De euthanasiewet in AZ Sint-Lucas Inhoudsopgave

Transcriptie

1 De euthanasiewet in AZ Sint-Lucas Inhoudsopgave 1. Doelstelling, omschrijving Doelgroep, toepassingsgebied Verantwoordelijkheden en bevoegdheden, rollen Werkwijze Op wat let ik, wat kan er mis gaan? Begrippen, definities, afkortingen Bijlagen, formulieren, verwijzingen... 27

2 1. Doelstelling, omschrijving Artsen en verpleegkundigen van AZ Sint-Lucas vragen duidelijkheid over de toepassing van de nieuwe euthanasiewet. Om aan deze vraag tegemoet te komen, is een Leidraad voor het handelen bij vraag naar euthanasie opgemaakt. Naast deze leidraad is het ook belangrijk dat we de mensvisie proberen te expliciteren van waaruit we vertrekken om tot een bepaald zorgconcept te komen. We hopen dat deze tekst van nut is voor alle zorgverleners die met dergelijke moeilijke en delicate vragen geconfronteerd worden. Deze procedure vult de andere documenten rond euthanasie op e-nora aan (zie bijlagen onderaan deze bundel). 2. Doelgroep, toepassingsgebied Alle artsen en verpleegkundigen van het AZ St.-Lucas. 3. Verantwoordelijkheden en bevoegdheden, rollen Euthanasie is een medische handeling. De procesbegeleiding bij een euthanasievraag wordt opgenomen door het Palliatief Support Team van het ziekenhuis. 4. Werkwijze 1. INLEIDING De wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie heeft o.a. gevolgen voor het handelen bij terminale patiënten. Hoewel beslissingen rond het levenseinde veel meer behelzen dan euthanasie is het wel van belang dat er duidelijkheid is omtrent de implicaties van deze wet. Om klaarheid te scheppen wat betreft de betekenis van deze wetgeving voor ons handelen in AZ Sint-Lucas, is in 2003 een visietekst uitgeschreven en werd een leidraad voor het handelen bij vraag naar euthanasie opgemaakt om de artsen en andere betrokken medewerkers te ondersteunen bij het handelen. Deze documenten zijn goedgekeurd door de Raad van Bestuur In de praktijk stellen wij vast dat: - de euthanasievraag en euthanasie voorkomen in ons ziekenhuis doch uitzonderlijke gebeurtenissen blijven - euthanasie een medisch handelen is, wel met grote betrokkenheid van de verpleging - de vraag naar euthanasie door patiënten op alle afdelingen kan worden gesteld In deze bundel zijn de documenten samengevoegd over het onderwerp euthanasiewetgeving en het AZ Sint-Lucas. Naast de bestaande visietekst en proceduretekst werden, ten behoeve van de verpleging, twee documenten ontwikkeld: een analysematrix om de communicatie tussen patiënt en zorgverleners in goede banen te leiden en een document voor rapportering over het verloop van het gebeuren. In bijlage vindt u verder achtergrondinformatie over het onderwerp.

3 2. VISIETEKST AZ ST-LUCAS EEN ZORGZAAM EUTHANASIEBELEID Euthanasie in de betekenis zoals in de euthanasiewet bedoeld, namelijk de actieve levensbeëindiging, behoort in onze ziekenhuizen tot het uitzonderlijke en niet tot het gewone medische handelen. Openheid binnen onze organisatie over dit onderwerp is essentieel. Want onze eerste bekommernis is het helder krijgen van wat er achter de vraag om euthanasie zit. We sluiten ons hier aan bij de visie van de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen: Wie ondraaglijke pijn lijdt en aan zijn lijden geen einde ziet, zal al snel om euthanasie verzoeken. In voorkomend geval kan van een echt autonome keuze evenwel nauwelijks sprake zijn. Juist uit respect voor de autonomie en keuzevrijheid van de patiënt is het van het grootste belang dat patiënten volgens de principes van de palliatieve zorg worden bijgestaan. Onze dagelijkse betrokkenheid bij ongeneeslijke zieke patiënten en hun vragen leert ons dat goede palliatieve zorg niet alle maar toch het overgrote deel van de verzoeken om euthanasie de schijnkeuzes die eigenlijk hulpvragen zijn kan voorkomen of doen verdwijnen. We kiezen voor de zogenaamde palliatieve filter of met andere woorden het filteren en zuiveren van de wil en de vragen van de patiënt, omdat we van mening zijn dat patiënten vaak niet vragen om hun leven te beëindigen, maar wel om ervoor te zorgen dat het draaglijk blijft. Het is veelal een vraag van patiënten om tegemoet te komen aan hun verlangen naar een menswaardig levenseinde. De beslissing over het levenseinde kan slechts vrijwillig en weloverwogen, herhaald en duurzaam zijn indien men op de hoogte is van het feit dat er een palliatief alternatief bestaat voor het bestrijden van de pijn en met een goede zorg - en comfortomkadering in de ruime betekenis van het woord. Het is duidelijk dat het palliatief support team hier een cruciale rol vervult ten aanzien van de patiënten die de vraag naar euthanasie (blijven) stellen. Wanneer het levenseinde van de patiënt nadert, krijgt het medische handelen een totaal ander perspectief. Het curatieve doel van het handelen van de arts verdwijnt. Het omgaan met de patiënt is toegespitst op adequate pijnbestrijding, symptoomcontrole, comfortzorgen en psychologische en levensbeschouwelijke begeleiding. In dit soort begeleiden van het stervensproces willen wij als organisatie maximaal investeren. De multidisciplinaire aanpak en de totaalzorg is noodzakelijk wanneer men van cure overstapt op care. Concreet betekent dit dat de verdere ontwikkeling van een palliatieve zorgstructuur en cultuur prioritaire aandacht krijgt. Therapeutische hardnekkigheid wijzen we af. Het behoort immers niet tot de taak van de geneeskunde om het leven ten koste van alles te verlengen. Dit geldt in het bijzonder als de middelen om het leven te verlengen geen therapeutische winst opleveren en bovendien een onevenredige last met zich meebrengen voor de patiënt en zijn omgeving. Evenmin kiezen we ervoor om het lijden van mensen te romantiseren. We beseffen en weten dat er in een terminale fase uitzonderlijke lijdenssituaties zijn waarbij het lijden en de hiermee verband houdende euthanasievraag niet verdwijnt en waarvan we objectief kunnen zeggen dat de huidige situatie mensonwaardig is. Palliatieve sedatie kan hier als middel aangereikt worden. Wanneer dit niet tegemoet komt aan de vragen van de patiënt kan euthanasie als ultieme remedie overwogen worden. De behandelende arts staat dan voor een moeilijke beslissing en keuze tussen het beschermen van het leven van de patiënt of het ingaan op het verzoek van de patiënt om hem op een medisch verantwoorde manier menswaardig te laten sterven.

4 In een dergelijke uitzonderlijke situatie zal men rekening houden met het waardepatroon van de patiënt, de arts en de verpleegkundigen: We willen niet oordelen over het geweten en het waardepatroon van de patiënt. Het feit dat mensen afhankelijk zijn, is nog geen reden om hem of haar zijn autonomie af te nemen. De bedoeling is wel dat de palliatieve mogelijkheden steeds benut of minstens grondig besproken zijn, zodat euthanasie slechts wordt toegepast wanneer het dat is wat de patiënt echt wil. Artsen en hulpverleners dienen respect op te brengen voor de morele overtuiging van collega s. Geen enkele arts kan gedwongen worden om euthanasie toe te passen, net zoals geen enkele hulpverlener gedwongen kan worden eraan mee te werken. Iedere hulpverlener heeft wel de plicht het euthanasieverzoek van de patiënt te beluisteren en de nodige stappen te zetten met het oog op een adequate toepassing van de palliatieve filter. De wettelijke procedure dient minutieus en correct gevolgd te worden, inclusief de verplichte raadpleging van één of meerdere andere artsen. Wanneer het hulpverlenend team (arts, verpleegkundigen, paramedici, psychosociale en levensbeschouwelijke begeleiders) er niet in slaagt om tot een consensus te komen in de besluitvorming, kan er beroep gedaan worden op de voorzitter van de commissie voor medische ethiek of zijn plaatsvervanger. Jaarlijks brengen zij verslag uit aan de voltallige commissie voor medische ethiek en aan de Raad van Bestuur. Bij deze verslaggeving worden geen namen van patiënten of zorgverleners vernoemd. Het kan voorkomen dat, ondanks alle goede zorgen, ook niet-terminale patiënten hun euthanasievraag blijven herhalen en dit omwille van hun ondraaglijk fysisch en psychisch lijden. Tegenover het toepassen van euthanasie op niet-terminale patiënten hebben wij ernstige ethische bezwaren. De arts die met een dergelijke vraag geconfronteerd wordt, dient daarom verplicht de voorzitter van de commissie voor medische ethiek of zijn plaatsvervanger te raadplegen. Na een negatief advies van de voorzitter of zijn plaatsvervanger dient bij een persisterende vraag van de patiënt en zijn behandelende arts de voltallige commissie voor medische ethiek geraadpleegd te worden. Wanneer ook de commissie een negatief advies formuleert, is euthanasie in deze organisatie ethisch niet oorbaar. Een voorafgaande wilsverklaring is een belangrijk informatief document. De wilsverklaring geeft het hulpverlenend team nuttige informatie waarmee rekening moet gehouden worden in het brede besluitvormingsproces waarbinnen ook de vertrouwenspersoon een essentiële rol speelt. EEN ENGAGEMENTSVERKLARING We willen euthanasie niet isoleren van, maar juist situeren in onze benadering van medische beslissingen omtrent het levenseinde. Het niet starten en/of staken van levensverlengende medische behandelingen in de terminale fase impliceert immers het nemen van beslissingen waardoor het levenseinde kan bespoedigd worden. Dit soort medisch handelen dient daarom op een zeer zorgvuldige wijze genomen te worden, waarbij maximaal rekening gehouden wordt met de medisch-technische aspecten, de ethische afwegingen en ook met de persoonlijke gevoeligheden van alle betrokkenen. We engageren ons om de palliatieve werking verder goed uit te bouwen, waarbij alle betrokkenen (de stervende, zijn naasten, de verantwoordelijke artsen, de verpleegkundigen en paramedici) op basis van gelijkwaardigheid met elkaar in dialoog treden. We kiezen voor een dialoogmodel: hoewel de eindverantwoordelijkheid voor de beslissing omtrent een euthanasieverzoek gedragen wordt door de arts, is het noodzakelijk dat die beslissing tot stand komt in nauw overleg met de patiënt, zijn familie

5 en/of naastbestaanden en de andere leden van het hulpverlenend team (verpleegkundigen, paramedici, psychosociale en levensbeschouwelijke begeleiders). Het gaat hier immers niet zomaar om een medische beslissing maar eerder om een ethische beslissing. De vragen naar menswaardigheid en zinvolheid stijgen uit boven het medisch-technisch discours en vereisen een ethische afweging. Niet zozeer het zelf beslissen, maar wel het samen-beslissen verdient de voorkeur. De arts moet de eindbeslissing of het resultaat van dat grondige proces steeds meedelen aan alle betrokkenen. We kiezen voor een duidelijke bijdrage van de verpleegkundigen in de besluitvorming. Verpleegkundigen hebben, vanwege hun dagelijkse omgang met de patiënt, een belangrijke rol bij het decoderen en het juist interpreteren van een verzoek om euthanasie. De verpleegkundigen hebben veelal zicht op de nog aanwezige of ontbrekende draagkracht en op het vrijwillige, weloverwogen en duurzame karakter van het verzoek. Artsen en verpleegkundigen blijken, elk vanuit hun eigen betrokkenheid en deskundigheid, complementaire informatie te bezitten over het euthanasieverzoek. We blijven investeren in opleiding omtrent palliatieve zorg, waarbij zowel de communicatie en begeleiding van de zieke en hun familie, als pijn- en symptoomcontrole aan bod komen. De verdere uitbouw van het palliatief support team tot een interdisciplinair adviesen begeleidingsteam inzake palliatieve zorg en stervensbegeleiding is daarom noodzakelijk. We voorzien in ondersteuning en begeleiding van de hulpverlener. Zij worden immers regelmatig geconfronteerd met onmachtgevoelens die op hun beurt aanleiding kunnen geven tot een verkeerd omgaan met de euthanasievraag. In dit verband wijzen we op het moeilijke onderscheid tussen lijden dat ondraaglijk is om te zien en lijden dat ondraaglijk is om te ondergaan. BESLUIT Vertrekkend van een brede en holistische mensvisie willen we vooral luisterend en zorgzaam omgaan met de delicate en gevoelige vragen die betrekking op de eindelevensproblematiek en dit in een open communicatie met alle betrokkenen.

6 3. LEIDRAAD VOOR HET HANDELEN BIJ EEN VRAAG NAAR EUTHANASIE De proceduretekst beoogt voor de arts een leidraad te zijn voor het handelen als hij geconfronteerd wordt met de vraag van een patiënt naar euthanasie en is een aanvulling bij de wet van 28 mei 2002 betreffende euthanasie. Deze tekst is voor de verpleegkundigen informatief. Inhoud: A. Vraag gesteld door een wilsbekwame patiënt, waarbij het overlijden binnen afzienbare tijd wordt verwacht B. Vraag gesteld door een wilsbekwame patiënt, waarbij het overlijden niet binnen afzienbare tijd wordt verwacht C. Vraag gesteld door een wilsonbekwame patiënt 3.1 Definitie Onder euthanasie wordt verstaan: het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek. 3.2 De andere In de wet betreffende euthanasie wordt met andere een arts bedoeld. 3.3 Verantwoordelijke Iedere vraag om levensbeëindiging wordt gericht aan de behandelende arts, die verder verantwoordelijk is voor de te volgen procedure. De teksten die letterlijk uit de wet werden overgenomen, zijn cursief en worden in een kadertje weergegeven. A. VRAAG GESTELD DOOR EEN WILSBEKWAME PATIËNT WAARBIJ HET OVERLIJDEN BINNEN AFZIENBARE TIJD WORDT VERWACHT Proces van luisteren en overleg 1. De arts beluistert, evalueert en situeert het euthanasieverzoek bij de patiënt. Hij neemt contact op met al diegenen die tot nog toe met de patiënt bezig waren zoals de verpleging, de familie, de huisarts, enz. (tenzij de patiënt daar bezwaren tegen heeft). Hij overlegt met het verpleegkundig team over de toestand van de patiënt en het euthanasieverzoek. De bevindingen van dit overleg worden genoteerd in het medisch dossier. Hij bespreekt met de patiënt de mogelijkheid tot overleg met de personen van zijn keuze en de naasten die hij aanwijst. De bevindingen worden genoteerd in het medisch dossier.

7 De behandelende arts blijft contact houden met deze betrokkenen gedurende het ganse proces. 2. De arts zal de mogelijkheden van palliatieve zorgverlening onderzoeken. Hiertoe zal hij in principe overleg plegen met het palliatief support team (PST). Er zal intensief gezocht worden naar mogelijke oplossingen voor de zorgvraag van de patiënt. 3. De patiënt wordt door de behandelende arts volledig ingelicht. De patiënt inlichten over zijn gezondheidstoestand en zijn levensverwachting, met de patiënt overleg plegen over zijn verzoek tot euthanasie en met hem de eventueel nog resterende therapeutische mogelijkheden, evenals die van palliatieve zorg en hun gevolgen bespreken. Het advies van het palliatief support team wordt met de patiënt besproken en genoteerd in het medisch dossier. De patiënt dient in ieder geval geïnformeerd te worden over bij wie hij met zijn vragen terecht kan, welke zorg hij kan verwachten, wat kan gedaan worden aan de pijn en wat er gebeurt indien hijzelf zijn wil niet meer kan uiten. 4. Indien de vraag naar euthanasie blijft bestaan, zal de arts er zich van verzekeren dat aan alle zorgvuldigheidscriteria is voldaan: a) de patiënt een meerderjarige is die handelingsbekwaam en bewust is op het ogenblik van het verzoek. b) het verzoek vrijwillig, overwogen en herhaald is, en niet tot stand gekomen is als gevolg van enige externe druk c) de patiënt zich in een medisch uitzichtloze toestand bevindt van aanhoudend en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden dat niet gelenigd kan worden, en dat het gevolg is van een ernstige en ongeneeslijke door ongeval of ziekte veroorzaakte aandoening d) het verzoek van de patiënt moet op schrift zijn gesteld. Dit wordt opgesteld, gedateerd en getekend door de patiënt zelf. Indien een patiënt niet in staat is gebeurt het op schrift stellen door een meerderjarige persoon, gekozen door de patiënt, die geen materieel belang heeft bij de dood van de patiënt. Deze persoon maakt melding van het feit dat de patiënt niet in staat is om zijn verzoek op schrift te formuleren en geeft de redenen waarom. In dat geval gebeurt de opschriftstelling in het bijzijn van de arts en noteert die persoon de naam van die arts op het document. e) Dit document dient bij het medisch dossier te worden gevoegd. f) De patiënt kan te allen tijde het verzoek herroepen, waarna het document uit het medisch dossier wordt gehaald en aan de patiënt teruggeven. 5. De arts verzekert zich van het aanhoudend fysiek of psychisch lijden en van het duurzaam karakter van het verzoek door meerdere gesprekken te voeren, rekening houdend met de ontwikkeling van de gezondheidstoestand van de patiënt en dit gespreid over een redelijke periode. Datum en bevindingen worden genoteerd in het medisch dossier. 6. De behandelende arts raadpleegt een andere arts en brengt de patiënt daarvan op de hoogte. Deze arts dient onafhankelijk te zijn ten opzichte van zowel de patiënt als de behandelend arts en bevoegd om over de aandoening in kwestie te oordelen. De geraadpleegde arts zal een gesprek voeren met de behandelend arts over de situatie van de patiënt en zijn euthanasieverzoek; het medisch dossier van de patiënt bestuderen; de patiënt en zijn euthanasieverzoek onderzoeken;

8 zijn advies noteren in het medisch dossier. 7. De behandelende arts kan op elk ogenblik contact opnemen met de voorzitter of een lid van de commissie voor medische ethiek. Deze kan een ad hoc commissie samenstellen volgens de beschikbaarheid van de leden op dat moment. Het verleende advies is niet bindend. De uiteindelijke beslissing berust bij de behandelende arts. Niemand kan gedwongen worden mee te werken aan euthanasie 1. Geen enkele arts, verpleegkundige, apotheker of andere hulpverlener kan rechtstreeks of onrechtstreeks verplicht worden om mee te werken aan handelingen die hij niet met zijn geweten in overeenstemming kan brengen. 2. De arts die zijn medewerking weigert, dient dit zo snel mogelijk mee te delen en toe te lichten aan de patiënt. Hoewel de wet zegt dat de patiënt zelf een arts benadert (bv. in eigen dienst), kan de eerst aangesproken arts daarbij de hulp inroepen van de voorzitter van het ethisch comité of de hoofdgeneesheer. Deze zullen dan samen zoeken naar een vervangende arts. Op verzoek van de patiënt dient de arts het medisch dossier ter inzage te geven aan de arts, die door de patiënt is aangewezen. In overleg beslissen en uitvoeren 1. De arts kan tot uitvoering van euthanasie besluiten op basis van : de conclusies van de geraadpleegde arts; voldoende overleg met het PST; de gemeenschappelijke bevinding (arts en patiënt) dat er voor de situatie van de patiënt geen redelijke andere oplossing is; het feit dat het verzoek van de patiënt op volledige vrijwilligheid berust. De adviezen van de geconsulteerde arts zijn niet bindend, doch indien zij niet gevolgd worden, wordt dit schriftelijk gemotiveerd in het medisch dossier. 2. De behandelende arts heeft zich ervan vergewist dat hij voldoet aan alle zorgvuldigheidscriteria. 3. De behandelende arts kan aan de voorzitter van de commissie voor medische ethiek advies vragen m.b.t. de toe te dienen euthanatica. De geneesmiddelen worden geleverd door een op voorhand ingelichte apotheker volgens de afgesproken procedure (zie bijlage 6). Deze kan om ethische redenen weigeren om de medicatie te verstrekken. In dat geval brengt hij de aanvragende arts in contact met een apotheker die bereid is de medicijnen te leveren. 4. Het toedienen van de euthanatica gebeurt door de arts. Dit mag in geen geval gedelegeerd worden aan een verpleegkundige. De arts neemt de nodige schikkingen in verband met de mogelijkheid dat hij er niet zou kunnen zijn op het gewenste ogenblik. 5. De arts blijft bij de patiënt tot na het overlijden. 6. Na het overlijden van de patiënt heeft de arts een gesprek met de naastbestaanden. 7. De arts en de verpleegkundigen doen een nabespreking van het gebeuren, rekening houdend met de vereisten van de privacy. Aangifte 1. De arts, die euthanasie heeft toegepast, bezorgt het volledig ingevulde registratiedocument binnen de vier werkdagen aan de federale controle- en evaluatiecommissie (document zie

9 bijlage) 2. De arts informeert de voorzitter van de plaatselijke commissie voor medische ethiek. Deze geeft de informatie, na het adequaat anonimiseren, door aan de leden van de commissie voor medische ethiek en aan de hoofdgeneesheer. 3. Op de overlijdensakte wordt natuurlijke dood ingevuld.

10 B. VRAAG GESTELD DOOR EEN WILSBEKWAME PATIËNT WAARBIJ HET OVERLIJDEN NIET BINNEN AFZIENBARE TIJD WORDT VERWACHT Idem als in rubriek A doch aangevuld met volgende stappen: De behandelende arts raadpleegt, naast een eerste arts, een tweede arts 1. Deze tweede geraadpleegde arts is een psychiater of een specialist in de aandoening in kwestie. Deze psychiater of specialist neemt kennis van het medisch dossier; onderzoekt de patiënt; vergewist zich van het aanhoudend en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden dat niet gelenigd kan worden; vergewist zich van het vrijwillig, overwogen en herhaald karakter van het verzoek. Hij of zij stelt een verslag op van zijn of haar bevindingen dat aan het medisch dossier wordt toegevoegd. 2. De behandelende arts brengt de patiënt op de hoogte van dit initiatief en van de resultaten van deze raadpleging. De arts raadpleegt verplicht de voorzitter van de lokale commissie voor ethiek of zijn plaatsvervanger Deze geeft in overleg met de commissie een advies volgens de gemaakte afspraken (plenaire commissie, ad hoc subcommissie ). Wanneer dit leidt tot een negatief advies, is euthanasie in deze organisatie ethisch niet oorbaar. Tijdsverloop van een maand De behandelende arts laat minstens één maand verlopen tussen het schriftelijk verzoek van de patiënt en het toepassen van de euthanasie In overleg beslissen en toepassing: Zoals in rubriek A Aangifte: Zoals in rubriek A C. VRAAG GESTELD BIJ EEN WILSONBEKWAME PATIËNT Er dient een schriftelijke wilsverklaring te zijn Principe en vormvoorwaarden: 1. De handelingsbekwame meerderjarige patiënt heeft, voor het geval dat hij zijn wil niet meer kan uiten (m.a.w. wilsonbekwaam wordt), voorafgaandelijk schriftelijk in een verklaring zijn wil te kennen geven dat een arts euthanasie toepast indien deze arts er zich van verzekerd heeft dat hij lijdt aan een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte

11 veroorzaakte, aandoening en deze toestand volgens de stand van de wetenschap onomkeerbaar is. 2. In de wilsverklaring heeft hij één of meerdere meerderjarige vertrouwenspersonen in volgorde van voorkeur aangewezen die voor hem of haar optreden. 3. De wilsverklaring dient opgesteld te zijn minder dan 5 jaar voor de datum waarop de patiënt niet meer bewust is geworden. 4. De wilsverklaring dient gedateerd en ondertekend te zijn in het bijzijn van 2 meerderjarige getuigen die ook getekend hebben en waarvan één zelf geen materieel belang heeft bij het overlijden van de patiënt. Indien de persoon die een wilsverklaring wenst op te stellen fysiek blijvend niet in staat is om een wilsverklaring op te stellen en te tekenen, kan hij een zgn. vertegenwoordiger aanwijzen: 1. Het betreft een meerderjarig persoon, die geen enkel materieel belang heeft bij het overlijden van de betrokkene 2. Zijn verzoek wordt schriftelijk opgesteld ten overstaan van twee meerderjarige getuigen, van wie er minstens één geen materieel belang heeft bij het overlijden van de patiënt 3. De wilsverklaring vermeldt dat de betrokkene niet in staat is te tekenen en waarom 4. De wilsverklaring moet gedateerd en ondertekend worden door a. degene die het verzoek schriftelijk opstelt, b. door de getuigen c. in voorkomend geval, door de vertrouwenspersoon of vertrouwenspersonen 5. Bij de wilsverklaring wordt een medisch getuigschrift gevoegd als bewijs dat de betrokkene fysiek blijvend niet in staat is de wilsverklaring op te stellen en te tekenen De wilsverklaring kan op elk moment aangepast of ingetrokken worden. De behandelende arts verzekert er zich van dat: het verzoek van de vertegenwoordiger schriftelijk en gedateerd is; de patiënt lijdt aan een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte aandoening; dat de patiënt niet meer bij bewustzijn is; dat hij de in de wet voorgeschreven voorwaarden en procedures naleeft; Volgende concrete stappen worden gedaan: 1. De behandelende arts raadpleegt een andere arts zoals in rubriek A. De behandelende arts zal, indien in de wilsverklaring een vertrouwenspersoon wordt aangewezen, deze op de hoogte brengen van deze raadpleging. 2. De arts overlegt uitvoerig met volgende betrokkenen: met het verpleegkundig team wordt de inhoud van de wilsverklaring besproken. Het schriftelijk advies wordt opgenomen in het dossier indien in de wilsverklaring een vertrouwenspersoon wordt aangewezen, wordt het verzoek met hem besproken indien in de wilsverklaring een vertrouwenspersoon wordt aangewezen, wordt de inhoud van de wilsverklaring besproken met de naasten van de patiënt die door de vertrouwenspersoon zijn aangewezen In overleg beslissen en toepassing: zoals in rubriek A Aangifte: zoals in rubriek A

12 4 ANALYSE VAN DE COMMUNICATIE TUSSEN DE PATIENT EN DE ZORGVERLENERS (ANALYSEMATRIX) ANALYSEMATRIX VOOR DE COÖRDINATIE VAN DE COMMUNICATIE - ENERZIJDS MET DE PATIËNT - ANDERZIJDS TUSSEN ARTSEN, VERPLEEGKUNDIGEN EN ANDERE ZORGVERLENERS Het omgaan met de euthanasievraag van de patiënt, veronderstelt bij de zorgverleners het creëren van een optimaal communicatieklimaat. Het beluisteren van de patiënt en het overleg met de arts, de familie en de andere zorgverleners zal centraal staan in deze zorgsituatie. De opdracht van de verpleegkundige zal naast de nodige persoonlijke en teamreflectie, ook gefocust worden op de coördinatie van het informatieproces. Een actief overleg met de betrokken artsen helpt bij het zorgvuldig doorlopen van het besluitvormingsproces. Aan de hand van een analysematrix schematiseren we de rol van de verpleegkundige en de andere zorgverleners tijdens het proces van een euthanasievraag. De analysematrix kan in de praktijk gebruikt worden, om de communicatie van de verschillende actoren te duiden, in de verschillende fases die een euthanasievraag doorloopt. De analysematrix wordt bij voorkeur pas geraadpleegd na het lezen van de wetgeving, de visietekst van het ziekenhuis en de medische procedure rond euthanasie. Indeling van het document: 1. Duiding van de euthanasievraag en de terminologie 2. Fasen in het communicatieproces: fase 0, 1, 2, 3, 4 - betrokkenen - communicatie: wat en hoe?

13 1. DUIDING VAN DE EUTHANASIEVRAAG EN DE TERMINOLOGIE 1.1. Wanneer ontstaat een euthanasieverzoek? De patiënt zelf is de persoon, die expliciet en zonder beïnvloeding van anderen, zijn keuze zal kenbaar maken aan zijn behandelende arts. Anders dan in andere zorgsituaties, kunnen de zorgverleners of de mantelzorgers (familie, vrienden, betrokkenen = naasten) niet actief interveniëren in de besluitvorming tussen de patiënt en de arts. Daar euthanasie gaat om een ultieme keuze van de patiënt zullen zorgverleners een neutrale, luisterende houding aannemen en zo nodig de vraag van de patiënt mee onderzoeken. Indien er een wilsverklaring is van de patiënt, zal het proces op een andere manier verlopen en zijn onderstaande fases niet chronologisch aanwezig. Men kan veronderstellen dat fase 2 onmiddellijk aanvangt Wat is de betekenis van de termen in de analysematrix? Begrippen uit de wetgeving De patiënt Begrippen uit de zorgverlening De patiënt De naasten De (behandelende) arts De geraadpleegde arts De 2 de arts De partner, de familie, de nabije vrienden, de mantelzorgers De behandelende arts De adviserende arts Het verpleegkundig team Vertrouwenspersoon: persoon die vermeld staat in de wilsverklaring en die de arts op de hoogte brengt van de wilsverklaring van de patiënt Wilsverklaring: schriftelijke verklaring die is opgesteld in bijzijn van 2 meerderjarige getuigen Het verpleegkundig team = de hoofdverpleegkundige en de verpleegkundigen. Niet de studenten, de zorgkundigen en logistieke assistenten, zij behoren tot het zorgteam dat naast de schoonmaak op de hoogte kan zijn, maar niet verantwoordelijk voor deze zorgsituatie. In AZ Sint-Lucas kunnen ook PST, de patiëntenbegeleiding en de paramedici geïnformeerd en/of betrokken worden. PST = palliatief support team: psycholoog, verpleegkundige en arts PB = patiëntenbegeleiding: soc.werker, pastoraal werker, psycholoog, Paramedici: kiné, ergo, logo,. 2. FASEN IN HET COMMUNICATIEPROCES De fase-indeling is een theoretisch chronologische opsomming van stappen, die we als team kunnen hanteren, om het overleg te helpen structureren. Het kan een hulpmiddel zijn voor de (verantwoordelijke) verpleegkundige om het overleg te plannen en te evalueren. Elke medewerker die met de patiënt in contact komt, kan geconfronteerd worden met de vragen of opmerkingen van de patiënt. Ook studenten op stage. Bepaalde medewerkers kunnen getuige zijn: a) logistieke assistente b) schoonmaakster c) paramedicus De patiënt kan elke persoon die de kamer binnenkomt aanspreken.

14 Met zijn vragen of opmerkingen kan de patiënt toetsen bij de andere hoe er wordt gedacht over euthanasie of is hij op zoek naar info over wie hij hiervoor formeel moet aanspreken. Anderzijds kan de patiënt op zoek zijn naar de zin van zijn bestaan in deze (terminale) fase van zijn leven. Afhankelijk van de functie die de medewerker heeft tav de patiënt kunnen we stellen: o Niet-verpleegkundigen (schoonmaakster, logistieke assistenten) rapporteren het verhaal van de patiënt zo nodig aan de verpleegkundige. o Verpleegkundigen, PST, patiëntenbegeleiding en paramedici kunnen de signalen - indien ze niet vertrouwelijk zijn voor de persoon zelf rapporteren in het zorgdossier. o Persisterende (wel overdacht en zich herhalend) signalen worden gerapporteerd aan de behandelende arts. o in een omgeving die discretie en overleg mogelijk maak - zonder de aanwezigheid van de patiënt, om de arts-patiënt relatie niet te beïnvloeden.

15 Fase in het proces Betrokkenen Communicatie: Communicatie: Fase1. Wie: A. Hoofdactoren: Wat: inhoudelijk Het is mogelijk dat: Hoe: mondeling, schriftelijk Mondelinge communicatie: SIGNALERINGSFASE De patiënt uit vragen over het einde van het leven 1. de arts 2. en de verpleegkundigen die rapporteren aan de arts B. De begeleidende personen: PST, PB en paramedici rapporteren in het zorgdossier of in de patiëntenbespreking. C.Naasten: Familie of vrienden van de patiënt kunnen het melden aan de zorgverleners - de patiënt vraagt om euthanasie op een directe wijze - de patiënt spreekt over euthanasie op indirecte wijze door symbooltaal te gebruiken als een spuitje geven - de patiënt vraagt om effectieve pijnbehandeling en symptoomcontrole, palliatieve verzorging of palliatieve sedatie Vermoedelijk zal de patiënt: - zijn vraag over euthanasie toetsen bij verpleegkundigen en anderen om voor zichzelf zijn besluitvorming te verifiëren en twijfels of onzekerheid te hanteren. - nabijheid waarderen. Ook al is de euthanasievraag een persoonlijke vraag van de patiënt aan de arts, nabijheid van de zorgverlener zal meestal gewaardeerd worden voor en na het gesprek. Tijdens het beluisteren kan de zorgverlener een situatie scheppen die het spreken over: - het einde van het leven, - het voorkomen of bestrijden van pijn en lijden - euthanasie mogelijk maakt. Het bestaan van een vertrouwensrelatie met de zorgverlener is een essentiële randvoorwaarde om over euthanasie te praten. Zorgvuldigheid bij het rapporteren of actief vragen aan de patiënt of het met de arts en/of de teamleden mag besproken worden, kan de intuïtieve kennis aanvullen om de vraag formeel te rapporteren. Dit veronderstelt aanwezigheid en nabijheid van de zorgverlener zodat de vraag van de patiënt verder kan uitgeklaard worden. De formele vraag om euthanasie is slechts bestaande als de patiënt de vraag persoonlijk formuleert aan de arts. (uitzondering is de wilsverklaring) Schriftelijke communicatie: De verpleegkundigen of begeleidende personen kunnen de vraag van de patiënt noteren op het medisch orderblad. Indien er een wilsverklaring is, zal de zorgverlener deze onmiddellijk doorgeven aan de arts.

16 Fase in het proces Betrokkenen Communicatie: Communicatie: Fase 2. PROCES VAN OVERLEG EN BESLUITVORMING De vraag is door de patiënt geformuleerd aan de arts Wie: A. De hoofdactoren: 1. de patiënt en de 2. de behandelende arts 3. de geraadpleegde arts 4. 2 de arts voor euthanasie bij niet terminale patiënten B. De begeleidende personen: 5. verpleegkundigen 6.de hoofdverpleegkundige 7. leden van het PST, PB C. De naasten: De familie en vrienden die de patiënt aanwijst en personen van zijn keuze. D. Informatie en support door: - hoofdgeneesheer - ethisch comité - diensthoofd zorg Wat: inhoudelijk De arts zal verschillende gesprekken hebben met de patiënt. De arts zal een andere arts raadplegen en zo nodig contact nemen met de hoofdgeneesheer en/of het ethisch comité. De verpleegkundige zal in overleg met de arts: 1. een chronologisch verslag bijhouden voor het team + 2. de context van de uitvoering bespreken: 1-persoonkamer vanaf de vooravond van de euthanasie-uitvoering. Tijdens de uitvoering wordt een bericht opgehangen: NIET STOREN De dag en het ogenblik van de euthanasie worden door de arts en de hoofdverpleegkundige in samenspraak met de patiënt gepland Bespreken wie er als betrokken teamlid naast de arts aanwezig zal en wil zijn Hoe: mondeling, schriftelijk De communicatiemiddelen van de arts worden hier niet besproken (zie medische procedure) Mondeling: Bij voorkeur wordt een multidisciplinair overleg georganiseerd. - ad hoc op een haalbaar uur voor alle leden van het team die met de patiënt een zorgrelatie aangaan. - op vraag van de arts. - bij voorkeur organisatorisch ondersteund door de hoofdverpleegkundige of dagverantwoordelijke van de afdeling. De arts zal beslissen of het verzoek wordt ingewilligd of afgewezen. Schriftelijk: Er wordt een chronologisch verslag gestart van de communicatie tussen: a) de patiënt en de zorgverleners b) de naasten en de zorgverleners c) het overleg tussen de zorgverleners zelf (arts, verpl, anderen) Andere instrumenten zijn het sociogram die de relaties van de patiënt (naasten, vertrouwenspersoon, ) op schematische wijze weergeven. Rapport van PST, verpleegkundigen en andere.

17 Fase in het proces Betrokkenen Communicatie: Communicatie: Wie: Wat: inhoudelijk Bespreken van de persoonlijke wensen van de patiënt ivm rituelen, afscheid nemen, opbaren, Hoe: mondeling, schriftelijk Bepalen van de spreekplaats voor de begeleiding van de naasten + overleggen en rapporteren welke ander zorgverlener betrokken is bij de euthanasie: PST of PB De arts coördineert de besluitvorming en rapporteert aan de verpleegkundigen en/of PST, PB en anderen De arts zal het verzoek van de patiënt schriftelijk vastleggen. Hij zal het gesprek met de naasten, op vraag van de patiënt, organiseren en de naasten en de aangewezen personen contacteren en informeren.

18 Fase in het proces Betrokkenen Communicatie: Communicatie: Fase 3. UITVOERINGSFASE De euthanasie wordt uitgevoerd. Wie: A. De hoofdactoren: - de patiënt - de arts Vrijwillige participatie: - de apotheker voor het euthanaticum - de verpleegkundige voor de laatste verzorging, assistentie bij de toediening van het euthanaticum en het opbaren van de overledene B. De begeleidende personen: - de verpleegkundige - eventueel PST, PB C. De naasten: De personen die de patiënt op voorhand heeft aangeduid om aanwezig te zijn. Wat: inhoudelijk De arts overlegt met de apotheker over het euthanaticum en het tijdstip van bereiding. De arts zal het euthanaticum persoonlijk afhalen op de apotheek. De dagverantwoordelijke zal een (vrijwillige) verpleegkundige voor een periode vrijstellen en met het team afspraken maken. De verpleegkundige zal de afspraken van in de voorbereiding checken en met de betrokkenen concrete afspraken maken over: - tijdstip - rituelen - wie wenst aanwezig te zijn Hoe: mondeling, schriftelijk Schriftelijke rapportering: De timing van de uitvoering wordt genoteerd in het chronologisch verslag. De besluitvorming van de arts, de hoofdverpleegkundige de verpleegkundige en andere zorgverleners: PST, PB, en paramedici wordt in een samenvattend verslag bewaard bij het chronologisch verslag. De rapportering moet elke betrokken zorgverlener in staat stellen om het besluitvormingsproces gedetailleerd te kunnen raadplegen om zo nodig, vrijwillig en geïnformeerd te participeren aan de begeleiding bij de euthanasie. Mondelinge rapportering: De hoofdverpleegkundige informeert tijdig de leden van het verpleegkundig team. Andere zorgverleners bespreken samen met de hoofdverpleegkundige en de arts de vrijwillige participatie en roldefiniëring van elke actor tav de patiënt en de naasten. De hoofdverpleegkundige beluistert de teamleden en maakt een afspraak met de betrokken zorgverlener(s) die bij de euthanasie zal aanwezig zijn. D. Getuige van: De andere medewerkers die op de dienst aanwezig zijn: logistieke assistente, schoonmaakster, De aandacht voor de privacy van de patiënt en de naasten wordt geaccentueerd in de wijze van communiceren en de ruimte waar het overleg plaats vindt. Eveneens zal het nastreven van de nodige discretie de sereniteit ten goede komen.

19 Fase in het proces Betrokkenen Communicatie: Communicatie: Fase ZORG VOOR DE OVERLEDENE De nazorg aan de overledene en de begeleiding van de naasten Wie: A. De hoofdactoren: - de arts - de verpleegkundige(n) - eventueel PST, PB B. De begeleidende personen: Worden betrokken op eenzelfde wijze als bij een natuurlijk overlijden: - de vertegenwoordiger van de levensbeschouwing - mortuariummedewerker - begrafenisondernemer Wat: inhoudelijk Opbaren: Het opbaren van de overledene zal eventueel reeds op voorhand besproken zijn. Check het chronologisch verslag. Beluister of de naasten wensen mee te helpen bij het opbaren. Is er in deze fase vraag naar rituelen? Check daarover het chronologisch verslag. Begeleiden: Er kan een gesprek mogelijk zijn in de voorbehouden spreekkamer. Het gesprek zal plaats vinden in aanwezigheid van de arts, en andere zorgverleners. Vooraf werd er tussen de zorgverleners afgesproken over de rolverdeling. Koffie of ander drankje wordt aangeboden naar analogie met een natuurlijk overlijden. AANDACHT Het betrekken van logistieke assistenten of anderen (vrijwilligers, ) is enkel aangewezen als deze volledig op de hoogte zijn van de situatie. Hoe: mondeling, schriftelijk Schriftelijke rapportering: In het chronologisch verslag en het sociogram wordt nagegaan wie de betrokken naasten zijn, welke rituelen of ultieme wensen er zijn genoteerd. De arts zal de nodige documenten bij het overlijden invullen. Merk op dat bij euthanasie een natuurlijke dood wordt aangeduid op de overlijdensakte. Daarnaast zal de arts schriftelijk rapporteren aan het ethisch comité en de documenten voor de commissie invullen. De verpleegkundige zal zoals bij een natuurlijk overlijden de documenten overmaken aan de opnamedienst en het onthaal verwittigen voor het transport van de overledene van het afhaalpunt naar het mortuarium. Het zorgdossier wordt samen met het chronologisch verslag en het sociogram in een dichtgekleefde bruine enveloppe bezorgd aan de opnamedienst. Mondelinge briefing: De betrokken zorgverleners (die de patiënt recent verzorgd hebben) worden geïnformeerd over het gebeuren. Discretie en privacy worden nagestreefd. Het begeleiden van de naasten gebeurt op een analoge doch voorbereide wijze als bij een natuurlijk overlijden. Fase 4.2. ZORG VOOR DE ZORGVERLENER Daar euthanasie geen courante situatie is kunnen de zorgverleners op verschillende personen beroep doen. De hoofdverpleegkundige, de behandelende arts en zo gevraagd het diensthoofd zorg Vragen over de beleving van het gebeuren, de reacties van de naasten moeten kunnen besproken worden met de collega s verpleegkundigen. Ander medewerkers op de afdeling worden niet betrokken bij het professioneel overleg om de sereniteit, het beroepsgeheim en de Het bespreken van de vragen, opmerkingen en de beleving van de zorgverlener, kan op verschillende ogenblikken plaats vinden. Een mondelinge communicatie met eventueel een persoonlijk en vertrouwelijk verslag kunnen plaats vinden op de afdeling of in een vergaderzaal waar de discretie gegarandeerd is. De anonimiteit van de patiënt wordt nagestreefd om het beroepsgeheim te bewaren.

20 zullen in overleg treden met de respectievelijke zorgverleners. Naast de directe verantwoordelijken voor de afdeling kunnen de medewerkers zo mogelijk ook bijpraten met collega s bij een geplande onderbreking kort na de euthanasie. Op korte termijn kan men zo mogelijk deelnemen aan de intervisie van de afdeling. privacy van de patiënt en zijn familie niet te schaden. Vragen over het juridische aspect van euthanasie kunnen gesteld worden aan het diensthoofdzorg. Naast juridische vragen over euthanasie kan het diensthoofd zorg ook aangesproken worden over klinische aspecten zoals de differentiatie tussen euthanasie en andere handelingen bij het einde van het leven (palliatieve sedatie, DNR codes, ) Zo gewenst kan elke zorgverlener vragen richten aan het ethisch comité Fase in het proces Betrokkenen Communicatie: Wie: Wat: inhoudelijk Andere medewerkers op de De hoofdverpleegkundige zal met het afdeling zoals de logistieke diensthoofd zorg ad hoc en periodiek de assistente en de betekenis van euthanasie voor de beleving schoonmaakster kunnen, op van het team op de afdeling evalueren. hun vraag, in gesprek treden met de hoofdverpleegkundig of het diensthoofd zorg. Communicatie: Hoe: mondeling, schriftelijk

21 5 WET VAN 28 mei 2002 BETREFFENDE EUTHANASIE MINISTERIE VAN JUSTITIE 28 MEI Wet betreffende de euthanasie (1) ALBERT II, Koning der Belgen, Aan allen die nu zijn en hierna wezen zullen, Onze Groet. De Kamers hebben aangenomen en Wij bekrachtigen hetgeen volgt: Artikel 1. Deze wet regelt een aangelegenheid als bedoeld in artikel 78 van de Grondwet. HOOFDSTUK I. - Algemene bepalingen Artikel. 2. Voor de toepassing van deze wet wordt onder euthanasie verstaan het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek. HOOFDSTUK II. - Voorwaarden en procedure Artikel De arts die euthanasie toepast, pleegt geen misdrijf wanneer hij er zich van verzekerd heeft dat: - de patiënt een meerderjarige of een ontvoogde minderjarige is die handelingsbekwaam en bewust is op het ogenblik van zijn verzoek; - het verzoek vrijwillig, overwogen en herhaald is, en niet tot stand gekomen is als gevolg van enige externe druk; - de patiënt zich in een medisch uitzichtloze toestand bevindt van aanhoudend en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden dat niet gelenigd kan worden, en dat het gevolg is van een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte aandoening; - en hij de in deze wet voorgeschreven voorwaarden en procedures heeft nageleefd. 2. Onverminderd bijkomende voorwaarden die de arts aan zijn ingrijpen wenst te verbinden, moet hij vooraf en in alle gevallen: 1 De patiënt inlichten over zijn gezondheidstoestand en zijn levensverwachting, met de patiënt overleg plegen over zijn verzoek tot euthanasie en met hem de eventueel nog resterende therapeutische mogelijkheden, evenals die van de palliatieve zorg, en hun gevolgen bespreken. Hij moet met de patiënt tot de overtuiging komen dat er voor de situatie waarin deze zich bevindt geen redelijke andere oplossing is en dat het verzoek van de patiënt berust op volledige vrijwilligheid; 2 Zich verzekeren van het aanhoudend fysiek of psychisch lijden van de patiënt en van het duurzaam karakter van zijn verzoek. Daartoe voert hij met de patiënt meerdere gesprekken die, rekening houdend met de ontwikkeling van de gezondheidstoestand van de patiënt, over een redelijke periode worden gespreid; 3 Een andere arts raadplegen over de ernstige en ongeneeslijke aard van de aandoening en hem op de hoogte brengen van de redenen voor deze raadpleging. De geraadpleegde arts neemt inzage van het medisch dossier, onderzoekt de patiënt en moet zich vergewissen van het aanhoudend en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden dat niet gelenigd kan worden. Hij stelt een verslag op van zijn bevindingen. De geraadpleegde arts moet onafhankelijk zijn ten opzichte van zowel de patiënt als de behandelende arts en bevoegd om over de aandoening in kwestie te oordelen. De behandelende arts brengt de patiënt op de hoogte van de resultaten van deze raadpleging; 4 Indien er een verplegend team is, dat in regelmatig contact staat met de patiënt, het verzoek van de patiënt bespreken met het team of leden van dat team; 5 Indien de patiënt dat wenst, het verzoek van de patiënt bespreken met zijn naasten die hij aanwijst; 6 Zich ervan verzekeren dat de patiënt de gelegenheid heeft gehad om over zijn verzoek te spreken met de personen die hij wenste te ontmoeten. 3. Indien de arts van oordeel is dat de patiënt kennelijk niet binnen afzienbare tijd zal overlijden, moet hij bovendien:

22 1 Een tweede arts raadplegen, die psychiater is of specialist in de aandoening in kwestie, en hem op de hoogte brengen van de redenen voor deze raadpleging. De geraadpleegde arts neemt inzage van het medisch dossier, onderzoekt de patiënt en moet zich vergewissen van het aanhoudend en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden dat niet gelenigd kan worden, en van het vrijwillig, overwogen en herhaald karakter van het verzoek. Hij stelt een verslag op van zijn bevindingen. De geraadpleegde arts moet onafhankelijk zijn ten opzichte van zowel de patiënt als de behandelende arts en de eerste geraadpleegde arts. De behandelende arts brengt de patiënt op de hoogte van de resultaten van deze raadpleging; 2 Minstens één maand laten verlopen tussen het schriftelijke verzoek van de patiënt en het toepassen van de euthanasie. 4. Het verzoek van de patiënt moet op schrift zijn gesteld. Het document wordt opgesteld, gedateerd en getekend door de patiënt zelf. Indien de patiënt daartoe niet in staat is, gebeurt het op schrift stellen door een meerderjarige persoon die gekozen is door de patiënt en geen materieel belang mag hebben bij de dood van de patiënt. Deze persoon maakt melding van het feit dat de patiënt niet in staat is om zijn verzoek op schrift te formuleren en geeft de redenen waarom. In dat geval gebeurt de opschriftstelling in bijzijn van de arts en noteert die persoon de naam van die arts op het document. Dit document dient bij het medisch dossier te worden gevoegd. De patiënt kan te allen tijde het verzoek herroepen, waarna het document uit het medisch dossier wordt gehaald en aan de patiënt wordt teruggegeven. 5. Alle verzoeken geformuleerd door de patiënt, alsook de handelingen van de behandelende arts en hun resultaat, met inbegrip van het (de) verslag(en) van de geraadpleegde arts(en), worden regelmatig opgetekend in het medisch dossier van de patiënt. HOOFDSTUK III. De wilsverklaring Artikel Elke handelingsbekwame meerderjarige of ontvoogde minderjarige kan, voor het geval dat hij zijn wil niet meer kan uiten, schriftelijk in een wilsverklaring zijn wil te kennen geven dat een arts euthanasie toepast indien deze arts er zich van verzekerd heeft: - dat hij lijdt aan een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte aandoening; - hij niet meer bij bewustzijn is; - en deze toestand volgens de stand van de wetenschap onomkeerbaar is. In de wilsverklaring kunnen één of meer meerderjarige vertrouwenspersonen in volgorde van voorkeur aangewezen worden, die de behandelende arts op de hoogte brengen van de wil van de patiënt. Elke vertrouwenspersoon vervangt zijn of haar in de wilsverklaring vermelde voorganger in geval van weigering, verhindering, onbekwaamheid of overlijden. De behandelende arts van de patiënt, de geraadpleegde arts en de leden van het verplegend team kunnen niet als vertrouwenspersoon optreden. De wilsverklaring kan op elk moment worden opgesteld. Zij moet schriftelijk worden opgemaakt ten overstaan van twee meerderjarige getuigen, van wie er minstens een geen materieel belang heeft bij het overlijden van de patiënt en moet gedateerd en ondertekend worden door degene die de verklaring aflegt, door de getuigen en, in voorkomend geval, door de vertrouwensperso(o)n(e)n. Indien de persoon die een wilsverklaring wenst op te stellen fysiek blijvend niet in staat is om een wilsverklaring op te stellen en te tekenen, kan hij een meerderjarig persoon, die geen enkel materieel belang heeft bij het overlijden van de betrokkene, aanwijzen, die zijn verzoek schriftelijk opstelt, ten overstaan van twee meerderjarige getuigen, van wie er minstens een geen materieel belang heeft bij het overlijden van de patiënt. De wilsverklaring vermeldt dat de betrokkene niet in staat is te tekenen en waarom. De wilsverklaring moet gedateerd en ondertekend worden door degene die het verzoek schriftelijk opstelt, door de getuigen en, in voorkomend geval, door de vertrouwenspersoon of vertrouwenspersonen. Bij de wilsverklaring wordt een medisch getuigschrift gevoegd als bewijs dat de betrokkene fysiek blijvend niet in staat is de wilsverklaring op te stellen en te tekenen. Met de wilsverklaring kan alleen rekening gehouden worden indien zij minder dan vijf jaar vóór het moment waarop betrokkene zijn wil niet meer kan uiten, is opgesteld of bevestigd. De wilsverklaring kan op elk moment aangepast of ingetrokken worden.

23 De Koning bepaalt hoe de wilsverklaring wordt opgesteld, geregistreerd en herbevestigd of ingetrokken en via de diensten van het Rijksregister aan de betrokken artsen wordt meegedeeld. 2. De arts die euthanasie toepast, tengevolge een wilsverklaring zoals voorzien in 1, pleegt geen misdrijf indien deze arts er zich van verzekerd heeft dat de patiënt: - lijdt aan een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte aandoening; - hij niet meer bij bewustzijn is; - deze toestand volgens de stand van de wetenschap onomkeerbaar is; - en hij de in deze wet voorgeschreven voorwaarden en procedures heeft nageleefd. Onverminderd bijkomende voorwaarden die de arts aan zijn ingrijpen wenst te verbinden, moet hij vooraf: 1 Een andere arts raadplegen over de onomkeerbaarheid van de medische toestand van de patiënt en hem op de hoogte brengen van de redenen voor deze raadpleging. De geraadpleegde arts neemt inzage van het medisch dossier en onderzoekt de patiënt. Hij stelt een verslag op van zijn bevindingen. Indien in de wilsverklaring een vertrouwenspersoon wordt aangewezen brengt de behandelende arts deze vertrouwenspersoon op de hoogte van de resultaten van deze raadpleging. De geraadpleegde arts moet onafhankelijk zijn ten opzichte van zowel de patiënt als de behandelende arts en bevoegd om over de aandoening in kwestie te oordelen; 2 Indien er een verplegend team is dat in regelmatig contact staat met de patiënt, de inhoud van de wilsverklaring bespreken met het team of leden van dat team; 3 Indien in de wilsverklaring een vertrouwenspersoon wordt aangewezen, het verzoek van de patiënt met hem bespreken; 4 Indien in de wilsverklaring een vertrouwenspersoon wordt aangewezen, de inhoud van de wilsverklaring bespreken met de naasten van de patiënt die door de vertrouwenspersoon zijn aangewezen. De wilsverklaring en, alsook alle handelingen van de behandelende arts en hun resultaat, met inbegrip van het verslag van de geraadpleegde arts, worden regelmatig opgetekend in het medisch dossier van de patiënt. HOOFDSTUK IV. Aangifte Art. 5. De arts die euthanasie heeft toegepast, bezorgt binnen vier werkdagen het volledig ingevulde registratiedocument bedoeld in artikel 7 van deze wet aan de in artikel 6 bedoelde federale controle- en evaluatiecommissie. HOOFDSTUK V. - De Federale Controle- en Evaluatiecommissie Artikel Er wordt een Federale Controle- en Evaluatiecommissie ingesteld inzake de toepassing van deze wet, hierna te noemen «de commissie». 2. De commissie bestaat uit zestien leden. Zij worden aangewezen op basis van hun kennis en ervaring inzake de materies die tot de bevoegdheid van de commissie behoren. Acht leden zijn doctor in de geneeskunde, van wie er minstens vier hoogleraar zijn aan een Belgische universiteit. Vier leden zijn hoogleraar in de rechten aan een Belgische universiteit, of advocaat. Vier leden komen uit kringen die belast zijn met de problematiek van ongeneeslijk zieke patiënten. Het lidmaatschap van de commissie is onverenigbaar met het mandaat van lid van een van de wetgevende vergaderingen en met het mandaat van lid van de federale regering of van een gemeenschaps- of gewestregering. De leden van de commissie worden, met inachtneming van de taalpariteit - waarbij elke taalgroep minstens drie kandidaten van elk geslacht telt - en op grond van pluralistische vertegenwoordiging, bij een koninklijk besluit vastgesteld na overleg in de Ministerraad, benoemd uit een dubbele lijst, voorgedragen door de Senaat, voor een termijn van vier jaar, die kan worden verlengd. Het mandaat wordt van rechtswege beëindigd indien het lid de hoedanigheid waarin hij zetelt verliest. De kandidaten die niet als effectief lid zijn aangewezen, worden tot plaatsvervanger benoemd, in de orde van opvolging die volgens een lijst bepaald wordt. De commissie wordt voorgezeten door een Nederlandstalige en een Franstalige voorzitter. Deze voorzitters worden verkozen door de commissieleden van de desbetreffende taalgroep. De commissie kan slechts geldig beslissen als twee derden van de leden aanwezig zijn. 3. De commissie stelt haar huishoudelijk reglement op. Artikel 7. De commissie stelt een registratiedocument op dat door de arts, telkens wanneer hij euthanasie toepast, ingevuld moet worden. Dit document bestaat uit twee delen. Het eerste deel moet door de arts worden verzegeld. Het bevat de volgende gegevens: