Maakindustrie: stuwende kern van de economie in de Metropoolregio

Transcriptie

1 Maakindustrie: stuwende kern van de economie in de Metropoolregio Amsterdam Inhoud Blz. Samenvatting 2 1 Inleiding 7 2 Quick Scan Industrie 11 3 Naar een modern industriebeleid 18 4 Actieplan maakindustrie in MRA 28 Bijlage 1 Onderzoeksaanpak 33 Uitgevoerd in opdracht van: Kamer van Koophandel Amsterdam Buck Consultants International Nijmegen, 7 januari 2011

2 Samenvatting Made in Amsterdam Region De Metropoolregio Amsterdam (MRA) is één van de grote economische kerngebieden in Europa: vooraanstaande internationale zakelijke en financiële diensten, centrum van informatie en communicatietechnologie, wereldtop in de creatieve sector, top-10 positie voor toerisme & congressen, Schiphol als grote hubluchthaven. Metropoolregio Amsterdam is een dynamisch en veelzijdig economisch systeem en staat in heftige internationale competitie met andere economische centra. In de internationale positionering en competitie wordt te gemakkelijk voorbij gegaan aan de florerende maakindustrie in de regio en dat is onbegrijpelijk. In branches als basismetaal, machinebouw, food, multimedia, aerospace, fashion en klimaat- en regeltechniek behoren bedrijven uit onze regio tot de Europese top en soms zelfs tot de wereldtop. De maakindustrie is van groot belang voor de export en realiseert met relatief weinig werknemers veel toegevoegde waarde. Nederland is één van de grootste exporteurs in de wereld en de export komt voor een groot deel uit de industrie. Maar in de Metropoolregio Amsterdam lijkt het belang van de industrie te worden vergeten en dat zou een enorme misser zijn. In de moderne economie kan niet meer over traditionele sectoren worden gesproken, aangezien industriële en dienstverlenende bedrijven zijn verweven in waardeketens. In de Metropoolregio Amsterdam is dit goed zichtbaar, want naast industriële bedrijven zijn hoofdkantoren, distributiecentra, marketingkantoren en financiële en zakelijke dienstverleners actief in internationale voortbrengingsketens waarvoor industriële producten de basis vormen. De maakindustrie is dus sterk verweven met de totale economie in de Metropoolregio. De samenhang kan worden voorgesteld door schillen: de kern wordt gevormd door de maakindustrie zelf, die deel uitmaakt van een grotere groep bedrijven in voortbrengingsketens met o.a. toeleveranciers en dienstverleners. Deze industriële waardeketens spelen een belangrijke rol in de economische clusters die in het beleid al zijn geoormerkt (o.a. door het Platform Regionaal Economische Structuur, PRES): financiële en zakelijke dienstverlening, ICT, creatieve industrie, handel & logistiek, life sciences, food en flowers. Buck Consultants International 2

3 Figuur 1 Maakindustrie, clusters en totale economie. Totale economie Clusters PRES Industriële voortbrengingsketens (Maak)industrie Vreemd genoeg is de maakindustrie zelf nog niet geoormerkt als een belangrijke cluster en Kamer van Koophandel Amsterdam roept op om de maakindustrie via de clusteraanpak aan de beleidsagenda van de Metropoolregio Amsterdam toe te voegen. Daartoe presenteert Kamer Amsterdam dit rapport, met op de volgende pagina's een beknopte karakteristiek van de maakindustrie in de metropoolregio Amsterdam, de belangrijkste trends, een overzicht van 'wat er moet gebeuren', en tot slot wat de rol en de activiteiten van de Kamer zijn. Kamer van Koophandel Amsterdam start in 2011 met de campagne Made in Amsterdam om in de regio een breder besef te creëren dat de maakindustrie voor de meeste clusters en sectoren in de Metropoolregio de harde kern vormt (als klant of als toeleverancier). Maakindustrie in de Metropoolregio Amsterdam De maakindustrie in de Metropoolregio is zeer divers. Zowel kleine als grote ondernemingen zijn in de regio aanwezig. In de onderstaande tabel zijn kerncijfers van de maakindustrie in de Metropoolregio opgenomen. Buck Consultants International 3

4 Tabel.1 Cijfers over de maakindustrie in de Metropoolregio Amsterdam 1) Aantal/ bedrag 2009 % van totaal MRA Ontwikkeling sinds 2000 Vestigingen industrie MRA % Groei (5%) Werkgelegenheid industrie MRA % Daling (16%) Toegevoegde waarde industrie MRA in (2008) 8,9 miljard 10% Groei (25%) Exportwaarde industrie MRA in 14 miljard 40% Onveranderd hoog 1) Betreft alleen cijfers over de sector industrie, dus exclusief de uitbestedingen van industriële bedrijven in overige sectoren van de economie In de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw kende de industrie haar hoogtepunt. In die tijd werkten ongeveer drie op de tien Nederlanders in de industrie. Inmiddels is dat percentage in de MRA gedaald tot 9%. De toegevoegde waarde is echter sterk gestegen en de exportwaarde is onveranderd hoog. Enkele bevindingen uit de analyse: Het aantal banen in de industrie van de MRA is in de periode met circa 16% afgenomen tot , als gevolg van outsourcing (van met name diensten) in de regio, verplaatsing van (standaard)productie naar lage lonen landen, automatisering en informatisering. Daarentegen levert elke baan in de maakindustrie nu minimaal één baan elders in de economie op. Ondanks deze afname van werkgelegenheid is de toegevoegde waarde sinds het begin van deze eeuw wel substantieel toegenomen (met 25%) en wordt momenteel geschat op 8,9 mrd. Dat betekent dat de productiviteit per medewerker sterk is gestegen en dat veel ondersteunende activiteiten (in de regio) zijn uitbesteed. De maakindustrie staat bekend als een sterk internationaal georiënteerde sector, wat zich ook uit in een hoge exportwaarde van ca. 14 mrd, ofwel 40% van de export uit de Metropoolregio. Het aantal vestigingen is met 5% toegenomen. Dit is vooral het gevolg van de toename van het aantal ambachtelijke bedrijven in de meubelindustrie. De industrie is de kern voor vele andere economische activiteiten, als klant of als toeleverancier. De financiële en zakelijke dienstverlening krijgt zijn opdrachten voor een belangrijk deel uit de (internationale) industrie, net als de ICT. Daarnaast zijn handel en logistiek nauw verweven met industriële branches. Trends in de maakindustrie De maakindustrie is de afgelopen twintig jaar aan veel veranderingen onderhevig geweest: stevige internationale concurrentie, tal van innovaties, toenemende regelgeving vanuit de Europese Unie en opkomende economieën worden wereldspelers. De komende jaren staat de maakindustrie voor grote uitdagingen: Bedrijven zullen zich nog meer richten op de kernactiviteiten. Bedrijfsonderdelen die niet daartoe behoren, worden uitbesteed (outsourcing).. Als gevolg van outsourcing zijn industriële bedrijven meer afhankelijk geworden van andere partijen in de keten, zoals toeleveranciers, dienstverleners en andere onder- Buck Consultants International 4

5 steunende bedrijven. De komende tijd zal de maakindustrie nog meer in waardeketens samen optrekken met andere bedrijven, zowel internationaal als juist ook regionaal. Door schaalvergroting (fusies en overnames) en concentraties is het internationale speelveld drastisch veranderd. Belangrijke beslissingen worden vaak buiten de regio genomen; de concernstrategie is doorslaggevend. Tegelijkertijd zien we dat voor hoofdkantoren, marketingkantoren en distributiecentra van internationale industriële concerns ook voor de regio Amsterdam kiezen. Verdergaande informatisering en automatisering van productieprocessen en logistieke ketens leiden tot stijging van de arbeidsproductiviteit. Hierin zit de noodzaak voor continue innovatie. Innovatie vormt de kern van productiviteitsstijging en duurzaamheid. Industriële bedrijven moeten constant voorop lopen. Europa is belangrijker geworden voor bedrijven. Zeker in tijden van economische recessie zijn sommige landen bereid fors te investeren in hun eigen industrie (bijv. Frankrijk). In Nederland is dit niet aan de orde. Des te belangrijker is dat er een level playing field voor onder meer milieuwetgeving gaat ontstaan: steeds weer is de indruk dat Nederland strengere regels hanteert dan menig ander Europees land. De toenemende aandacht voor duurzaamheid in de afgelopen jaren biedt kansen voor de maakindustrie in de vorm van nieuwe (biobased) producten en verduurzaming van industriële processen. Niet voor niets zet het huidige kabinet in op een Green Deal en een groen industriebeleid. Voorbeelden in andere Europese regio s (bijv. Stockholm, Eindhoven, Stuttgart en München) leren dat regio s vernieuwingen en veranderingen in de maakindustrie goed kunnen ondersteunen en dat dit tot een extra groei van toegevoegde waarde en export leidt. Wat moet er gebeuren? De maakindustrie is een belangrijk stuwend onderdeel van de economie in de Metropoolregio. Om de concurrentiekracht van de industrie te behouden en versterken zijn de volgende acties nodig: investeren in maatwerkoplossingen voor voldoende fysieke en milieuruimte voor de maakindustrie; investeren in beroepsvoorlichting en onderwijs, zodat de instroom in technische beroepen toeneemt; stimuleren van innovatie door bedrijven in de regio deel uit te laten maken van het nieuwe innovatiebeleid van het Rijk (de zogenaamde Topgebieden) en de EU (Europa 2020); stimuleren dat in het economisch beleid van de Metropoolregio de onderscheiden clusters het scheppend vermogen van de maakindustrie optimaal benutten; de maakindustrie als apart cluster aan de Economische Agenda van de Metropoolregio toe te voegen; in handelsmissies vanuit de regio meer aandacht te besteden aan het industriële MKB dat ook actief is in andere continenten; in het acquisitiebeleid nagaan of nieuwe productiebedrijven of vestigingen van internationale industrieconcerns (handel, logistiek, financieel) aangetrokken kunnen worden; nog meer dan nu al investeren in het verbeteren van het imago van de maakindustrie. Buck Consultants International 5

6 Rol Kamer van Koophandel Amsterdam Kamer van Koophandel Amsterdam wil in de komende jaren een herkenbare, faciliterende rol spelen bij het stimuleren van de maakindustrie in de regio. Als schakel tussen het bedrijfsleven en de overheid is Kamer Amsterdam de ideale partij om gezamenlijk met deze partijen de ambities van de maakindustrie waar te maken. Kamer Amsterdam ziet hierbij de volgende rollen voor zich weggelegd: Informeren: analyseren resp. zichtbaar maken van ontwikkelingen en het economische belang van de maakindustrie voor de overheden. Dit gebeurt via de campagne Made in Amsterdam, maar ook door de vele nog onbekende bedrijven, die toch internationaal actief zijn, beter te leren kennen en hen te ondersteunen in contacten met overheden of andere organisaties in binnen- en buitenland. De Kamer moet de interessante bedrijven in de regio kennen. Faciliteren: aandacht vragen voor omgevingsfactoren voor de maakindustrie; dat kan gaan om milieuruimte, maar ook om arbeidsmarktprojecten. Makelen en schakelen: opbouwen/opzetten van zakelijke netwerken om zodoende bedrijven in de maakindustrie en industriële dienstverleners met elkaar in contact te brengen. In vergelijking met bijv. de regio s Eindhoven en Twente zijn de onderlinge contacten in de Metropoolregio tussen bedrijven in dezelfde waardeketen beperkt. Toch blijken deze netwerken van belang te zijn voor grote bedrijven én voor het MKB om nieuwe signalen op te pakken. Innovatie kent niet alleen een technologische basis, maar vraagt ook vaak om een sociale innovatie door de juiste partners (in de regio) voor vernieuwingen te kiezen. Organiseren: Kamer Amsterdam neemt het initiatief om samen met andere intermediairs (branche organisaties, Syntens) en ondernemersverenigingen een gezamenlijk plan op te stellen hoe de maakindustrie het meest effectief kan worden ondersteund (met in achtneming van de vorige punten). Bovendien zal Kamer Amsterdam bewaken dat er in het nieuwe economische offensief van de Metropoolregio, onder regie van de Economic Development Board, voldoende aandacht is voor de maakindustrie. Buck Consultants International 6

7 1 Inleiding Aandacht voor (maak)industrie Kamer van Koophandel Amsterdam wil meer aandacht voor de industrie in de Metropoolregio. Dit onderzoek verschaft inzicht in: het economische belang van de industrie voor de regio; de mogelijkheden om op basis van de industrie de economie te versterken via bijvoorbeeld innovatie en export; de rol van de Kamer van Koophandel en andere organisaties hoe zij de industrie kunnen ondersteunen. Door onder meer de Stichting voor Industriebeleid en Communicatie (SIC) is de afgelopen tien jaar terecht veel aandacht gevraagd voor de ontwikkeling van de maakindustrie in Nederland. Dat heeft in die periode geleid tot enkele Industriebrieven van diverse regeringen, waardoor het besef is toegenomen dat meer aandacht voor R&D en innovatie, met name in industriële sectoren, van groot belang is voor de concurrentiekracht van ons land. Ook is nationaal steeds meer het besef ontstaan dat samen met de industrie gekeken moet worden naar vraagstukken omtrent energie, duurzaamheid, ruimte en bereikbaarheid en milieuruimte voor bedrijven. Ondanks deze positieve signalen moet worden geconstateerd dat Nederland verder achterop is geraakt met investeringen (publiek en privaat) in innovatie en Research & Development (SER 2010, OECD 2010). Bovendien is met name in de diverse branches van de industrie de krapte op de arbeidsmarkt toegenomen. Het is daarom logisch dat recent enkele spelers in de maakindustrie (o.a. Philips, Akzo Nobel en DSM) maar ook brancheorganisaties (zoals VNCI, Modint, etc,) en de SER om hernieuwde aandacht voor industriebeleid in de nieuwe Kabinetsperiode vragen. Buck Consultants International 7

8 Ook op regionaal niveau zijn er vele initiatieven geweest om meer aandacht te vragen voor de (maak)industrie. In Zuidoost-Nederland (Brabant en Limburg) is daarbij het accent gelegd op het uitbouwen van clusters op het gebied van hoogwaardige apparatuur en systemen, hoogwaardige materialen en de koppeling tussen technologie en Agro en Food. In andere regio s heeft men de afbakening van bedrijfsklassen binnen de (maak)industrie van het SIC gevolgd en het economische belang en de kansen van de maakindustrie beschreven. Steeds weer komt het beeld naar voren dat het werkgelegenheidsaandeel van de maakindustrie weliswaar afneemt, maar nog steeds substantieel is. Ook wordt geconstateerd dat de maakindustrie - zeker in vergelijking met het werkgelegenheidsaandeel - een belangrijk aandeel in de regionale toegevoegde waarde heeft en belangrijk is voor de innovatie en export in die regio s. Definities Kamer van Koophandel Amsterdam en Buck Consultants International hebben in dit project het vertrekpunt gekozen om niet alleen naar de industrie te kijken, maar uit te gaan van waardeketens waarin de industrie de basis vormt. Dat betekent dat toeleverende diensten, handel en logistiek rond industriële productie ook van belang zijn. Met het in kaart brengen van deze waardeketens ontstaat bij het zichtbaar maken van de economische omvang een groot probleem. Statistieken en economische data zijn nog (verouderd) gerangschikt via sectoren. De sector industrie bevat alleen productie (geen industriële diensten), terwijl waardeketens juist veel breder gaan en een reëler beeld schetsen van de economie. Het gaat bijvoorbeeld om een modeketen (ontwerp, productie, handel kleding) of om de hele keten van productie, handel en distributie van geneesmiddelen of medische apparatuur. Daarnaast geldt dat in het regionaal economisch beleid van overheden (ook in de Metropoolregio) veel wordt gesproken over clusters. Daarbij wordt wel rekening gehouden met sectordoorsnijdende ontwikkelingen (van industrie en diensten), maar deze clusters zijn vaak zo breed geformuleerd dat daar meerdere waardeketens toe behoren. Bijvoorbeeld tot het brede cluster Life Science kunnen de al genoemde waardeketens rond geneesmiddelen en medische apparatuur worden gerekend. Tot slot, in dit document is het begrip Maakindustrie synoniem voor de sector industrie. In onderstaand kader zijn de diverse definities van de gehanteerde begrippen gegeven. Definities Maakindustrie: Cluster: Waardeketens: Het met behulp van machines bedrijfsmatig bewerken van grondstoffen en produceren van halffabricaten/eindproducten voor de commerciële markt. Bij de afbakening hanteren we de SIC-indeling voor maakindustrie, aangevuld met gerelateerde branches zoals de afvalsector en de energiesector Ruimtelijke concentratie van gerelateerde bedrijvigheid, gericht op gezamenlijke innovatie en business development, met een aanzienlijke massa en internationaal onderscheidend, met een aantoonbare kennisbasis als motor van vernieuwing Bedrijven uit verschillende industriële branches die allen binnen (het proces van) een product (groep) werkzaam zijn vormen gezamenlijk een waardeketen. Het gaat hierbij om alle bedrijven die relevant zijn bij het proces van een bepaald product (hierbij moet gedacht worden aan grondstoffen, basisproductie, toeleveranciers, diensten, eindproduct, handel e.d.) Buck Consultants International 8

9 Maakindustrie in de Metropoolregio In de Metropoolregio Amsterdam (MRA) maakt de maakindustrie een substantieel onderdeel uit van de regionale economie. De maakindustrie bestaat uit verschillende branches en er is in de regio sprake van een brede spreiding over de diverse bedrijfsklassen in de maakindustrie. In het Noordzeekanaal-gebied bestaat reeds lange tijd veel aandacht voor de industrie. Dat komt door de dominante aanwezigheid van de basisindustrie en de foodindustrie in de diverse havens. Elders in de Metropoolregio krijgt de maakindustrie echter weinig aandacht. Het accent in het economische beleid buiten de havens ligt op de zakelijke en financiële diensten, de creatieve industrie en enkele kennisspeerpunten zoals ICT en life sciences. Dat laatste komt bijvoorbeeld tot uiting in de eind 2009 gepresenteerde Economische Agenda voor de Metropoolregio met de Global Business Gateway strategie. Daarin worden acht clusters onderscheiden (Financiële en zakelijke diensten; ICT, creatieve industrie; handel en logistiek; life sciences; food en flowers; internationaal toerisme en congressen). In deze brede clusters zit de industrie echter te veel verscholen en dreigt ze te weinig aandacht te krijgen in de economische samenwerking binnen de Metropoolregio (onder andere via de Economic Development Board Amsterdam). Het belang van de maakindustrie krijgt wel de nodige prioriteit binnen de Kamer van Koophandel Amsterdam. Afgelopen jaren heeft Kamer Amsterdam diverse malen aandacht gevraagd voor het belang van de (maak)industrie in haar werkgebied. In 2001 zijn de visie en strategie De industrie gewaardeerd en een daarop gebaseerde flyer Industrie en technologie in perspectief uitgebracht. Daarin worden twee industriële pijlers onderscheiden, namelijk het haven- en industriecomplex in het Amsterdam-Noordzeekanaalgebied en de stedelijk georiënteerde kennisintensieve clusters. De industrie zorgde in 2000 voor 5% van de ondernemingen in het Kamergebied, maar is verantwoordelijk voor 14% van de banen, 22% van de toegevoegde waarde en maar liefst 50% van de export. De vraag is of anno 2010 dit aandeel gelijk gebleven is. Is het aantal banen als gevolg van automatisering en offshoring afgenomen? En zijn de toegevoegde waarde en de export van de sector onveranderd hoog gebleven? In 2004 is de strategie uit 2001 opgevolgd door het manifest Ruimte voor vitale industrie, waarbij aandacht wordt gevraagd voor het level playing field op Europees niveau, technologiebeleid en innovatie, en behoud van fysieke en milieuruimte voor de industrie in de regio. Er zijn in de regio, - mede dankzij de inzet van Kamer Amsterdam - ook de nodige successen geboekt, bijvoorbeeld de samenwerking in de sector metaalelektro (IJmond/ Zaanstreek) en in de foodsector in de Zaanstreek (First in Food). In dit rapport wordt aangegeven dat andere accenten in het beleid van de Kamer van Koophandel en andere organisaties noodzakelijk zijn. Daarbij zal naar voren komen dat het er niet zozeer om gaat om nieuwe thema s op te pakken, maar dat de Kamer samen met andere organisaties een meer actievere rol moet gaan spelen, op basis van prioriteiten die bepaald worden door bedrijven. De afgelopen decennia zijn onderdelen van de maakindustrie vooral massaproductieactiviteiten naar lage loon landen verplaatst, met name in Azië en Oost-Europa. Ook de Me- Buck Consultants International 9

10 tropoolregio Amsterdam heeft hier mee te maken gehad. In de regio zijn echter nog tal van (hoogwaardige) productiebedrijven actief. Bovendien hebben industriële concerns ondersteunende diensten (handel, logistiek, marketing/sales, etc.) opgezet. De regio neemt dan ook nog steeds een goede positie in binnen internationale industriële voortbrengingsketens. Door op deze manier naar de industrie te kijken, kan ook worden onderbouwd dat elke baan in de industrie minimaal één baan elders in de economie creëert. En dat zijn vaak ook banen bij bedrijven die internationaal actief zijn en daardoor ook (samen met de industrie) de stuwende basis van de economie van de Metropoolregio versterken. Dat de maakindustrie nog steeds een sector van belang is in de Metropoolregio blijkt uit verschillende analyses in de volgende hoofdstukken. De huidige basis van de maakindustrie (in termen van vestigingen, werkgelegenheid, toegevoegde waarde, export) is geanalyseerd en vergeleken met Hieruit blijkt dat de sector met name in toegevoegde waarde is gegroeid. Daarnaast is de industrie sterk verankerd in een belangrijk deel van de clusters die in de Economische Strategie van de Metropoolregio zijn onderscheiden. Behalve via productieactiviteiten nemen industriële concerns in de Metropoolregio met handel en diensten rond industriële producten een belangrijke positie in binnen internationale voortbrengingsketens. Voor veel industriële bedrijven en dienstverleners is de Metropoolregio de European Business Hub. In dit rapport worden daarom verschillende categorieën bedrijven in industriële voortbrengingsketens onderscheiden. In deze waardeketenaanpak zit de basis voor een krachtig nieuw beleid dat Kamer van Koophandel Amsterdam ook een herkenbare en erkende positie kan geven in het veld met de vele organisaties die zich met economische vernieuwing bezighouden. Leeswijzer De rest van dit rapport is als volgt opgebouwd. In Hoofdstuk 2 worden de resultaten van een Quick Scan van de industrie gepresenteerd. Hierbij is aandacht voor de positie, de omvang en trends van de maakindustrie in de Metropoolregio. Hoofdstuk 3 gaat in op de voorwaarden waaraan een modern industriebeleid moet voldoen, onder andere door het denken over de industrie in waardeketens toe te lichten. Het afsluitende hoofdstuk 4 schetst een actieplan voor de maakindustrie in de Metropoolregio met de bijbehorende rol van Kamer Amsterdam. In Bijlage 1 wordt de aanpak om te komen tot dit rapport uitgewerkt. Buck Consultants International 10

11 2 Quick Scan Industrie Om de omvang en dynamiek van de maakindustrie in de MRA goed in beeld te brengen, kan de verwevenheid van de industrie met de totale economie in de regio via een aantal schillen worden voorgesteld. De harde kern van de economie wordt gevormd door de maakindustrie zelf. De industrie maakt daarnaast deel uit van een grotere groep bedrijven die actief zijn in industriële voortbrengingsketens, waar bijvoorbeeld ook toeleveranciers en dienstverleners toe behoren (bijvoorbeeld ontwerpers, ingenieursbureaus, logistieke dienstverleners en handelsbedrijven). Deze industriële waardeketens spelen een belangrijke rol in de clusters die in de MRA aanwezig zijn en zoals die ook in de Economische Strategie van de Metropoolregio als speerpunten zijn benoemd. Ten slotte is er de rol van de industrie in de totale economie. Die rol is vooral gelegen in het innovatievermogen en de exportkracht van de industriële bedrijven. In de onderstaande figuur is dit schematisch weergegeven. Figuur 2.1 Maakindustrie, clusters en totale economie. Totale economie Clusters PRES Industriële voortbrengingsketens (Maak)industrie Buck Consultants International 11

12 Omvang en trends van de industrie in de MRA De industrie neemt in de Metropoolregio Amsterdam nog steeds een belangrijke positie in (zie tabel 2.1). Het is een veelzijdige sector die goed is voor circa 10% van de werkgelegenheid en toegevoegde waarde en 40% van de exportwaarde van de regio. Tabel 2.1 Overzicht industrie MRA Aantal/ bedrag 2009 % van totaal MRA Ontwikkeling sinds 2000 Vestigingen industrie MRA % Groei (5%) Werkgelegenheid industrie MRA % Daling (16%) Toegevoegde waarde industrie MRA in (2008) 8,9 miljard 10% Groei (25%) Exportwaarde industrie MRA in 14 miljard 40% Bron: BCI (2010) op basis van KvK, CBS en Valuator Onveranderd hoog De industrie in de MRA heeft sinds 2000 een positieve ontwikkeling doorgemaakt. Dat is voor velen waarschijnlijk een verrassing. De groei van de industrie is met name zichtbaar in de kengetallen toegevoegde waarde en export. Een groei van 25% van de toegevoegde waarden in de periode is substantieel (zie tabel 2.2). Dat resultaat is des te opmerkelijker om dat in diezelfde periode de werkgelegenheid daalde met 16%. Dat betekent dat de productiviteit per medewerker sterk gestegen is en dat veel ondersteunende activiteiten zijn uitbesteed in de regio. De groei van het aantal vestigingen is vooral het gevolg van de toename van het aantal ambachtelijke bedrijven in o.a. de meubel industrie. Een kanttekening hierbij is dat de maakindustrie in de MRA een kleiner aandeel van de regionale toegevoegde waarde en export voor zijn rekening neemt dan de industrie in Nederland als geheel. Het aandeel van de Nederlandse industrie in termen van toegevoegde waarde is 13,7% en het aandeel van de export is 58%. Dat deze cijfers in de MRA relatief lager zijn is een gevolg van de omvang van de toeristische sector in de regio en het feit dat de sectoren handel en logistiek en financiële en zakelijke dienstverlening in de MRA meer internationaal acteren dan in andere regio s. Deze gegevens maken dat de industrie in de MRA in vergelijking met Nederland een kleiner aandeel heeft in de toegevoegde waarde en de export, maar het gaat in absolute termen wel om grote getallen. De cijfers uit tabel 1 vertellen nog niet het hele verhaal. Als er dieper op wordt ingezoomd dan blijkt ook dat: De groei van de toegevoegde waarde, bij een daling van de werkgelegenheid, het resultaat is van een forse stijging van de arbeidsproductiviteit; Vooral de ambachtelijke, creatieve sectoren zowel qua vestigingen als werkgelegenheid gegroeid zijn. De overige bedrijfsklassen zijn in de afgelopen 10 jaar gekrompen als naar het aantal vestigingen en de werkgelegenheid wordt gekeken, maar wel gegroeid in export en toegevoegde waarde. Dit kan alleen met behulp van innovaties in productieprocessen en in waardeketens gerealiseerd zijn; Buck Consultants International 12

13 Er sprake is van regionale spin-off van industrie. Uit wetenschappelijke studies blijkt dat de indirecte/afgeleide werkgelegenheid tenminste gelijk is aan de directe werkgelegenheid in de industrie. Deze zogenaamde multipliers van de industrie kunnen worden afgeleid uit onderzoeken van SIC (2003 en 2010) en BCI (2004). Ook aan de hand van lijsten van bedrijven die tot de industriële voortbrengingsketens behoren (toelevering van producten en diensten en handel van industriële producten), kan ook in de Metropoolregio worden onderbouwd dat naast de industrie net zoveel banen in de schil er om heen zijn te achterhalen in zogenaamde industriële voortbrengingsketens. Deze bedrijven moeten dan ook een plek krijgen in het nieuwe industriebeleid in de Metropoolregio; De sectoren chemie, food en metaal de export domineren. De exportwaarde van 14 miljard (door de hele industrie) is van groot belang voor de Metropoolregio; De maakindustrie in de MRA vertegenwoordigt 10% van de toegevoegde waarde in de regio en vormt de harde kern van innovatie en export in het merendeel van de clusters van de Economische Strategie van de Metropoolregio. In tabel 2.2 worden de gegevens uit tabel 2.1 (vestigingen, werkgelegenheid en export) uitgewerkt per bedrijfsklasse van de sector industrie. Tabel 2.2 Aantal vestigingen, werkzame personen en exportwaarde per sector in de industrie, 2009 Cluster Vestigingen Werkzame personen Waarde export (in miljoen ) Verv. van voedings en genotsmidd Verv. van textiel, kleding en leder/lederwaren Houtindustrie en verv. hout, kurk, riet (geen meub.) Vervaardiging van papier en karton Uitgeverijen, drukkerijen en reprod. van opgenomen media Aardolie- en steenkoolverwerkende industrie Verv. van chem. en farmaceut. grondstoffen en producten Verv. van producten met rubber en kunststof Verv. van overige niet-metaalhoudende minerale prod Vervaardiging van metalen in primaire vorm Verv. van producten van metaal (geen machines en appar.) Verv. van computers en van elektr. en optische appar Verv. van overige machines en apparaten Verv. van auto's, aanhangwagens en opleggers Vervaardiging van overige transportmiddelen Vervaardiging van meubels Vervaardiging van overige goederen Voorbereiding tot recycling Aardolie- en aardgaswinning en dienstv. voor aardolie- en aardgaswinning Productie en distributie van en handel in elektriciteit, aardgas en warm water Totaal Bron: BCI (2010) op basis van KvK-gegevens Buck Consultants International 13

14 Vervaardiging van metalen in primaire vorm en voedings- en genotsmiddelen zijn wat betreft werkgelegenheid en exportwaarde belangrijke sectoren. De vervaardiging van chemische en farmaceutische grondstoffen is wat betreft export echter de grootste sector. De grafische sector is, gerekend naar het aantal vestigingen en werkzame personen, de grootste sector, maar speelt bij de export een bescheiden rol. Binnen de grote diversiteit aan maakindustrie in de Metropoolregio zijn verschillende bedrijfsklassen te onderscheiden, die sterk zijn vertegenwoordigd. In figuur 2.2 zijn de meest dominante weergegeven. Figuur 2.2 Sterk vertegenwoordigde bedrijfsklassen binnen de maakindustrie in de Metropoolregio Aerospace Creatief ambachtelijk Klimaat- en regeltechniek Metaal Maakindustrie MRA Chemie Food Media Fashion Voor het mediacluster geldt dat die geconcentreerd voorkomt op de as Hilversum Amsterdam Haarlem. De overige bedrijfsklassen kennen veelal regionale zwaartepunten, zoals metaal in IJmond, food in de Zaanstreek, aerospace op Schiphol en creatieve/ambachtsindustrie in de binnensteden. De chemie (met al haar verschijningsvormen) kent een brede spreiding over de regio. De onderstaande kaart (figuur 2.3) geeft de verdeling van de industriële werkgelegenheid over de MRA weer. Buck Consultants International 14

15 Figuur 2.3 Regionale spreiding industriële werkgelegenheid Bron: BCI (2010) op basis van KvK-gegevens Tabel 2.3 geeft een overzicht van de macro-economische cijfers in Nederland in de afgelopen drie crisisjaren. Wat opvalt is dat de uitvoer na een flinke dip in 2009 inmiddels weer flink aan het groeien is en daarmee een substantiële bijdrage levert aan de Nederlandse economie. Bedrijfsinvesteringen krabbelen langzaam weer op, net als particuliere consumptie. De overheidsinvesteringen, die de afgelopen jaren nog groeiden, zullen de komende periode waarschijnlijk gaan dalen als gevolg van aangekondigde bezuinigingen. Tabel 2.3 Groei van de motoren van de economie in Nederland I 2010 II 2010 III Particuliere consumptie 1,6% -2,5% -0,7% 0,1% 0,6% Bedrijfsinvesteringen 5,1% -12,7% -11,7% -4,2% -3,0% Overheidsbestedingen 2,5% 3,7% 2,1% 1,7% 1,8% Uitvoer 2,8% -7,9% 9,5% 12,2% 10,8% Voorraadvorming 0,3% -0,7% 0,8% 0,4% -0,1% Bron: CBS 2010 Al met al zet de industrie de afgelopen jaren een sterke prestatie neer en levert ze een substantiële bijdrage aan de economie in de MRA. Voor 2011 zijn de verwachtingen voor de investeringen in de industrie (zeer) positief (CBS 2010). Na jaren van verminderde investeringen zal er in 2011 door de industrie weer worden geïnvesteerd in vervangings- en uitbreidingsinvesteringen. Voor de Nederlandse industrie is de Europese markt veruit het belangrijkst. Het is dan ook goed om te kunnen constateren dat de particuliere consumptie naar verwachting op de belangrijkste thuismarkt (Noordwest Europa) een lichte groei zal Buck Consultants International 15

16 laten zien. De export blijft de motor van de groei waarbij de Europese thuismarkt bepalend zal zijn, maar een minderheid van de industrie is ook succesvol in andere continenten (VS en Azië en ook in enkele BRIC-landen). Deze bedrijven staan volgens ondernemers nu nog onvoldoende op het netvlies van diverse intermediaire organisaties. Uit diverse verkenningen (van het CPB, OESO en OECD) blijkt dat de groei van de Nederlandse economie in de komende jaren beperkt zal zijn en zal schommelen tussen de 1 en 2% en dat die groei onveranderd zal voortkomen uit de sterke exportpositie. Die sterke positie zorgt er ook voor dat Nederland, ondanks hoge staatsschulden, relatief gemakkelijk in staat is om aan die verplichtingen te voldoen. Het is goed om te beseffen dat de industrie de basis vormt voor de export. Zeker voor Kamer van Koophandel Amsterdam, als instituut dat een rol speelt in de export van bedrijven, is het zaak om meer inzicht te hebben in de bedrijven die exporteren en met name die bedrijven die er nog steeds in slagen hun exportwaarde te vergroten. Kamer Amsterdam moet weten welke bedrijven dit zijn en in welke waardeketens zij actief zijn. Maakindustrie van belang voor clusters MRA In de Economische Strategie van de Metropoolregio worden 8 internationaal onderscheidende clusters onderscheiden. In de onderstaande tabel zijn de totale aantallen werkzame personen per cluster opgenomen en daarbij beschreven welk percentage daarvan tot de industrie worden gerekend. Hieruit blijkt dat de industriële sector een significant onderdeel uitmaakt van diverse clusters van de Economische Strategie van de Metropoolregio. Daarnaast zijn industriële bedrijven ook van groot belang (als klant of toeleverancier) voor bedrijven in het cluster financiële en zakelijke dienstverlening en handel en logistiek. Tabel 2.4 Werkgelegenheidsaandeel industrie in clusters van de Economische Strategie Metropoolregio Industrie Totaal Percentage Food % Life sciences % ICT % Creatieve industrie % Flowers % Fin+ zakelijke dienstverlening % Handel+logistiek % Toerisme+congres % Totaal ,1% Bron: BCI (2010) op basis van KvK-gegevens Echter, het is te beperkt om alleen te kijken naar het aandeel van de industrie in deze clusters. Aanvullend hierop zijn er tussen de industrie en bedrijven in de diverse clusters namelijk andere economische relaties. Een voorbeeld hiervan zijn de uitbestedingsrelaties tussen de industrie en de financieel en zakelijke dienstverlening (juridisch, administratief, etc.). Het Buck Consultants International 16

17 belang van de industrie voor de clusters van de Metropoolregio kan ook als volgt worden aangegeven: Hoewel de sector financiële en zakelijke dienstverlening zelf geen industriële bedrijven omvat, haalt een belangrijk deel van deze sector haar omzet uit de industriële bedrijven en bedrijven die toeleveren aan de industrie of industriële producten verhandelen. In het ICT cluster is een belangrijk deel van de toegevoegde waarde afkomstig van de eindassemblage en handel in hardware. Bovendien is het ICT-cluster voor een belangrijk deel van haar omzet afhankelijk van de industrie. In de creatieve industrie wordt steeds duidelijker dat van ontwerpen en design alleen geen omvangrijke economie kan ontstaan. Daarvoor zijn echte brands met een gevarieerd productenpakket nodig, waartoe productie essentieel is. In de combinaties tussen creatieve industrie en de echte (producerende) industrie zijn nog veel vernieuwende dwarsverbanden te leggen. Het cluster handel en logistiek is nauw verweven met de diverse industriële branches. Het gaat hierbij om de af- en behandeling van fysieke producten. Bedrijven in de handel en logistiek zelf vallen echter niet binnen de industrie. Voor het life sciences cluster in de Metropoolregio geldt dat het accent wordt gelegd op spin-offs van de universiteiten, waarbij echter niet vergeten moet worden dat met name pharma bedrijven in de regio nu al miljarden toegevoegde waarde realiseren. Voor food geldt dat in de Metropoolregio aangetoond kan worden dat de industriële basis hier overduidelijk aanwezig is. Uit deze toelichting op tabel 2.4 blijkt dat bij de afbakening van belangrijke clusters voor de Metropoolregio niet alleen naar werkgelegenheid moet worden gekeken (gebaseerd op sectoren), maar dat relaties tussen sectoren in de diverse waardeketens (rond industriële producten) een betere invalshoek vormen voor het economische beeld. Buck Consultants International 17

18 3 Naar een modern industriebeleid De waarde van de industrie Sinds de oorlog is de groei van de Nederlandse economie gestaag afgenomen, met in 2009 zelfs een negatieve groei. Opmerkelijk is ook de ontwikkeling van de beroepsbevolking. Het aantal werkzame personen is niet het sterkst gegroeid in de jaren vijftig en zestig, maar vooral in de jaren negentig (mede door parttime werk en de invloed van de uitzendbranche). Interessant is ook de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit, waarvan de groei - ondanks de automatisering - in de loop van de decennia is teruggelopen. Na de oorlog is in eerste instantie tijdens de industrialisatie de productiviteit fors toegenomen. Ondanks het intreden van de kenniseconomie (ICT) is de groei van de arbeidsproductiviteit nooit meer in de buurt gekomen van de naoorlogse situatie. Een deel van de lagere productiviteitstoename in de laatste decennia kan worden toegeschreven aan de snelle groei van het aantal banen in de detailhandel, zorg en overheidsdiensten en de daling van de werkgelegenheid in de industrie. Voor de komende jaren wordt een beperkte groei van de productiviteit en dus ook van de economie verwacht. Tabel 3.1 Gestaag afnemende groei van de arbeidsproductiviteit in Nederland Periode Groei BNP % Groei beroepsbev. % Arbeidsprod. % ,3 0,7 4, ,4 1,1 3,6 Industrialisatie ,9 0,7 5, ,4 0,8 2, ,0 0,4 1,9 Transitie ,0 2,1 1, ,9 1,0 2,0 Kennis-/diensteneconomie ,2 0,1 1,4 Bron: CBS, 2010 Het belang van bedrijven die in staat zijn te innoveren, exporteren en daardoor een productiviteitsstijging realiseren wordt momenteel (landelijk en regionaal) onderschat. Deze bedrijven vormen de stuwende kracht achter de regionale economie. Op dit moment bestaat onvoldoende inzicht in welke bedrijven dit zijn en of deze optimaal gefaciliteerd worden. Het beeld van de economische ontwikkeling in Nederland en in de Metropoolregio is tot op heden te veel gedomineerd door de ontwikkeling van werkgelegenheid en werkloosheid. In internationaal perspectief zijn deze cijfers voor Nederland en voor de regio relatief gunstig. Er is echter onvoldoende zicht op het scheppend vermogen van de nationale en regionale economie: in welke waardeketens zijn wij als land of als regio in staat om in het buitenland geld te verdienen en is de positie van exporterende bedrijven in deze waardeketens voldoende robuust?. Buck Consultants International 18

19 Bedrijven in de maakindustrie worden van oudsher ingedeeld in specifieke industriële branches. Men spreekt bijvoorbeeld van dé metaalindustrie of dé grafische industrie. Belangen van bedrijven in deze bedrijfstaken worden vooral behartigd door brancheorganisaties. Deze brancheorganisaties dragen zorg voor onderlinge contacten binnen de betreffende bedrijfstak. Om vernieuwing in de industrie verder te stimuleren, dienen de zakelijke relaties tussen industriële ondernemingen en hun afnemers en toeleveranciers versterkt te worden. Een duidelijke positie van industriële bedrijven in waardeketens en netwerken is essentieel om de concurrentiepositie van de maakindustrie te versterken en innovatie te bevorderen. Voorbeelden hiervan zijn bedrijven in basismateriaal, automotive-suppliers en autofabrikanten die samen één keten vormen. Dit geldt ook voor ontwerpers, grafische bedrijven, verpakkingsbedrijven en retail in de verpakkingsketen. Het gaat dus om industriële bedrijven die samen met toeleveranciers, afnemers, dienstverleners en kennisinstellingen een waardeketen vormen gericht op groei en innovatie. Trends in de maakindustrie De maakindustrie is de afgelopen twintig jaar aan veel veranderingen onderhevig geweest. De industrie heeft te maken gehad met een stevige internationale concurrentie, de uitbestede productie naar lagelonenlanden en de steeds verdergaande automatisering. Ook voor de komende jaren staat de maakindustrie voor de volgende grote uitdagingen: Bedrijven zullen zich nog meer richten op hun kernactiviteiten. Dit betekent dat bedrijfsonderdelen die niet daartoe behoren (in de regio) uitbesteed worden. Daarnaast zullen arbeidsintensieve productieprocessen, voor zover dit de afgelopen jaren al niet heeft plaatsgevonden, verplaatst worden naar lagelonenlanden in Azië en Oost-Europa. Als gevolg van outsourcing zijn industriële bedrijven meer afhankelijk geworden van andere partijen in de keten, zoals toeleveranciers, dienstverleners en andere ondersteunende bedrijven. Waar zij voorheen alleen de keten beheersten, zijn zij nu slechts een belangrijke schakel in de keten. De komende tijd wordt daarom van de maakindustrie verwacht nog meer in waardeketens samen te werken, internationaal, maar ook in de regio. Door schaalvergrotingen (fusies en overnames) en concentraties is het internationale speelveld drastisch veranderd. Belangrijke beslissingen worden vaak niet meer in de regio genomen. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld Tata, Cargill, Tate&Lyle, Canon, Hitachi, etc. Tegelijkertijd zien we dat hoofdkantoren, marketing kantoren en distributiecentra van internationale industriële concerns nog steeds voor de regio kiezen. Verdergaande automatisering van productieprocessen en logistieke ketens leidt nog steeds tot een stijging van de arbeidsproductiviteit. Noodzaak voor continue innovatie. Innovatie vormt de kern van productiviteitsstijging en maatschappelijk verantwoord ondernemerschap (duurzaamheid). Industriële bedrijven in de regio kunnen namelijk niet (alleen) concurreren op kosten, zij moeten constant voorop lopen. Daarin slagen zowel bedrijven in de procesindustrie (basismetaal, chemie, food), als bedrijven die een eigen industriële systemen of machines ontwikkelen. Daarnaast geldt dat vele uiteenlopende dienstverleners (ICT, technisch ontwerp, logistiek, juridisch, financieel, etc.) internationaal opereren en daarmee een efficiënt en hoogwaardig business services netwerk kunnen bieden aan de maakindustrie. Buck Consultants International 19

20 Europa (de EU) is belangrijker geworden voor bedrijven. Zeker in tijden van economische recessie zijn sommige landen bereid fors te investeren in hun eigen industrie (bijv. Frankrijk). In Nederland is dit niet aan de orde. Maar naast investeringen in innovatie is het misschien nog wel belangrijker dat er een level playing field op het gebied van o.a. milieuwetgeving gaat ontstaan, waarbij steeds weer de indruk bestaat dat in Nederland regels strenger worden gehandhaafd dan in menig ander Europees land. De toenemende aandacht voor duurzaamheid in de afgelopen jaren biedt zeker kansen voor de maakindustrie in de vorm van nieuwe (biobased) producten en verduurzaming van industriële processen. Voorbeelden in andere Europese regio s (bijv. Stockholm, Eindhoven, Stuttgart en München, etc.) leren dat als regio s er in slagen vernieuwingen en veranderingen in de maakindustrie goed te faciliteren, dit tot een sterke groei van toegevoegde waarde en export leidt. Dat faciliteren door overheden en intermediaire organisaties (zoals de Kamer van Koophandel en branche organisaties) zit vooral in het kennen van de bedrijven (met groeipotenties of met problemen), bedrijven uit dezelfde waardeketen bijeen te brengen om innovaties te stimuleren, hen te helpen met de instroom van voldoende personeel en maatwerk te leveren in het kader van milieu- en RO-regelgeving Voorbeeld grafische industrie Met ruim vestigingen en arbeidsplaatsen is de grafische industrie goed voor circa een kwart van de industriële bedrijven en 25% van de industriële werkgelegenheid in de Metropoolregio. De branche is vooral gericht op de regionale en nationale markt en minder internationaal georiënteerd dan sommige andere industriële bedrijfsklassen. Door ontwikkeling van nieuwe technieken en snellere apparatuur opereert de branche steeds efficienter. Tegelijkertijd verandert de markt snel, omdat communicatie steeds minder via papier plaatsvindt en meer via internet en mobiel. Bovendien bieden moderne hard- en software aan bedrijven en particulieren zelf de mogelijkheden om drukwerk te verzorgen. Grafische bedrijven moeten dus op zoek naar andere manieren om waarde aan hun producten toe te voegen. De eigen investeringen in nieuwe technologie en productenaanbod en de toenemende concurrentie van andere communicatievormen resulteren in een steeds hoogwaardiger bedrijfstak, maar ook in overcapaciteit. Bedrijven zijn genoodzaakt tot een strategische heroriëntatie, met aandacht voor verbreding van de dienstverlening, nieuwe technologische mogelijkheden, versterking van de marketingfunctie, etc.. Dit vergt nieuwe vormen van samenwerking in de keten, niet alleen met toeleveranciers, maar vooral ook met ontwerpers, andere dienstverleners, multimediabedrijven en klanten. Ondanks de overcapaciteit hebben veel bedrijven te maken met een gebrek aan goed opgeleid personeel. Ondanks recente initiatieven om grafische opleidingen te versterken, geniet de branche nog onvoldoende belangstelling bij de jeugd om in de vraag te kunnen voorzien. Net als de rest van de industrie heeft deze branche te maken met een imagoprobleem ( vieze handen, terwijl dit al lang niet meer zo is). De noodzakelijke strategische heroriëntatie en aanpak van gemeenschappelijke knelpunten als onvoldoende arbeidsaanbod vragen om meer samenwerking, zowel in de keten als in de branche zelf. Brancheorganisaties opereren op landelijk niveau, maar er is daarnaast behoefte aan samenwerking met regionale partners (zowel binnen als buiten de branche) om zakelijke netwerken uit te bouwen en de concurrentiepositie te versterken. Hierbij kan de Kamer van Koophandel, samen met andere partijen, een rol spelen. Bron: Workshop grafische industrie, Haarlem 5 november 2010 Buck Consultants International 20

21 Denken in waardeketens Voor Kamer van Koophandel Amsterdam, brancheorganisaties, Syntens en ondernemersverenigingen in de Metropoolregio Amsterdam vergt dit een andere manier van werken. Waar voorheen de nadruk lag op het ondersteunen van een bedrijfstak, ligt tegenwoordig de nadruk op de totale waardeketen, waarbij alle activiteiten in de keten een rol speelt. In de waardeketen kunnen vier typen bedrijven onderscheiden worden: Basisindustrie Zelfscheppend (met eigen eindproducten) Toeleveranciers van industriële producten Dienstverleners in de waardeketen In de onderstaande figuur worden de relaties tussen de typen bedrijven weergegeven. Het SIC (2010) constateert dat industriële bedrijven steeds meer opschuiven naar leveranciers van slimme productdienstcombinaties om daarmee te toegevoegde waarde te creëren voor klanten en zich onderscheiden van de concurrentie. Voor een sterke maakindustrie is het essentieel dat met name de basisindustrie en de zelfscheppende bedrijven sterk verankerd zijn in de regio. Als het met deze bedrijven voor de wind gaat, dan heeft dit ook positieve gevolgen voor de ondersteunende diensten (toeleveranciers en dienstverleners). Figuur 3.1 Typen bedrijven in de keten A Basis Milieuruimte/ Internationale concurrentie B Zelfscheppend Innovatie/ marktbewerking Vestigingsklimaat C Toeleveranciers Vestigingsklimaat Netwerken D Dienstverleners Vestigingsklimaat Netwerken Handelsbevordering De Metropoolregio huisvest bedrijven in alle vier categorieën. De kennis over de verschillende categorieën en hun onderlinge relaties is beperkt. Van de basisindustrie bestaat een goed beeld. Het gaat hier veelal om grote bedrijven (vaak beursgenoteerde) die regelmatig in het nieuws zijn met een accent op milieuruimte / internationale concurrentie. Er is nu in de meeste deelgebieden voldoende fysieke ruimte (vestigingslocaties) in de regio Amsterdam. De basisindustrie heeft echter voldoende milieuruimte nodig om te kunnen voortbestaan en vernieuwen. De omvang van de bedrijven in de basisindustrie (groot; beursgenoteerd) maakt dat de scope van deze bedrijven mondiaal is. Concurrentie vindt dan ook op internationaal schaalniveau plaats. Buck Consultants International 21

22 Van de andere categorieën bestaat een minder volledig beeld. De box op de volgende pagina geeft een overzicht van (vooral) grote bedrijven in de waardeketen. Echter, met name in de categorieën B, C en D zijn naast grote, ook vele tientallen MKB-bedrijven actief met een internationale actieradius die bij overheden en intermediaire organisaties niet op het netvlies staan. Modern industriebeleid vergt ook dat er aandacht is voor ingenieursbureaus, handelsvestigingen van industriële multinationals en hoogwaardige dienstverleners. Dergelijke bedrijven zijn actief op internationale markten en zien en benutten de regio als European Business Hub. Dat laatste is dus niet alleen aan de orde in het vaak genoemde segment van de Europese hoofdkantoren en de creatieve industrie, maar ook de maakindustrie ziet de Metropoolregio als een hub voor haar Europese en soms ook mondiale activiteiten. Van groot belang in bovenstaande figuur zijn de onderlinge relaties tussen de verschillende typen bedrijven. In een waardeketen komen bedrijven voor uit alle vier de typen. Het is dus van belang over de grenzen van de categorieën heen te kijken en te bezien wat de relaties tussen verschillende typen bedrijven zijn. Zoals te zien in figuur 3.1, zijn alle typen bedrijven met elkaar verbonden; deze samenhang is de basis voor waardeketens. Bedrijven in de basisindustrie leveren input voor zelfscheppende en toeleverende bedrijven en ontvangen input van dienstverleners. Zelfscheppende bedrijven krijgen input van alle drie de andere typen, maar leveren ook producten aan toeleveranciers en dienstverleners. Toeleveranciers leveren producten aan zelfscheppende en dienstverlenende bedrijven en ontvangen input van alle drie de andere typen bedrijven. Tot slot leveren dienstverleners diensten aan alle andere typen bedrijven. Sommige bedrijven zijn in meerdere van deze typen bedrijven actief. Buck Consultants International 22