: circa 2000 uren 2. Gloeilamp: milieuonvriendelijk wegens hoog verbruik in verhouding tot het rendement (slechts 5 à 10% wordt omgezet in licht. De rest gaat verloren in warmte). De verkoop van het merendeel ervan is sinds 1/9/12 binnen Europa verboden. Levensduur: circa 1000 uren. 3. Spaarlamp: is gebaseerd op de traditionele TL-lamp maar past in een gewone fitting. Het rendement ligt aanzienlijk hoger dan van een gloeilamp. Spaarlampen bevatten o.a. het giftige kwik en horen daardoor thuis bij het Klein Gevaarlijk Afval (KGA). Levensduur: circa uren. 4. Ledlamp: LED staat voor Licht-Emitterende Diodes. Deze lamp kent ondanks de relatief hoge prijs de laatste jaren steeds meer succes. Dit heeft te maken met het zeer lage stroomverbruik i.v.t. de lichtopbrengst en de zeer lange levensduur. Op het vlak van zuinigheid is dit zonder twijfel de kampioen! (zie ook vergelijking hieronder). Levensduur: circa uren. (Bron: tip Laat de detectives de betekenis van L.E.D. opzoeken, alsook wat emitteren en diode betekenen. LICHTSTROOM STROOMVERBRUIK VERGELIJKING LED lamp Spaarlamp Gloeilamp 400lm 6 W 8 W 40 W 14 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

15 Antwoord 3 Lichte kleuren weerkaatsen beter het licht waardoor je energie bespaart. Donkere kleuren zuigen het licht op (absorberen) waardoor het sneller donker wordt en je sneller het licht moet aandoen. Antwoord 4 Uiteraard is de gloeilamp (E) de minst goede, en de ledlamp (A++) de milieuvriendelijkste oplossing. Test tip Het energielabel is een kans om de discussie die hier wellicht rond ontstaat open te trekken naar labels. Gebruik deze kans eventueel om te praten over het biogarantielabel, Fair Trade, Europees Keurmerk ( 1. Laat de detectives het verbruik van de drie soorten lampen (gloei-, spaar-, ledlamp) apart uittesten met de bijgeleverde lampentester. Hoe ervaren de detectives de verschillende soorten licht (ze geven ongeveer evenveel licht)? opgelet! Aangezien het verbruik van de ledlamp erg laag is, is het mogelijk dat de energiemeter het verbruik zelfs niet kan meten. Je kan dit opvangen door eerst de spaarlamp de laten branden, het verbruik hiervan af te lezen, en dan de ledlamp mee te laten branden. Het verschil is het verbruik van de ledlamp. 2. Laat vervolgens de drie lampen tegelijk branden om de lichtsterkte (bij benadering) te vergelijken. Volgens de voorgaande tabel zullen ze ongeveer evenveel licht geven (450 lumen). Laat de leerlingen (voorzichtig!) aan de lampen voelen. Welke wordt het warmst? Hoe zou dat komen? De detectives zullen merken dat de ledlamp het meest zuinige is. 3. Deze oefening kan facultatief worden uitgevoerd i.h.k.v. contractwerk of rond gedifferentieerd werken. Vergelijk het opgemeten verbruik met het aangegeven verbruik op de verpakking. Komt dit overeen? Wat is de kostprijs per lamp? Laat de detectives de kostprijs met de levensduur van de lampen vergelijken en welke lamp uiteindelijk de beste koop is. Facultatieve oefening (niet opgenomen in de leidraad voor de detectives) Enkel indien je het veilig genoeg acht, kunnen de detectives (onder jouw begeleiding!) speuren naar de hoeveelheid licht die per lokaal verbruikt wordt. Een detective waarop je voor 100% kan vertrouwen gaat op een (voldoende hoge en veilige!) ladder op de lampen op zoek naar het verbruik (staat normaal op elke lamp). Bereken het totale verbruik van elk lokaal per uur, dag, week, maand, jaar en zet om naar euro s (à rato van ca. 0,25 euro/kwh). Laat je eventueel bijstaan door de klusjesman of (een) ouder(s). E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 15

16 3. SPEUREN NAAR HOGE TEMPERATUREN Als bijlage bij deze leidraad vind je het Zwoele Bibberboek. Dit educatieve draaiboekje dat bij de minimum-maximum thermometer hoort, legt uit waarop je moet letten vooraleer je met de thermometers aan de slag gaat. Op basis van de ervaringen van de scholen die reeds met de thermometers werkten, vind je hieronder een aantal aanvullingen ingeval er zich problemen moesten voordoen. De rode of de blauwe wijzer blijft staan. 1. De temperatuur blijft zowel overdag als s nachts dezelfde. Vergelijk de nachttemperatuur (= blauwe pijl) met die van andere lokalen. Blijven ook die op ongeveer dezelfde temperatuur als overdag staan, is ofwel het gebouw supergoed geïsoleerd, of moet dringend de verwarmingsinstallatie worden nagekeken. Zijn de gegevens significant verschillend, kijk dan even na of het stiftje van de witte draaiknop niet tegen de rode of blauwe wijzer aandrukt. In dit geval kàn de thermometer gewoon niet werken. Draai de middelste witte knop zo dat het stiftje steeds onderaan staat. 2. Twijfel je of de thermometer wel werkt, zet hem dan even buiten in de schaduw en/of zet hem op de verwarming. Na een kwartiertje zou je toch wel een duidelijk verschil moeten waarnemen. De rode en/of de blauwe wijzer verspringt. 1. De thermometer is een gevoelig instrument. Bij schudden of wat bruusk behandelen verspringen zowel de rode als de blauwe wijzer gemakkelijk. Zelfs een minder stabiele muur die trilgevoelig is (bv. gipsplaat) kan ervoor zorgen dat de wijzers van plaats veranderen. 2. Een nieuw instrument in de school prikkelt de nieuwsgierigheid van de kinderen en nodigt uit tot kwajongensstreken. Ben je zeker dat niet één van de leerlingen een poets heeft uitgehaald, of er per ongeluk tegenkwam waardoor de blauwe en/of rode wijzers versprongen? De thermometer geeft extreem hoge of lage temperaturen aan. 1. Kijk na of het de rode, blauwe, dan wel de zwarte wijzer is die zulke hoge waarde aangeeft. Is het de rode of de blauwe, zie dan hierboven. 2. Denk je dat de aangegeven temperatuur (zwarte wijzer) niet juist is, vergelijk deze dan met de temperatuur van de bijgevoegde digitale thermometer. Indien er een verschil is, herijk dan de minimum-maximum thermometer d.m.v. de koperen schroef aan de achterkant. 16 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

17 4. SPEUREN NAAR VIESVUILE LUCHT In dit onderdeel speuren de energiedetectives met de CO 2 -meter in de lokalen naar het CO 2 -gehalte. Met de CO 2 -meter meten de detectives de luchtkwaliteit in de verschillende lokalen. tip Ga vooraf een klasgesprek aan over de betekenis van CO2 en wat de relevantie met een klaslokaal is. Koppel hier eventueel een (korte) onderzoeksopdracht aan. Het dagelijks (meermaals) ventileren van de (klas)lokalen is belangrijk, en dit om de volgende redenen: Vermijden van condensatie. Condensatie kan in slecht verluchte lokalen tot schimmelvorming leiden, wat op zijn beurt dan weer gezondheidsproblemen kan veroorzaken. Onderzoek wijst uit dat een te hoge CO 2 in de klas concentratieproblemen met zich mee kan brengen. Scholen beschikken vaak niet over een ventilatiesysteem. Het openen van ramen en deuren is dan de enige manier om een goede luchtkwaliteit in klassen te garanderen. Laat de leerlingen, nadat ze het CO 2 -gehalte maten, evalueren of de luchtkwaliteit in het lokaal groen, oranje, dan wel rood is. Laat ze in groep nadenken welke acties zij voorstellen om de kwaliteit te optimaliseren, dit evenwel zonder onnodig warmteverlies te veroorzaken. Er zijn grosso modo twee mogelijkheden: Tijdens de pauzes kort en krachtig (ca. 15 minuten) verluchten. opgelet! Vergeet tijdens het verluchten de verwarming niet uit te zetten! Door een raam continu op een kier (of op kipstand) te zetten. opgelet! Deze vorm van ventileren veroorzaakt meer energieverlies! tip Op vind je meer achtergrondinformatie, allerlei materialen, en ervaringen van andere scholen waarmee je verder aan de slag kan. NOOT: De hoeveelheid CO 2 blijft best beneden de grens van 1200 ppm (per miljoen deeltjes lucht). In de buitenlucht is steeds ongeveer 400 ppm CO 2 aanwezig. Een persoon ademt gemiddeld 18l CO 2 per uur uit. E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 17

18 5. SPEUREN NAAR DE WAARHEID Dit onderdeeltje is bedoeld om het energiegedrag in beeld te brengen. Bespreek best vooraf even met uw directie hoe en wanneer de Energiedetectives hun speurwerk naar De Waarheid mogen verrichten. Speel het spel eerlijk en breng niemand (ook je collega s niet) op de hoogte wanneer de detectives op zoek gaan naar De Waarheid. Interessante link: STAP #4: De energievretersscore In de leidraad voor Energiedetectives staat een stappenplan hoe de detectives te werk gaan bij het toekennen van de Energievretersscore. Als leerkracht begeleid je deze stappen best mee. 18 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

19 # 8 De diploma uitreiking Je leerlingen hebben hard gewerkt en een hele weg afgelegd. Ze verdienen het om vanaf nu Energiedetective te worden genoemd! Bij het beëindigen van de stage hoort uiteraard ook een diploma. Je vindt een sjabloon van een diploma bijgevoegd. Maak van de diploma-uitreiking een feest voor heel de school zodat de kersverse Energiedetectives ook door hun medeleerlingen in de bloemetjes kunnen worden gezet. Maak de detectives ervan bewust dat het werk er zeker niet opzit, maar dat ze ook na het behalen van hun diploma verder moeten blijven speuren naar die ellendige Energievreters. Het werk van een Energiedetective is immers nooit echt ten einde! # 9 Energieredders in nood: de energiedetectives! Wat verder in de leidraad vind je een evaluatieformulier. Vul dit samen met het schoolteam in, bezorg het ons, en je ontvangt eenmalig 30 exclusieve buttons voor Energiedetectives! Op die manier blijven de Energiedetectives zichtbaar in de school aanwezig. Best hou je de buttons in de school en geef je ze niet met de kinderen mee naar huis. E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 19

20 # 10 Bijlagen 1. VERKORTE HANDLEIDING ENERGIEMETER De energiemeter is een controle- en meetapparaat waarmee je het stroomverbruik van een aangesloten apparaat kunt achterhalen en zelfs de verbruikskosten kunt nagaan (op voorwaarde dat de prijs/kwh gekend is). De energiemeter heeft verschillende meetfuncties. Aangezien de leerlingen alleen maar het verbruik van een apparaat moeten weten, volstaat het om het vermogen (watt) af te lezen. Wens je toch gebruik te maken van de andere mogelijkheden? In de MOS-energiekoffer vind je een uitgebreide versie van de handleiding. 2. INFRAROODTHERMOMETER Deze thermometer werd bijgevoegd om temperaturen van oppervlakten te meten. Een leuke oefening kan er bijvoorbeeld in bestaan om de temperatuur van een glasoppervlak (raam) met enkel glas met dat van dubbel glas te meten. Men zal een duidelijk verschil in temperatuur merken. Of de leerlingen kunnen het verschil in temperatuur meten tussen een muur en een raam. De thermometer werkt zeer eenvoudig. Je gebruikt hem als een pistool waarbij je de groene knop ingedrukt houdt. Op het schermpje kan je dan de temperatuur (de grote cijfers) van het gemeten oppervlak aflezen. Hou er rekening mee dat deze thermometer slechts bij benadering de temperatuur van het lokaal zal lezen. Het heeft dus geen zin om de opgemeten temperatuur te vergelijken met de gegevens van de minimum maximumthermometer. Maak hiervoor gebruik van de bijgeleverde digitale thermometer. opgelet! Zorg ervoor dat de leerlingen NOOIT met de infraroodstraal naar iemands ogen richten. Dit kan leiden tot een permanente oogbeschadiging! 3. CO 2 -METER De CO 2 -meter heeft een zeer eenvoudige werking en geeft in de basisstand enkel het CO 2 -gehalte en de actuele temperatuur van het te meten lokaal weer. Via Mode is het mogelijk om ook andere functies (waaronder een alarm en datalogger) te activeren. Naar we vermoeden zal dit binnen het werken met de MOS-energiekoffer niet nodig zijn. Zijn de detectives echter nieuwsgierig en willen ze toch met de uitgebreide werking aan de slag? Lees er dan even de bijgevoegde eenvoudige (Engelstalige) handleiding op na. Je vindt ze bijgevoegd bij deze leidraad. Breng bij onvolkomenheden (platte batterij, ontbrekende of kapotte onderdelen, ) meteen de MOSbegeleiding op de hoogte. Zij zullen dan het nodige doen om de MOS-energiekoffer terug in orde te zetten. COÖRDINATEN MOS-BEGELEIDING VLAAMS-BRABANT Ann Thienpont ann.thienpont@vlaamsbrabant.be Herwig Kevelaerts herwig.kevelaerts@vlaamsbrabant.be 20 E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester

21 # 11 Evaluatieformulier De voorbije twee à drie weken werkte jullie school met de energiekoffer E.H.B.E. Graag zouden wij van jou, je collega s en uiteraard de kinderen, weten of de koffer en het concept aan de verwachtingen voldeed, of en hoe het concept eventueel nog voor verbetering vatbaar is. We zouden het dan ook zeer fijn vinden als je vooreerst even dit blad zou kopiëren, de onderstaande vragen invult, en de evaluatie aan de MOS-begeleiding bezorgt. Alvast bedankt! De MOS-begeleiding 1 HOE HEBBEN DE DEELNEMERS DE ENERGIEKOFFER E.H.B.E. IN HET ALGEMEEN ERVAREN? a. De kinderen: keitof! gewoontjes oersaai b. Jijzelf: keitof! gewoontjes oersaai c. De collega s: keitof! gewoontjes oersaai d. De directie: keitof! gewoontjes oersaai e. Anderen: keitof! gewoontjes oersaai 2 WELKE ONDERDELEN WERDEN ALS KEITOF ERVAREN? Stap #1: Dit lezen Stap #2: Bespaar energie, begin bij jezelf! Stap #3: Zoeklijst voor de Energiedetective Speuren naar Sluipverbruikers Speuren naar de Voordeligste Verlichting Speuren naar Hoge Temperaturen Speuren naar Viesvuile Lucht Speuren naar De Waarheid Stap #4: De energievretersscore De diploma-uitreiking E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester 21

22 3 WELKE ONDERDELEN WERDEN ALS OERSAAI ERVAREN? Stap #1: Dit lezen Stap #2: Bespaar energie, begin bij jezelf! Stap #3: Zoeklijst voor de Energiedetective Speuren naar Sluipverbruikers Speuren naar de Voordeligste Verlichting Speuren naar Hoge Temperaturen Speuren naar Viesvuile Lucht Speuren naar De Waarheid Stap #4: De energievretersscore De diploma-uitreiking 4 ZIJN ER VANUIT DE DIRECTIE, LEERKRACHTEN, OF DE KINDEREN SUGGESTIES TER VERBETERING? ZIJN ER ONDERDELEN VAN DE MOS-ENERGIEKOFFER STUK EN/OF VERDWENEN? ZO JA, WELKE? E.H.B.E. (Eerste Hulp Bij Energievreters): een leidraad voor de Energiejuf of -meester