1 Inleiding. 1.1 Introductie van het onderzoek

Transcriptie

1 Hoofdstuk 1 Inleiding 1 Inleiding 1.1 Introductie van het onderzoek Geen radio, geen tv, geen , geen web en toch was er nieuws. Honderd jaar geleden was de krant het medium bij uitstek om nieuws te brengen. Krantenuitgevers verlangen misschien stiekem weer terug naar die tijd. Er was één machtig medium en een gezagdragende redactie van journalisten bepaalde wat het volk als nieuws kreeg voorgeschoteld. Maar 2003 schetst een ander beeld. De consument kan zelf aangeven in wat voor soort nieuws hij trek heeft: kanaal, vorm en inhoud zijn variabel en de lezer bepaalt. Een headline via sms, even zappen - op tv of het web - langs pagina 101 van Teletekst, het journaal van gisteren bekijken op NOS.nl of een krantje lezen op weg van huis naar het werk. Door de ontwikkeling van nieuwe technieken beschikt de nieuwswereld over vele kanalen waarlangs zij het nieuws aan de man kan brengen en de lezer heeft het voor het uitkiezen. De visionairs zijn het er over eens dat de uitgeverswereld moet investeren in deze verscheidenheid. De krantenuitgever die stug vasthoudt aan één uitingskanaal is geen lang leven beschoren, zo luidt de voorspelling. Een massaproduct als de krant spreekt niet iedereen meer aan. Steeds meer uitgevers gaan toe naar een database model van uitgeven: dezelfde informatie - het nieuws - wordt in verschillende formaten verpakt en langs verschillende kanalen naar de nieuwsconsument verstuurd. Dan weer als ouderwetse papieren krant, dan weer als nieuws op een website, dan weer als naar de mailbox, dan weer als sms-bericht naar een mobiele telefoon. Soms fungeert ze als massamedium, dan weer levert het 1-op-1 informatie. Maar zijn al die nieuwe kanalen wel geschikt voor het brengen van nieuws? Dat die nieuwe kanalen voor handen zijn, wil nog niet zeggen dat ze zich ook lenen voor het brengen van nieuws. Tijdens de internethype begaven veel kranten zich haastig naar het web. Dit nieuwe medium beloofde gouden bergen: een in potentie oneindig lezerspubliek, onbeperkte ruimte en multimediale mogelijkheden. Maar voor veel uitgeverijen is het web eerder een kostenpost dan een uitkomst gebleken. Inmiddels zijn we beland in de tweede ronde. Het web heeft haar verwachtingen (nog) niet waargemaakt, met name advertentie-inkomsten blijven achter. De e-paper en zijn de toepassingen waar de uitgevers nu hun pijlen op richten. wordt vaak ingezet als kattenbel voor de website. Als een soort tv-gids geeft het aan wat er allemaal getoond wordt vandaag - op het web of in de krant. Maar is dat alles waar goed voor is? Of zou ook geschikt zijn voor het brengen van nieuws? Een overhaaste gang naar alles wat de woorden nieuw en media in zich draagt, is niet verstandig. Voor elk nieuw medium moet onderzocht worden of het zich ook voor het brengen van nieuws leent. Een nieuwsuitgever zal eerst duidelijk voor ogen moeten hebben wat zij met dat nieuwe medium wil doen. Hoe draagt deze innovatie bij aan het nieuwsaanbod zoals we dat tot nu toe al brengen? Welke meerwaarde heeft het? Er kan van alles in de nieuwswereld en uitgevers lijken van alles te moeten. De tijd om rustig te bedenken waarom je een bepaalde innovatie door zou moeten voeren, is er vaak niet. Zit de consument op deze nieuwe kanalen te wachten? Vergroot het voor de lezer de informatieovervloed of kan het hem helpen orde te scheppen in de chaos? Elke zichzelf respecterende organisatie heeft nu al enkele jaren een website. Wie nu nog serieus genomen wil worden op internet, verstuurt daar ook een nieuwsbrief bij. Everybody does it en we moeten wel mee, wordt op het gebied van ICT te vaak als argument gebruikt. In deze scriptie kom ik met geldige argumenten waarom wel of niet als nieuwskanaal ingezet zou moeten worden. In deze scriptie zal ik aangeven wat een krantenuitgever met als nieuwskanaal zou kunnen en moeten doen. Het kan als leidraad dienen om andere vormen van nieuwe media te benaderen en hun geschiktheid te testen voor het brengen van nieuws.

2 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.2 Probleemstelling Het onderzoek moet gezien worden als de bestudering van een nieuwe vorm van nieuwsoverdracht. Onderzocht wordt hoe één voorbeeld van een digitaal medium, in dit geval , gebruikt kan worden voor het brengen van nieuws. Ik heb hierbij voor een brede, interdisciplinaire benadering gekozen, waarbij theorieën uit de communicatie, de journalistiek en de informatietechnologie worden samengebracht. Vanuit de theorie wordt een model gecreëerd waarin wordt beschreven hoe nieuwsoverdracht via e- mail plaats zou moeten vinden. Dit model wordt vervolgens naast de praktijk gelegd om te onderzoeken in hoeverre de huidige kranten voldoen aan dit model. Uiteindelijk kom ik tot een aanbeveling voor de vorm van een krant die een kans van overleven heeft. Met kans van overleven wordt hier bedoeld dat de consument er behoefte aan heeft om op deze manier nieuws tot zich te nemen en dat voor de nieuwsuitgever deze vorm van nieuwsoverdracht uiteindelijk rendabel zou zijn. In dit onderzoek staat de volgende onderzoeksvraag centraal: Hoe zou nieuwsoverdracht via in theorie plaats kunnen vinden zodat het een kans van overleven heeft en hoe vindt die overdracht nu in de praktijk plaats? Om een antwoord te geven op deze vraag, zullen de volgende vier deelvragen beantwoord worden: 1. Wat zijn kenmerken van digitale communicatie, en nieuws? 2. Hoe vindt nieuwsoverdracht via de krant en het web plaats? 3. Wat zijn kenmerkende eigenschappen van communiceren via en met name het overbrengen van nieuws via ? 4. Wat zijn in de praktijk overwegingen van de zender van de boodschap (de nieuwsuitgever) en de ontvanger (de nieuwsconsument) bij het respectievelijk zenden en ontvangen van nieuws per e- mail? De eerste drie vragen zullen vanuit de theorie beantwoord worden. Om de laatste vraag te beantwoorden zijn twee praktische onderzoeken uitgevoerd, die worden beschreven in het vierde hoofdstuk. 1.3 Onderzoeksmethode Het onderzoek om tot de beantwoording van de centrale probleemstelling te komen, bestaat uit twee delen: een literatuuronderzoek en een empirisch onderzoek. Het empirische, of praktische onderzoek, valt uiteen in twee onderzoeken: een kwalitatief deel (een beschrijvende inventarisatie) en een kwantitatief deel (een lezersonderzoek). Literatuuronderzoek In het literatuuronderzoek wordt vanuit drie disciplines naar de vraagstelling gekeken: vanuit de (digitale) communicatie, de journalistiek en de informatietechnologie. Digitale communicatie geeft het kader aan waarin wordt gebruikt om communicatie van nieuws mogelijk te maken tussen de krantenorganisatie en haar lezers. Vanuit de journalistiek wordt o.a. bekeken wat de kenmerken van nieuws en nieuwsoverdracht zijn. Nieuwsoverdracht via draagt kenmerken van nieuwsoverdracht via de krant (de moeder van al het geschreven nieuws), maar ook kenmerken van nieuwsoverdracht via het web (een vorm van digitale communicatie) met zich mee. Door te bestuderen hoe de nieuwsoverdracht via de krant en het web plaatsvindt, kunnen we iets leren over de nieuwsoverdracht via . De informatietechnologie geeft een scala aan multimediale mogelijkheden en beperkingen om nieuws digitaal vorm te geven en aan de man te brengen.

3 Hoofdstuk 1 Inleiding Dit literatuuronderzoek vindt zijn neerslag in het tweede en derde hoofdstuk. In het tweede hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de eerste deelvraag: Wat zijn kenmerken van digitale communicatie, e- mail en nieuws? De vragen Hoe vindt nieuwsoverdracht via de krant en het web plaats? en Wat zijn kenmerkende eigenschappen van communiceren via en met name het overbrengen van nieuws via ? worden in het derde hoofdstuk beantwoord. Empirisch onderzoek: twee delen Het empirisch onderzoek is een beschrijvend onderzoek dat in het vierde hoofdstuk wordt gepresenteerd. Hierin wordt aangegeven hoe de nieuwsoverdracht via op het moment verloopt. Dit geeft inzicht in de drie componenten van communiceren: de zender (de nieuwsuitgever), het bericht (nieuws in ) en de ontvanger (de nieuwsconsument). De zender en het bericht: beschrijving van de status quo In het eerste descriptieve, kwalitatieve onderzoek wordt beschreven hoe de overdracht van nieuws via op het moment in de praktijk plaatsvindt. Door vierentwintig kranten te beschrijven, krijgen we inzicht in de zender en het bericht (nieuws via ). De status quo van nieuwsoverdracht via wordt beschreven. De ontvanger: gebruikersonderzoek Het tweede onderzoek is kwantitatief van aard. Via een online enquête is inzicht verkregen in de huidige situatie en wordt de ontvangerszijde van het communicatieproces belicht. De manier waarop nieuws per wordt gebruikt en de wensen van de nieuwsconsument op het gebied van nieuwsoverdracht per , worden duidelijk gemaakt. Door middel van een online gebruikersonderzoek onder de lezers van de krant van het Eindhovens Dagblad, krijgen we onder meer inzicht in de doelen van de ontvanger. Uiteindelijk hebben meer dan duizend nieuwsconsumenten de online enquête ingevuld. Dit hoge aantal kon gehaald worden doordat een echte case uit de praktijk is genomen. Daarnaast heeft een goede toepassing van informatietechnologie eraan bijgedragen dat de online enquête zeer gebruiksvriendelijk was en een respons van meer dan 40% kon halen. Hiermee geeft dit onderzoek gedeeltelijk antwoord op de vierde deelvraag: Wat zijn in de praktijk overwegingen van de zender van de boodschap (de nieuwsuitgever) en de ontvanger (de nieuwsconsument) bij het respectievelijk zenden en ontvangen van nieuws per ? 1.4 Opzet van de scriptie De scriptie omvat vijf hoofdstukken. In het volgende hoofdstuk komen de belangrijkste begrippen en issues vanuit de journalistiek, de (digitale) communicatie en de informatietechnologie aan bod. Dit begrippenkader plaatst het onderzoek in een ruim kader en geeft aan welke termen bij het oplossen van de probleemstelling gebruikt zullen worden. De termen digitale media & communicatie, en nieuws staan hier centraal. In hoofdstuk drie volgt de integratie van de literatuur die bestudeerd is op de gebieden van journalistiek, digitale communicatie en informatietechnologie. De nieuwsoverdracht via krant, web en wordt bestudeerd. Tot slot wordt een model voorgesteld voor het brengen van nieuws via e- mail. De twee praktische onderzoeken komen aan bod in het vierde hoofdstuk. De onderzoeken geven inzicht in de drie componenten in het communicatieproces: de zender, het bericht en de ontvanger. Een gedetailleerde omschrijving van vierentwintig kranten geeft inzicht in de zender en het bericht. Door middel van een survey-onderzoek komen we meer te weten over de ontvanger. In het vijfde en concluderende hoofdstuk worden deze onderzoeken - theoretisch en praktisch - samengevoegd. Hoe het kan vanuit de theorie wordt vergeleken met hoe het is in de realiteit.

4 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk beschrijf ik algemene begrippen en issues uit de drie genoemde disciplines, de journalistiek, de digitale communicatie en de informatietechnologie. Dit geeft een introductie in de theorie die straks toegepast zal worden bij het oplossen van de probleemstelling: Hoe zou nieuwsoverdracht via in theorie plaats kunnen vinden zodat het een kans van overleven heeft en hoe vindt die overdracht in de praktijk plaats? Dit onderdeel omvat drie delen. Eerst worden de begrippen die nodig zijn vanuit de (digitale) communicatie geïntroduceerd. Daarna volgen issues en begrippen uit de journalistiek. Tot slot wordt gekeken hoe de informatietechnologie een bijdrage kan leveren aan het beantwoorden van de onderzoeksvraag. 2.2 Digitale communicatie Een communicatiemodel Bij communicatie is er altijd sprake van drie componenten: een zender, een boodschap en een ontvanger. In deze scriptie zijn dit respectievelijk de nieuwsuitgever, het nieuws en de nieuwsconsument en is er bovendien sprake van communicatie via een beeldscherm. Ook weten we dat het gebruikte medium is. Er zijn vele modellen die representeren hoe communicatie in het algemeen verloopt. Ik heb gekozen voor het model voor digitale communicatie van Van Driel (2001:71), die de volgende processen onderscheidt: 1. Een fysieke zender en een fysieke doelgroep communiceren met elkaar. 2. De communicatie vindt plaats via een medium en bepaalde kanalen. 3. Een fysieke zender codeert zijn bedoeling in een uiting op een bepaald moment en in een bepaalde ruimte; een fysieke doelgroep decodeert de uiting op een bepaald moment en in een bepaalde ruimte. 4. Een uiting kan verschillende doelen hebben 5. De fysieke zender richt zich op de geïmpliceerde doelgroep. 6. De fysieke doelgroep decodeert de uiting; hierbij kan zij een geïmpliceerde zender construeren. In het model dat Van Driel (2001) voorstelt, ziet dat er als volgt uit:

5 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en De geïmpliceerde doelgroep is het beeld van de doelgroep zoals de zender zich dat voorstelt. De geïmpliceerde zender is het beeld van de zender zoals de doelgroep zich dat - aan de hand van de boodschap - voorstelt. Uit dit model leren we ten eerste dat er drie componenten zijn die een rol spelen in communicatie: de zender, de uiting en de ontvanger. Deze drie componenten zullen in het empirisch onderzoek uitgebreid onderzocht worden. Eigenschappen van de zender en de uiting worden in het vierde hoofdstuk bij de analyse van vierentwintig kranten beschreven. In het gebruikersonderzoek, een enquête onder lezers van de kant van het Eindhovens Dagblad, komt de ontvanger aan bod. Van Driel noemt in zijn model enkele aspecten die in andere communicatiemodellen niet voorkomen, zoals zijn theorieën over de geïmpliceerde lezer en geïmpliceerde doelgroep en de diverse te onderscheiden doelen (expressief, referentieel en appellerend). Deze aspecten zullen echter in dit onderzoek verder niet meegenomen worden en worden slechts ter kennisgeving gepresenteerd. Desalniettemin maak ik gebruik van juist dit model, omdat hierin zowel vanuit de zender als vanuit de ontvanger een pijl is getekend naar de boodschap toe. Dit in tegenstelling tot andere modellen voor (traditionele vormen van) communicatie, waarbij de lijnen vaak één richting op wijzen. Het model zender --> uiting --> ontvanger is daarbij gebruikelijk. Ik heb gekozen voor bovenstaand model omdat bij digitale communicatie de richting van de boodschap minder uni-directioneel is dan bij traditionele vormen van communicatie: de ontvanger heeft een grotere invloed op de inhoud van de boodschap. Om die meer interactieve relatie tussen zender en ontvanger aan te geven, is dit model gepresenteerd (zie ook: paragraaf over digitale media) Het onderscheiden van communicatieprocessen Nieuws via is een nieuwe vorm van nieuwsoverdracht waar meerdere communicatieprocessen samenkomen. In deze sectie zal ik de criteria aangeven om deze nieuwe vorm van nieuwsberichtgeving te beschrijven en positioneren. De gebruikte criteria zijn opgesteld door communicatiekundige Porteman (1998:30). De selectie van criteria is gebaseerd op de kenmerken die Fidler (1997), Guedon (1994), McQuail (1994) en De Grooff (1986) gebruiken om twee of meer communicatieprocessen van elkaar te onderscheiden en te definiëren: de vorm van de boodschap, de richting van de boodschap, interactiviteit, selectie, het gebruik van het medium en tot slot zijn functies. Hieronder staat bij elk criterium een korte toelichting: 1. Vorm van de boodschap: De vorm van de boodschap slaat op de soorten signalen die het medium kan gebruiken om zijn boodschap over te brengen, zoals tekstuele en audiovisuele signalen. 2. Richting van de boodschap De richting van een boodschap kan uni-, bi-, of multi-directioneel zijn. Is er sprake van eenrichtingsverkeer of heeft de ontvanger ook invloed op de inhoud van de boodschap? 3. Interactiviteit Hoe interactief is het medium? Een omschrijving van het begrip interactiviteit volgt verderop in dit hoofdstuk. 4. Selectie Waar vindt de selectie plaats? De zender (de journalist) maakt een selectie en definieert wat als nieuws moet worden gezien. Vervolgens selecteert de lezer daaruit het voor hem interessante aanbod. 5. Gebruik van het medium Is het gebruik plaats- en / of tijdsgebonden? 6. Functies van het medium Welke functie vervult het medium? Deze criteria zullen in het derde hoofdstuk gebruikt worden om de nieuwsoverdracht via krant, web en met elkaar te vergelijken.

6 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Digitale media Nieuwsuitgevers begeven zich steeds meer op het terrein van de nieuwe of digitale media. Ook e- mail, het medium waarover deze scriptie gaat, valt onder deze noemer. Daarom beschrijf ik hier kort wat de kenmerken zijn van digitale media. Kenmerken digitale media Vanaf nu zal ik het hebben over digitale media in plaats van nieuwe media. De aanduiding nieuw is ongelukkig, omdat elk medium op enig moment nieuw is geweest en de term dus niet exclusief voor deze tijd is. Multimedialiteit en interactiviteit worden gezien als de kenmerkende eigenschappen van digitale media. Multimedia Bij de traditionele media -zoals krant en tv - heeft elk medium zijn eigen toepassing. Voor elke toepassing bestaat er een (ander) medium dat het meest geschikt is voor deze specifieke toepassing. Digitale media hebben kenmerken waardoor ze geschikt zijn voor meerdere toepassingen tegelijkertijd en niet slechts voor één of enkele, zoals bij de traditionele media het geval is. Internet bijvoorbeeld, wordt gebruikt als massamedium door de websites die erop te vinden zijn en die iedereen met een internetaansluiting kan ontvangen. Tegelijkertijd kan het netwerk gebruikt worden voor het versturen van persoonlijke elektronische post. Het meervoud van toepassingen is één van de betekenissen van het begrip multimedia. Een andere betekenis van multimedia is dat deze media zowel tekst en data als beeld en geluid presenteren. Digitale media bieden dus geïntegreerde toepassingen. Interactief Interactiviteit is naast multimedialiteit een tweede kenmerk van digitale media. Vaak wordt met de term interactief bedoeld dat een gebruiker zelf kan bepalen in welke volgorde hij informatie aangeboden krijgt. Met Van Driel (2001:42) meen ik dat interactiviteit verder gaat dan de vrijheid om een volgorde te kiezen. Om van interactiviteit te kunnen spreken is het essentieel dat een gebruiker mede de inhoud van de communicatie kan bepalen. De zogenaamde traditionele media - zoals krant en tv - bevatten wel één van de bovengenoemde kenmerken, maar niet beide. Zo is televisie wel geïntegreerd, maar niet interactief. Een ander voorbeeld is de (traditionele) telefoon, die wel interactief, maar weer niet geïntegreerd te noemen is. Digitale media zijn dus geïntegreerd én interactief. Netwerkmodel Bij de traditionele media zoals radio, televisie of magazines, bestaat een grote afstand tussen zender en ontvanger en ook tussen ontvangers bestaat nauwelijks of geen contact. Er is sprake van een passieve rol van de ontvanger die niet of nauwelijks invloed kan uitoefenen op de inhoud van de boodschap. Dit noemen we het broadcastmodel : een beperkt aantal mediagiganten bepaalt wat iedereen op welk tijdstip te zien en te lezen krijgt. Internet brengt verandering in deze top-down situatie. Het broadcastmodel is plaats aan het maken voor het netwerkmodel, waarin begrippen als decentraal, pluriform en individueel een rol spelen (Van Driel 2001:16). Communicatiekundigen signaleren dat door de komst van de vele nieuwe media de westerse samenleving verstrooid is geraakt. Er is geen sprake meer van overzichtelijkheid in het informatieaanbod, noch in het publiek. De rollen lijken niet meer vast te liggen.

7 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Toepassingen van Internet: en world wide web Het bekendste voorbeeld van een digitaal medium is het internet. Het internet kent een aantal toepassingsmogelijkheden waarvan en het web het populairst zijn. Sinds de doorbraak van het world wide web, is het aantal gebruikers van internet explosief toegenomen. NUA Internet Surveys geeft aantallen over het totaal aantal gebruikers van Internet ( Per september 2002 hebben wereldwijd 605,6 miljoen bedrijven en huishoudens een aansluiting op Internet. Dit is 10% van de totale wereldbevolking. Ter vergelijking: in november 2000 was dit aantal 407,1 miljoen; in september 1999 waren er 201 miljoen aansluitingen (bron:nua Internet Surveys). Wereldwijd Europa Asia / Pacific Canada & USA Latijns-Amerika Midden-Oosten Afrika 605,6 miljoen 190,9 miljoen 187,2 miljoen 182,7 miljoen 33,4 miljoen 5,1 miljoen 6,3 miljoen Nederland telde in september 2002 in totaal 9,7 miljoen internetaansluitingen, wat een internetpenetratie oplevert van ongeveer 60%. (Ter vergelijking: in november 2000 was dit nog 43%.) Het ARIA-patroon Het gebruik van Internet loopt dus in ras tempo op. Toch is er ook weerstand tegen de introductie van het web en (geweest). De geschiedenis van nieuwe media laat zien hoe mensen in het verleden volgens een bepaald patroon hebben gereageerd op de introductie van die nieuwe media. Ook ontwikkelt een medium zelf zich volgens een bepaald patroon. Van Driel (2001:30) noemt deze patronen samen het ARIA-patroon. Het ARIA-patrooon bestaat uit vier fasen: 1. Amazement. Aanvankelijk is er verbazing over het nieuwe medium, zo niet bewondering. Die bewonderende verbazing uit zich bij een kleine groep. 2. Resistance. Een nieuw medium wordt als bedreigend of las onzinnig ervaren. De weerstand is dan ook groot. Natuurlijk is die weerstand verklaarbaar vanuit de vertrouwdheid met gevestigde media. 3. Imitation. In eerste instantie kan een nieuw medium niet anders dan uitingen van vertrouwde media imiteren. 4. Authenticity. Een nieuw medium ontwikkelt al dan niet een eigen kracht en eigen-aardigheden die het medium onderscheiden van vertrouwde media. Naast het oproepen van verbazing en van weerstand hebben nieuwe media de neiging om uitingen van bestaande media te kopiëren voordat ze een eigen aard ontwikkelen. Je zou kunnen zeggen dat we aan het begin van de 21e eeuw midden in fase 3 en 4 van het ARIA-patroon zitten, als het gaat om digitale media. Geheel opgegroeid in een schrift- en beeldcultuur kunnen we aanvankelijk moeilijk anders dan op een schriftelijk en filmische wijze omgaan met de nieuwe digitale media. Imitatiegedrag viert hoogtij. Dit was bijvoorbeeld heel duidelijk te zien toen de eerste kranten op het Web verschenen. Vaak werden de sites slechts één maal per dag vernieuwd: de papieren krant komt toch ook maar één keer per dag uit? Nog steeds zijn veel nieuwssites niet meer dan kopieën van de papieren krant. Langzaamaan verschuift de overdracht van nieuws via het web naar de vierde fase.

8 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en 2.3 Journalistiek Nieuws Het tweede vakgebied dat in deze scriptie een belangrijke rol speelt, is de journalistiek. Het onderzoek richt zich tenslotte op nieuwsoverdracht, zij het in een digitale jas. Nieuws vormt een specifieke categorie informatie, die zo zijn eigen kenmerken heeft. Deze kenmerken, de aspecten die een rol spelen bij het consumeren van nieuws en de huidige stand van zaken in de journalistiek, komen aan de orde in dit onderdeel. Definitie en kenmerken Het begrip nieuws speelt een centrale rol in deze scriptie. Maar hoe kunnen we nieuws omschrijven? Oostendorp en Peters (1996) geven een omschrijving. Ze geven daarbij aan in hoeverre nieuws zich onderscheidt van andere soorten informatie. Zij komen tot de volgende verschillen: Nieuws geeft actuele informatie: er kan wel oude informatie worden gegeven, maar daar moet een actuele aanleiding voor zijn. Nieuws bevat berichten over uiteenlopende onderwerpen. Nieuws is niet beperkt tot een bepaald domein, het geeft een compleet beeld van wat er in de wereld gebeurt of is in ieder geval gevarieerd. Nieuws beschrijft ook ontwikkelingen in de wereld: vaak wordt op eerdere berichten teruggegrepen. Het nieuws bevat losse berichten in een volgorde die vooral met het belang van de informatie te maken heeft. Er is niet echt een thematische ordening. Nieuws is op een journalistieke manier geselecteerd en vormgegeven. We spreken pas van nieuws wanneer een journalistieke selectie is gemaakt, dat wil zeggen wanneer overwegingen met betrekking tot de geschiktheid voor een bepaald publiek zijn gemaakt. Verder wordt de informatie zoveel mogelijk bruikbaar voor het publiek gepresenteerd. Er gelden bepaalde criteria, zowel wat de nieuwsselectie betreft als wat de presentatie betreft (enige, maar niet te veel uitleg en interpretatie, voor zover mogelijk scheiding tussen feiten en meningen). Nieuwsmakers houden zich bovendien aan bepaalde nieuwsconventies, zoals een inleiding die informatie over de 5 w s bevat (wie, wat, wanneer, waar en waarom) en een opbouw waarin met het belangrijkste wordt begonnen. Deze conventies sluiten aan bij ideeën van de consumenten over wat nieuws moet zijn. Er zijn ook specifiekere en meer willekeurige afspraken, bijvoorbeeld over de opbouw van een uitzending van het korte radionieuws (duur twee minuten, met ongeveer vijf items, formulering en stemgebruik vrij formeel, enz.). Het publiek hecht aan die vaste vormen. Als men wijzigingen wil aanbrengen voert men die meestal bewust geleidelijk in. Wanneer een onmiddellijke verandering noodzakelijk is, levert dit vaak protesten op. Nieuwswaarde Hoe nieuwswaarde wordt bepaald, wordt duidelijk aan de hand van verschillende criteria. De criteria vormen samen het zogenaamde CABABA-rijtje. De letters in de formule staan voor: Conflict; er is sprake van tegenstellingen Actualiteit; dat wat gebeurd is of nog moet plaatsvinden Belangrijkheid: als er duidelijke ontwikkelingen en gebeurtenissen plaatsvinden die op (veel) mensen betrekking hebben Afwijking: als het onderwerp afwijkt van het normale Belangstelling: dat wat lezers interessant vinden Autoriteit: als de informatie van een belangrijke en betrouwbare bron afkomstig is (Kussendrager, 1997: ) Deze criteria bepalen wat in het algemeen als nieuws wordt ervaren.

9 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Het consumeren van nieuws Waarom consumeren mensen nieuws bij wijze van ontspanning, terwijl het vaak gaat om negatieve berichten? Van Oostendorp en Peeters (1996) concluderen dat in sommige gevallen een specifiek belang of een specifieke informatiebehoefte een rol speelt, maar dat veelal het motief algemener is. Nieuwsgierigheid is van belang, evenals een algemeen plezier in het verwerken van informatie, een intrinsieke behoefte aan cognitieve activiteit. Hierbij gebruiken zij het begrip cognitieve interessantheid. Een tekst is cognitief interessant als de inhoud voor de lezer niet te onbekend, maar ook niet te bekend is, als de informatie niet te voorspelbaar is, maar ook niet volledig onvoorspelbaar is, en als achteraf de rol van de informatie-eenheden te begrijpen is, d.w.z. als de informatie te integreren is in een totaalbeeld. Mensen verschillen niet alleen in de mate waarin ze geneigd zijn zich fysiek in te spannen, maar ook in de mate waarin ze zich geestelijk willen inspannen. Zo komen Van Oostendorp en Peeters op het concept need for cognition dat door Cacioppo en Petty (1982) gedefinieerd wordt als de neigingen om cognitieve inspanningen te verrichten en daar plezier in te hebben. Het bezig zijn met informatie die een wisselend karakter heeft en waarbij zo nu en dan een kwestie afgerond wordt, zoals vaak het geval is met nieuwsuitzendingen of nieuwspagina s, kan aangename en stimulerende gevoelens oproepen. Ook het feuilletonkarakter van nieuws kan aangename spanning creëren. Als in een aantal nieuwsuitzendingen op hetzelfde thema teruggekomen wordt en een ontwikkeling gerapporteerd wordt, kan het benodigde proces van actualiseren aangename en stimulerende gevoelens oproepen. De verwerking van nieuws Van Oostendorp en Peeters constateren dat er twee dingen opvallen aan de wijze waarop mensen aandacht aan het nieuws besteden. Ten eerste worden veel nieuwsberichten oppervlakkig verwerkt. Men scant of monitort de informatie op zaken die belangrijk zijn voor de personen zelf (Graber, 1988). Ten tweede zit er in de aandachtsbesteding en verwerking ook een aspect van flexibiliteit: bepaalde informatie wordt eruit gelicht en dieper verwerkt. De scanning kan worden onderbroken bij het detecteren van deze informatie. Men stapt dan af van de automatische piloot en gaat over op een meer uitgebreide constructie van een situatiemodel. Dit betekent dat de lezer een model vormt van de situatie waar de tekst over gaat of naar verwijst: informatie die rechtstreeks afgeleid wordt uit de tekst wordt geïntegreerd met de (vaak schematische) kennis van de lezer welke geactiveerd wordt door het lezen van de tekst. Bij een meer oppervlakkige verwerking, wordt enkel een propositionele representatie gevormd. Op detailniveau ( microstructuur ) en op globaal niveau ( macrostructuur ) kent de lezer de betekenis van de tekst. Echter, die kennis wordt niet geïntegreerd met het eigen kennisbestand, zoals bij het creëren van een situatiemodel wel het geval is (Van Oostendorp en Peeters, 1996). Oppervlakkige verwerking De conclusie uit veel onderzoek (zie bijvoorbeeld Graber, 1988) naar het lezen van krantenartikelen is dat men veel scant, hetgeen betekent dat men een oppervlakkige, deels onsamenhangende propositionele representatie vormt en bijna geen situatiemodel construeert. Verder blijken lezers zelf dit geen probleem te vinden. Met andere woorden, het lijkt erop dat er een discrepantie bestaat tussen de metacognitie en cognitie van mensen. Hiermee willen we aangeven dat de kwaliteit van de gevormde mentale representatie minimaal of zelfs onvolledig is, terwijl dat op meta-cognitief niveau niet of onvoldoende gesignaleerd wordt. De scanning van informatie gaat gepaard met een bijna automatische manier van verwerking. De processen die daarbij aan de gang zijn, hoeven niet bewust gestuurd te worden en vergen weinig verwerkingscapaciteit. Ze ontstaan door ervaring. De meeste mensen hebben veel ervaring met nieuwsmedia. Het gebruiken van nieuwsmedia verloopt voor een groot gedeelte automatisch, maar wordt ook voor een deel bewust gestuurd. Koppen in kranten en dergelijke zijn zo gemaakt dat ze aandacht trekken -dankzij aangeboren reactiepatronen of door ervaringen (aangeleerde interessen). Het feit dat dit scannen gemakkelijk, automatisch gaat maakt het tot een prettige activiteit (het is meer dan alleen een middel om iets interessants te vinden). Juist omdat nieuwsconsumptie voor een groot gedeelte automatisch verloopt en weinig verwerkingscapaciteit vergt blijft er mentale energie over om aandacht te besteden aan dingen die nieuw, verrassend, bedreigend en dergelijke zijn.

10 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Flexibiliteit Petty en Cacioppo (1981) onderscheiden de perifere route en de centrale route bij de verwerking van informatie. Mensen beschikken over de nodige flexibiliteit, het vermogen over te stappen op een meer gerichte, diepere verwerking als dat gewenst is. Deze flexibiliteit stelt de nieuwsconsument in staat ook selectief te zijn. Lezers, luisteraars en kijkers voeren een continue monitoring uit van de binnenkomende informatie. Pas wanneer de nieuwsconsument belangrijke informatie tegenkomt schakelt deze over op een meer intensieve verwerking. Belangrijk is dat partiële of selectieve kijk-, luister- of leesstrategieën (als skimming ) mogelijk worden gemaakt door de hiërarchische opbouw van nieuws in een bericht (Van Dijk, 1988). Lezers, zeker gevorderde krantenlezers, beschikken over de algemene kennis dat belangrijke zaken in het begin van het artikel of nieuwsitem staan en details pas later volgen. Op deze manier kan toch van het belangrijkste kennis worden genomen, ook als de tekst slechts geskimmed wordt. Voorwaarde is wel dat lezers van deze conventie met betrekking tot de tekstopbouw op de hoogte zijn. Door de vormgeving van het nieuws, zoals signalering en nadruk, is het mogelijk de aandacht te sturen en de verwerking op bepaalde punten te verdiepen (Stauffer, Frost & Rybolt, 1983). Aantrekkelijkheid van nieuws Van Oostendorp en Peeters geven uiteindelijk acht redenen waarom nieuws als aantrekkelijk wordt ervaren. Zij formuleerden deze redenen door te kijken naar de krant, radio en tv en teletekst. In hoeverre deze redenen opgaan voor het nieuws in de webkrant en het nieuws via , wordt in het derde hoofdstuk nagegaan. Voldoening: Kijken naar tv-nieuws, luisteren naar radio-nieuws, het lezen van een krant en het raadplegen van teletekst zijn bezigheden die op zich als prettig worden ervaren. De effecten van nieuws en ook de voldoening daarbij hebben vaak meer te maken met de bezigheid op zich dan met de specifieke inhoud van het nieuws. Vast stramien: Het vaste stramien waarbinnen het nieuws geplaatst wordt heeft een geruststellend effect. Wanneer men de krant leest of naar het journaal kijkt is er sprake van een zekere mate van vertrouwdheid (vast ritueel, inhoud past binnen bepaalde patronen, presentatie geeft aangename stimulatie) die bovendien gecombineerd is met nieuwheid (elke dag ander nieuws). Information seeking: Belangrijk is dat bij het verwerken van nieuws motieven een rol spelen die met het verkrijgen van informatie te maken hebben. Kijkers, luisteraars of lezers volgen het nieuws ook omdat ze informatie willen hebben; naast een entertainment- of sensation-seeking manier van informatieverwerking moet ook een information-seeking manier van verwerking onderscheiden worden. Relevantie: In het nieuws gaat het vaak om belangrijke zaken waarbij persoonlijke relevantie hoog is. De evaluatie-kant van emoties leidt ertoe dat op zijn minst deze informatie extra aandachtig gevolgd wordt en interessant gevonden wordt. Actualiteit: Het feit dat nieuws nu gebeurt, is op zich al motiverend, bijvoorbeeld doordat het bijdraagt aan persoonlijke relevantie. Feuilleton: Nieuws heeft een feuilletonkarakter. Net als bij een vervolgverhaal of een televisieserie gaat iemand die het nieuws volgt zich betrokken voelen bij bepaalde kwesties. Door de nieuwsmakers worden ook bepaalde technieken gebruikt om er een verhaal van te maken. De cliffhangers hoeven niet eens bedacht te worden. Het is extra motiverend om informatie te krijgen over zaken die nog in ontwikkeling zijn. Daarbij komt dat het in staat zijn kennis goed te actualiseren naar aanleiding van een reeks aangeboden nieuwsartikelen voldoening geeft. Variatie: Nieuws heeft een gevarieerde inhoud. Bij de krant is het prettig dat de lezer kan zoeken naar interessante berichten, de rest kan ongelezen blijven. Het zoekproces op zich kan ook aangenaam en ontspannend zijn, omdat het voor een groot gedeelte automatisch verloopt. Mentale inspanning: De benodigde mentale inspanning wordt als gering ervaren, net als bij amusement. De krant vergt over het algemeen meer mentale inspanning, en is dus aantrekkelijker voor mensen met een hogere need for cognition. Juist het feit dat nieuws zo gemakkelijk met een betrekkelijk laag aandachtsniveau te consumeren is (maar als het nodig is een hoog aandachtsniveau) is belangrijk.

11 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Nieuwsuitgevers in Nederland We weten nu wat nieuws is en waarom we het leuk kunnen vinden om nieuws tot ons te nemen. Nieuwsuitgevers hebben hiermee een goed verkoopbaar product in handen, dat zij steeds vaker langs digitale weg aan de nieuwsconsument proberen te slijten. Dat dit niet zonder horten of stoten gaat is in het verleden al gebleken: de uitgeverswereld heeft enkele miljoenen in het digitaal brengen van nieuws geïnvesteerd zonder dat het veel tastbare resultaten heeft opgeleverd. Naast deze digitale uitdagingen, maken de komst van gratis kranten, de vergrijzing en de ontlezing het er niet makkelijker op. Kort beschrijf ik de huidige situatie, zodat duidelijk wordt met welke vraagstukken nieuwsuitgevers bezig zijn en in welke context het gebruik van digitale media door krantenuitgevers moet worden gezien. De Nederlandse krantenwereld zit al een tijdje in het slop. De dagbladen hebben te kampen met teruglopende advertentie-inkomsten, dalende lezersaantallen en verhoogde papier- en distributiekosten. De strijd die krant, radio, tv en internet voeren om het geld, de aandacht en de loyaliteit van de lezer en de adverteerder is heviger dan ooit. Sinds 1998 is de klad in de oplage gekomen. In 1983 deed 13 procent van de huishoudens het zonder krant, in 2001 was dat opgelopen tot 36 procent (Houben, 2002). Ook de tijd die mensen aan de krant besteden, neemt af. Werd aan de krant in 1975 per dag nog gemiddeld 27 minuten besteed, in 2000 is dat gedaald naar 18 minuten. Leestijd die met name door televisie (1 uur en drie kwartier in 2000), maar recent ook door internet (15 minuten per dag), is teruggebracht (Houben, 2002). Rond 1990 las een lezer van een Nederlandse krant niet meer dan 14% van de gemiddeld 25 pagina s waaruit een krant toentertijd bestond (Van Kaam,1991:148 in Van Driel 2001:17). Ook de toenemende vergrijzing, de daling van het besteedbaar inkomen van veel gezinnen en de verspreiding van gratis kranten, doen de oplagen geen goed. Om uit de malaise te geraken probeerden de concerns door fusies te groeien en te profiteren van de voordelen van schaalvergroting. Ook diversificatie werd als strategie om te groeien toegepast: de concerns gingen zich op meerdere gebieden inzetten. Innovatie is een andere groeistrategie die onderzoeker Hendriks (1999) in zijn proefschrift noemt. Investeren in nieuwe producten en diensten kan groei opleveren. Volgens deze strategie gaan de uitgevers steeds meer toe naar een database model van uitgeven. De uitgever nieuwe stijl wordt zo een elektronische inhoudsverzamelaar, -verwerker, -verpakker en - distributeur is en in de tweede plaats een transactiefacilitator. Het multimediabedrijf werkt continu aan een pool van digitale informatie die wordt ingepast in verschillende eindmedia. De consument kiest zelf het medium waarin hij welke informatie wil ontvangen op welk tijdstip. Nieuwsconsumenten kunnen, tot op het niveau van het individu, elektronisch, in real time en online, bediend worden met voor hen relevante info. Kannibalisatie? Het einde van de papieren krant is met de komst van internet en het world wide web al vaak voorspeld en even zo vaak weer tegengesproken. Communicatiekundige Jo Bardoel meent dat nieuws via krant en web zulke verschillende functies vervullen en complementair zijn, zodat van kannibalisatie geen sprake kan zijn (Bardoel, 2000: 51). Hij meent dat het publiek soms als individu en dan weer als lid van een collectief aangesproken wenst te worden. Tot dusverre wordt iedereen door de media uniform, als een publiek behandeld, los van de vraag of sprake is van individuele informatiebehoefte of van een collectieve informatiebehoefte. In de toekomst zullen we vaker kunnen kiezen. We zullen tot een gemeenschap behoren voorzover we dat willen, en we worden individueel geserveerd als we daaraan de voorkeur geven, aldus Bardoel. Soms is er sprake van een zender die zoveel mogelijk ontvangers tracht te bereiken, dan weer is het mogelijk te spreken van een one-to-one communicatie.

12 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Toekomstvisie De uitgever zal blijvend één of meerdere massaproducten aanbieden die aan een relatief grote doelgroep (community) appelleren, zo meent Marc Appel, werkzaam in nieuwe media in de Belgische uitgeverswereld (Appel, 2000:15). De uitgever zal dit niet alleen doen omdat een aantal consumenten deze behoefte zullen hebben, die op haar beurt ingegeven wordt door gemakzucht (voorverpakte informatie), maar ook op die manier aansluiting vinden bij wat een bredere en meer heterogene groep dan zijn eigen ik beroert. Op die manier is sprake van het fenomeen te kunnen participeren in the talk of the town. Bovendien biedt een dergelijk massaproduct de uitgever de mogelijkheid nieuwe prospecten voor zijn nicheproducten aan te trekken en betekent het een interessant draagvlak voor massaproducten en diensten aangeboden door adverteerders en e-commerce partners. Appel voorspelt dat de uitgevers daarnaast een rits emo-rationele nicheproducten, elk met een eigen look and feel, aanbieden die zich op het bereikscontinuüm zullen richten tot communities van één tot vele tienduizenden leden. Het initieel definiëren en het naderhand bijsturen van deze e-producten zal gebeuren door interactief en online gebruikersresearch, waardoor het mogelijk zal zijn het e-produkt naar vorm, inhoud, frequentie, transport en dergelijke aan te passen aan het individu. Informatiestress Als mogelijk nadeel van al deze nieuwe digitale mediaontwikkelingen wordt de term informatiestress wel eens genoemd. We zouden overspoeld worden door informatie. Anderen zeggen juist dat een juiste toepassing van de digitale technologie en intelligente databanken, deze overdaad aan informatie juist beperkt. Het comfort van de individuele informatieconsument, die immers slechts geïnteresseerd is in een bepaald pakket van informatie op het ogenblik dat hij deze wil of nodig heeft, kan door nieuwe technieken van personalisatie vergroot worden. 2.4 Informatietechnologie Aan de basis van de veranderingen in de eerder besproken vakgebieden de digitale communicatie en de journalistiek staan de ontwikkelingen in de informatietechnologie. Zonder de ontwikkelingen in dit vakgebied zouden we immers niet eens van nieuws per web of kunnen spreken. In dit onderdeel komen begrippen vanuit de informatietechnologie aan bod. Definitie en de belangrijkste kenmerken van het medium worden besproken. Eén specifiek gebruik van dit medium, de elektronische nieuwsbrief, wordt speciaal onder de aandacht gebracht. Tot slot licht ik een unieke toepassing van de digitale media de mogelijkheid tot het op maat aanbieden van informatie aan de hand van de begrippen customization en personalisatie toe Definitie Er bestaan vele definities van het begrip . In dit onderzoek definieer ik als: Een medium door middel waarvan gebruikers op asynchrone wijze berichten uitwisselen tussen adresseerbare elektronische postbussen, gebruik makend van door telecommunicatieverbindingen verbonden computers (Van den Hooff, 1997:210)

13 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Zisman (1996, in Van den Hooff, 1997:18) onderscheidt het gebruik van in vier generaties: 1. De eerste generatie bestond uit systemen die het mogelijk maakten korte, statische, onopgesmukte, kale tekstberichten te sturen naar één of meerdere ontvangers. Deze vorm van e- mail kan gezien worden als vervanger van de traditionele papieren memo, waarmee gebruikers korte operationele informatie uitwisselen. 2. Bij de tweede generatie bleef de vorm van de boodschap gelijk, maar werd het mogelijk attachments aan de mail toe te voegen. In de praktijk werden geformatteerde teksten of grafieken toegevoegd, maar het was in principe mogelijk om video en geluidsboodschappen toe te voegen. 3. In de derde fase van het gebruik van kon de zelf bestaan uit geformatteerde teksten, grafieken en tabellen. Tegelijkertijd werd het mogelijk s te bewaren en terug te halen, waardoor een erg functioneel medium voor het uitwisselen van informatie werd. 4. De door Zisman onderscheiden vierde en laatste generatie heeft verschillende browsingmogelijkheden er kunnen links naar databases en webpagina s in de mail worden gevoegd. Zisman merkt daarbij terecht op dat hierdoor niet alleen meer een pushtoepassing is, maar ook een pull-toepassing wordt. Gebruikers hoeven het niet alleen te doen met de boodschap in de , maar ze kunnen zelf (actief) kiezen welke links ze aanklikken om meer informatie te lezen. De populariteit van is, naast het web, een zeer populaire toepassing van Internet. Waar komt dat succes vandaan? Er kunnen vier verklaringen worden gegeven (Stielstra 1999 in Van Driel 2001: 94): 1. is gemakkelijk. Wie toegang heeft tot Internet, kan en. Het lijkt in eerste instantie op het schrijven van een brief. Je stuurt via Internet een platte tekst aan een bepaald mailadres. Alleen geschiedt dit nu digitaal. Ook het gemak waarmee een bericht naar meerdere ontvangers kan worden gestuurd, draagt bij aan de populariteit van het medium. 2. is snel. Waar de papieren post ten minste één dag, maar meestal meer dagen, nodig heeft om een brief te bezorgen, komt digitale post binnen een paar minuten aan, waar ook ter wereld. Een reactie erop ook. 3. is betrouwbaar. Foutief geadresseerde mail komt na een tijdje keurig terug. Soms is het zelfs mogelijk om per mail een bevestiging te krijgen, wanneer de mail is aangekomen en / of gelezen. 4. is goedkoop. Behoudens de kosten van toegang tot Internet zijn er aan geen extra onkosten verbonden, ook niet wanneer iemand één bericht verstuurt aan talloze anderen. Kenmerken van Hieronder noem ik nog enkele aspecten die kenmerkend zijn voor de communicatie via . Asynchroon De communicatie via verloopt asynchroon. Dit betekent dat een veel minder dwingend karakter heeft. De ontvanger kan zelf beslissen op welk moment een antwoord wordt verzonden. Interpersoonlijk Een correspondentie tussen twee personen kan gezien worden als bi-directioneel, het is een vorm van interpersoonlijke communicatie. We zijn gewend te reageren op een binnenkomende . Dit interpersoonlijke gebruik is waar we het meest vertrouwd mee zijn. Het gebruik van als uitingskanaal - een nieuwsproducent gebruikt het voor uni-directionele communicatie - kent een veel kortere geschiedenis.

14 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Cijfers Het Belgische consultancybedrijf Grid verzamelde in 2 jaar via online enquêtes informatie over 4000 Belgische Internetgebruikers (Lowette, 2000:35). Bij een vraag naar het belang van de verschillende Internetfuncties -zijnde , surfen, shopping, nieuwsgroepen en dergelijke - geven veruit de meeste gebruikers, namelijk 80% en voor de zakelijke gebruikers zelfs 90% aan onmisbaar te vinden, terwijl surfen slechts door 40% van de gebruikers als onmisbaar wordt aangeduid. Onderzoek van Porteman onder Vlaamse internetgebruikers toonde ook aan dat populair is. (Porteman, 2000: 41). Hij toonde aan dat het World Wide Web (99%) en elektronische post (96%) de meest gebruikte toepassingen van het Internet en op die manier de belangrijkste kanalen voor de online nieuwsdiensten zijn. Verder bleek uit dit onderzoek dat 63% van de respondenten gebruik maakt van kranten of e-zines. Gebruik Op welke manier zijn we in onze dagelijkse communicatie gaan gebruiken en wat betekent e- mail voor ons? Er kunnen een aantal kenmerken van ons gebruik en onze gevoelens bij het gebruik van gegeven worden: 1. Persoonlijk 2. Dagelijks / de hele dag 3. Informeel 4. Meerdere adressen Ad 1. Persoonlijk wordt gezien als een eigen, private ruimte waarin persoonlijke communicatie plaatsvindt met vrienden en collega s. Daarom wordt ongewenste - spam - als zo vervelend ervaren. Ad 2. Dagelijks / de hele dag Uit Porteman s onderzoek uit 2000 bleek dat 35% van de respondenten heel de dag elektronische post gebruikt; 35% doet dit één of meerdere keren per dag. Met de komst van kabelinternet hoeft er niet steeds apart ingebeld te worden om op te halen. We zijn meer en meer constant online. Ook als we in een ander programma aan het werken zijn, zien we vaak automatisch wanneer er een nieuwe binnenkomt. Ad 3. Informeel Bij geen enkel nieuw medium heeft de imitatiefase zo kort geduurd als bij (Van Driel 2001: 96). Werd de eerst nog op dezelfde wijze als een brief opgebouwd (Geachte..Hoogachtend), nu is het gebruik veel informeler. De zender is per vaak heel direct en to the point waardoor soms een zekere beleefdheid, die we per brief en telefoon gewend zijn, achterwege blijft. Vandaar ook het ontstaan van een netiquette ( hoe hoor ik mij te gedragen op Internet ). Ad 4. Meerdere adressen Steeds meer mensen gebruiken meer dan één adres, wellicht om de verschillende typen berichten te onderscheiden (privé, werk, etc). Het Amerikaanse onderzoeksbureau Doubleclick voerde in September 2002 een onderzoek uit onder gebruikers. De personen in deze groep bleken gemiddeld 2.6 adressen te hebben (DoubleClick, 2002).

15 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Nadelen van De hoeveelheid informatie die binnenkomt, is veel groter dan de hoeveelheid informatie die we via de klassieke communicatiemiddelen (zoals telefoon en brieven) ontvangen. Het aantal s dat we gemiddeld dagelijks ontvangen, groeit in een razend tempo. Doubleclick signaleerde in haar onderzoek dat het volume van s tussen 2001 en 2002 met 60% gestegen is. Kregen de Amerikanen in 2001 nog gemiddeld 159 s per week, in 2002 was dat aantal opgelopen tot 254 (DoubleClick, 2002). In dit verband wordt wel gesproken van burnout. Het selectieproces - het onderscheiden van relevante en niet-relevante s - kost steeds meer tijd. Het gevaar dreigt dat goede s worden verwijderd of niet de aandacht krijgen die ze verdienen. Deze overload is aan de ene kant het gevolg van ongevraagde ( spam ). Aan de andere kant wisselen we zelf ook minder relevante berichten uit dan met de klassieke communicatiemiddelen. Mailgebruikers verklaren dit uit het gemak waarmee even een mailtje gestuurd kan worden. Ook het gemak van cc-en (een carbon copy van het bericht wordt naar geïnteresseerden of betrokkenen gestuurd) vergroot het aantal mails aanzienlijk. Het teveel aan s wordt overigens steeds meer opgelost door ze ongeopend te verwijderen. In het onderzoek van Doubleclick geeft 60% aan naar de afzender en 35% naar de onderwerpsregel te kijken om te besluiten de mail al dan niet te openen. Een heeft op dit moment een veel kleiner overlevingspercentage dan pakweg een jaar of twee geleden. Problemen met Eén van de problemen waar men tegenaan kan lopen bij de communicatie via is dat de kans erg klein is dat twee mensen dezelfde ook op dezelfde manier te zien krijgen. Als een papieren versie van een nieuwsbrief naar een aantal lezers wordt verstuurd, dan kan de zender er vanuit gaan dat elke lezer de nieuwsbrief ziet zoals deze door de zender is vormgegeven. Dit klinkt vanzelfsprekend, maar voor een e-nieuwsbrief hoeft dit niet op te gaan. De presentatie van een e- mailkrant en een bijbehorende website, is afhankelijk van de grootte van het beeldscherm (15-, 17-, 20-inch), de resolutie van het beeldscherm (in pixels), de gebruikte browser (Netscape, Explorer), het gebruik van de browser (beeldvullend of een kleiner browserwindow dan het eigenlijke scherm) en de soort pc ( gewone, Apple). Bij de presentatie van de krant komen hier de eigenschappen van de gebruikte mailserver nog eens bij (Hotmail, Eudora, AOL etc). Elke mailserver heeft een eigen manier om de inhoud van de ontvangen s weer te geven. Dezelfde die op een zelfde computer in twee programma s wordt gelezen, kan er heel anders uitzien. Hierbij kan worden gedacht aan marges, leesbaarheid van het lettertype, zichtbaarheid van grafische elementen etc (To scroll or not to scroll, in: De Haas, 2001). Daarnaast is het uiterlijk van een tekst die per mail wordt verstuurd afhankelijk van de versie waarin deze wordt verstuurd: een onbewerkte tekstversie (plain text) of een HTML-versie. De eerste mogelijkheid heeft een eenvoudige lay-out zonder afbeeldingen of extra functionaliteit. Deze versie is goed leesbaar in alle mailsoftware en is door de kleinere bestandgrootte iets sneller binnen te halen en te openen dan de tweede versie, de HTML-versie. Deze versie biedt alle lay-out mogelijkheden van het web (bijv. tabellen, afbeeldingen, invulformulieren, opmaak in kolommen). Nadeel hiervan is dat niet alle gebruikers deze versie kunnen ontvangen omdat hun mailsoftware hier niet op berekend is. Een tweede aspect dat het gebruik van enigszins aan banden legt, is het feit dat de ruimte niet oneindig is. Wie een van 1 Mb verstuurt, zal geen enthousiaste reactie van de ontvanger(s) krijgen. Door een beperkte bandbreedte zijn de downloadtijden in zo n geval erg groot en ook de beschikbare capaciteit in de mailbox is vaak beperkt.

16 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Een type gebruik van de elektronische nieuwsbrief wordt al lang niet meer alleen gebruikt voor interpersoonlijke communicatie. Meer en meer gebruiken bedrijven en organisaties voor communicatie met externe doelgroepen. heeft met de komst van electronic newsletters een nieuw domein in de marketing gecreëerd: marketing. wordt onder andere gebruikt om bezoekers naar de website te lokken en een meer persoonlijke binding met de klant aan te gaan dan via het Web mogelijk is. De Haas (2001) geeft in haar afstudeerscriptie de volgende definitie van een dergelijke externe e-nieuwsbrief: Een verzameling van teksten en / of links naar één of meerdere webpagina s, in een overkoepelend verband, dat expliciet wordt gemaakt door de titel van de nieuwsbrief of als iemand zich aanmeldt als abonnee, die nieuwswaarde creëert of brengt secundair gericht is op de bedrijfsvoering en periodiek per naar een abonnee wordt gestuurd Het aantal elektronische nieuwsbrieven waarop je je kunt abonneren is enorm. Elke zichzelf respecterend bedrijf met een website, stuurt minstens één maal per maand een nieuwsbrief naar geïnteresseerden. Wie via Yahoo! Op newsletter zoekt, vindt 4264 categorieën en bijna veertig miljoen sites over newsletters. Wie een aantal pagina s bekijkt die overzichten geven van nieuwsbrieven (zogenaamde directories) zoals Ezine Universe ( News Letter Access ( of E-zine list ( krijgt al snel door dat het aantal nieuwsbrieven haast oneindig is. Enquêtes en dan met name uit Amerika, geven een indicatie van de populariteit van e-newsletters. Onderzoeksbureau DoubleClick ( deed in 2001 een onderzoek onder 1015 consumenten tussen de 18 en 65 jaar. Op 2% na gebruikten al deze mensen minstens dagelijks het Internet om over het web te surfen of te en. Al deze internetters ontvangen permission-based ; s die ze krijgen nadat zij daarvoor hun toestemming hebben gegeven. Hun interesse gaat daarbij vooral uit naar aanbiedingen (71%), lokaal nieuws (70%), huishoudtips / recepten / crafts (57%), humor (55%), reizen (55 %), entertainment (49 %) en weer (47%). De meerderheid van de gebruikers wil weer, lokaal nieuws, humor, sport en aandeleninformatie liefst dagelijks ontvangen, terwijl ze aanbiedingen het liefst wekelijks krijgen. Het Amerikaanse onderzoeksbureau Nielsen Norman Group deed onderzoek naar newsletter usability ( Uit dit onderzoek bleek dat gebruikers op een heel andere manier met nieuwsbrieven omgaan dan met websites. Nielsen Norman group omschreef het als volgt: Users have highly emotional reactions to newsletters. This is in strong contrast to studies of website usability, where users are usually much more oriented towards functionality. Even a website that you visit daily will feel like a tool where you simply want to get in and get out. The positive emotional aspect of newsletters is that they can create much more of a bond between user and company than a website can. The negative aspect is that usability problems have much stronger impact on the customer relationship than they normally do. Nieuwsbrieven voelen dus veel persoonlijker omdat ze binnenkomen in je mailbox en je als het ware een relatie aangaat met het bedrijf. Door deze band heeft een slechte nieuwsbrief ook een meer schadelijk effect dan een slecht ontworpen website. Verder bleek dat gebruikers nieuwsbrieven alleen waardeerden als deze hun leven makkelijker konden maken, aldus het onderzoek van Nielsen Norman group. Elektronische nieuwsbrieven doen dat door het bieden van tijdsbesparing. De nieuwsbrief verwijst de lezer naar specifieke content of biedt shortcuts naar grotere hoeveelheden informatie.

17 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Personalisatie en Customization Een belangrijk kenmerk van Internet is dat de informatie op maat aangeleverd kan worden. De nieuwsconsument kan individueel worden aangesproken. Niet eerder was dit op grote schaal mogelijk bij het overbrengen van nieuws. Bij het leveren van nieuws via kan de nieuwsconsument precies aangeven wat voor soort nieuws hij wenst te ontvangen en in welke vorm. Of dit op deze wijze gebeurt, is een keuze die de nieuwsaanbieder moet maken. Internet maakt het mogelijk een onderscheid te maken tussen drie vormen van informatie, namelijk informatie die van belang is voor: 1. De gehele doelgroep 2. Sommigen binnen de doelgroep 3. Eén individu binnen de doelgroep Een korte toelichting op deze drie categorieën: Ad 1. De gehele doelgroep Kranten bieden per definitie informatie voor de gehele doelgroep in een veelheid aan nieuws. In de verschillende katernen (sport, cultuur) vinden lezers artikelen op het gebied van hun interesse, maar de lezer moet zelf het katern ter hand nemen of ter zijde leggen. Ad 2. Sommigen binnen de doelgroep Via internettechnologie kan informatie aangeboden worden die van belang is voor een bepaalde doelgroep, bijvoorbeeld studenten, (doelgroepgeoriënteerde diensten) of die van belang is voor een groep met een speciale interesse (special interest diensten). Special interest diensten hebben een centraal thema, zoals bijvoorbeeld voetbal of computers. Ad 3. Eén individu binnen de doelgroep Kenmerkend voor het web is het relatieve gemak waarmee informatie op maat kan worden aangeboden. Dit betekent dat de informatie afgestemd kan worden op elk individu. Personalization en customization zijn de Engelse termen die door elkaar worden gebruikt om dit proces aan te duiden. Echter, zoals hieronder zal blijken, bestaat er wel degelijk een verschil tussen die twee termen. Customization versus Personalization We spreken van customization als het de gebruikers zijn die de keuzes maken. Voor de aanbieder zijn het de faciliteiten en de tools die je de gebruiker aanbiedt om die keuzes te kunnen maken. Personalisatie heeft niets met de gebruiker te maken, maar met de bouwer van de site, de leverancier van de informatie. Op basis van een profiel van de gebruiker wordt hem bepaalde informatie toegezonden. Ofwel: Personalization is really about on the back end having the ability to serve content based on profiles. In a sense, users don't necessarily have much choice if you make the decision to try to personalize content and deliver it to them. They really have the choice only in the area of customization. (Lavelle, 1999) Jakob Nielsen hanteert hetzelfde onderscheid. (Nielsen,1998): Customization is under direct user control: the user explicitly selects between certain options, while personalization is driven by the computer which tries to serve up individualized pages to the user based on some form of model of that user s needs.

18 Hoofdstuk 2 Kenmerken van digitale communicatie, nieuws en Cliff Allen zegt het op clickz.com als volgt (Allen, 1999): It s the difference between letting the reader control his or her web experience (customization) versus content creators guiding the reader s experience (personalization). Met customization weet de lezer dus wat hij kan verwachten, hij heeft ten slotte zelf expliciet zijn wensen aangegeven. Bij personalisatie wordt een profiel gebruikt en op basis daarvan wordt de inhoud van bijvoorbeeld een pagina samengesteld. Substantiële en casuele informatie Als de informatie dus precies is af te stemmen op de behoefte van een individu, ontvangt de nieuwsconsument weinig oninteressant nieuws meer. In formele termen maken we hier het onderscheid tussen substantiële en casuele informatie (De Grooff, 1986:408). Substantiële informatie is het soort gegevens dat door de gebruiker bewust wordt opgezocht of geconsulteerd en een autonome, op zichzelf staande waarde heeft. Casuele informatie wordt toevallig of niet-bewust opgenomen doordat ze in de context van substantiële informatie is verweven (contextuele casuele informatie), of ruimtelijk verweven is met substantiële informatie (compositorische casuele informatie). Vooral bij informatie die op een bepaalde doelgroep of zelfs een bepaald individu gericht is, zal het aandeel van casuele informatie dus minimaal zijn. Alleen de substantiële informatie bereikt hem.

19 Hoofdstuk 3 Nieuwsoverdracht via krant, web en 3 Nieuwsoverdracht via krant, web en 3.1 Inleiding Het doel van deze scriptie is te kijken of er vanuit de theorie een model gecreëerd kan worden dat aangeeft hoe nieuws via gebracht zou moeten worden. Dit model wordt aan het eind van dit hoofdstuk gepresenteerd. Vervolgens wordt bekeken in hoeverre de huidige nieuwsbrieven voldoen aan dit model (het vierde hoofdstuk), om uiteindelijk in de conclusie te komen tot een aanbeveling voor een vorm van een krant die een kans van overleven heeft. In het vorige hoofdstuk is een antwoord gegeven op de eerste deelvraag: Wat zijn kenmerken van digitale communicatie, en nieuws? In dit hoofdstuk zullen de twee volgende deelvragen aan bod komen: Hoe vindt nieuwsoverdracht via de krant en het web plaats? en Wat zijn kenmerkende eigenschappen van communiceren via en met name het overbrengen van nieuws via ? 3.2 Nieuwsoverdracht via de krant, het web en Krantenuitgevers brengen anno 2003 hoofdzakelijk via twee kanalen nieuws: via de papieren krant en via het web. Daarnaast kan de uitgever overwegen hier een derde kanaal toe te voegen: nieuws via e- mail. Als we achterhalen hoe de nieuwsconsumptie via de krant en het web voorloopt, kunnen we uitspraken doen over hoe de nieuwsconsumptie via zou kunnen verlopen. Als we weten met welke reden mensen het nieuws via de krant en het web lezen, zouden we ook kunnen achterhalen waarom mensen nieuws via zouden willen lezen. De meerwaarde van het medium, naast de bestaande geschreven nieuwsoverdracht via krant en web, moet duidelijk worden gemaakt. Eerst wordt de nieuwsoverdracht via krant en web beschreven. Dit doe ik aan de hand van de criteria van Porteman (1998:30) die in het begrippenkader zijn geïntroduceerd: de vorm van de boodschap, de richting van de boodschap, interactiviteit en selectie, het gebruik van het medium en tot slot zijn functies Nieuws via de papieren krant Vorm van de boodschap De printmedia bestaan hoofdzakelijk uit tekstuele boodschappen, dikwijls aangevuld met illustraties (foto s en grafieken). Richting van de boodschap De richting van de boodschap is uni-directioneel. McQuail (1994:38-39) omschrijft de print- en broadcastmedia - die beide uni-directioneel zijn - als impersonal and anonymous : televisie, radio en kranten hebben een heterogeen massapubliek dat altijd anoniem en niet-interactief is en een homogene interesse heeft. Het is vrij moeilijk om erachter te komen welke artikelen veel gelezen worden en hoe deze gewaardeerd worden. Het is een puur unidirectionele relatie, waar relatief weinig interactie tussen redactie en lezer plaatsvindt. Interactiviteit Zoals we in de inleiding al zagen, wordt met term interactief niet alleen bedoeld dat een gebruiker zelf kan bepalen in welke volgorde hij informatie aangeboden krijgt, maar vooral dat een gebruiker mede de inhoud van de communicatie kan bepalen. De krant is in dit opzicht niet interactief. De lezer kan wel de volgorde bepalen (de één leest de krant van de eerste tot de laatste bladzijde, de ander bladert eerst de hele krant door en besluit dan hier en daar wat te lezen), maar heeft een te verwaarlozen invloed op de inhoud van de krant. Interactiviteit kan tenslotte ook nog uitgelegd worden als de interactie tussen zender en ontvanger. Ook in deze betekenis is er op minimale wijze sprake van interactiviteit tussen journalist en lezer.

20 Hoofdstuk 3 Nieuwsoverdracht via krant, web en Selectie De selectie van de artikelen die de krant halen, gebeurt in de eerste plaats op nieuwswaarde. Wat er in de krant terechtkomt - de nieuwsselectie - wordt aan de hand van bepaalde criteria bepaald door de redactie van de krant. Vervolgens beperkt de ruimte de verdere keuze. De redactie bepaalt wat de inhoud is en heeft relatief weinig zicht op de wensen van de lezer. De nieuwsconsument heeft vervolgens zelf de vrijheid om uit dit ruime, heterogene aanbod zelf weer een selectie te maken welke, van deze door de redactie geselecteerde, nieuwsverhalen hij gaat lezen. Doordat het aanbod groot is, moet er door de lezer veel selectie plaatsvinden. Zoals we ook al in de inleiding zagen, leest de gemiddelde lezer slechts een klein deel (in 1990 was het 14%) van het totale nieuwsaanbod in de krant. Omdat het aanbod breed en pluriform is bij een massamedium als de krant, is de boodschap niet aangepast aan een bepaalde doelgroep of individu. De selectie in deze door ruimte begrensde hoeveelheid nieuws vindt handmatig plaats. Gebruik van het medium Het gebruik van de krant is noch aan tijd, noch aan een plaats gebonden. De krant kan op elk moment gelezen worden en omdat de krant makkelijk vervoerbaar is, is ook de plaats vrij. Functies van het medium Om te kunnen zeggen welke functie het medium krant vervult, kunnen we naar de redenen kijken waarom mensen de krant lezen. Door dit straks ook voor het web duidelijk te maken, zouden we erachter kunnen komen welke mogelijke redenen mensen zouden kunnen hebben om nieuws via e- mail te willen lezen. Ik onderscheid zes redenen waarom de krant het geprefereerde kanaal kan zijn om nieuws tot zich te nemen: a. Verdieping b. Overzicht c. Nieuws is aantrekkelijk: verwerken van nieuws d. Sociale functie e. Papierlezen Ad a. Behoefte aan verdieping De krant geeft een breed aanbod en nieuws en geeft ook verdieping in de vorm van analyses en achtergrondverhalen. Ad b. Behoefte aan een compleet overzicht Van Driel (2001) spreekt over de verschillen tussen het digitale medium en het schrift. Verstrooidheid is kenmerkend voor het digitale medium, wat tegenover de stabiliteit van het schrift staat. Papier presenteert lineair informatie en de pagina s navigeren ons door een tekst. Wie de hele krant leest heeft het gevoel van al het belangrijkste nieuws op de hoogte te zijn. De lezer krijgt het tevreden gevoel weer helemaal op de hoogte te zijn zodra hij de krant uit heeft.