Trendrapport PO en VO

Trendrapport PO en VO Technologieën van de toekomst Trendrapport mbo 1

2 Trendrapport PO en VO 3D bril te gebruiken voor voorkant

Voorwoord Beam me up, Scotty De kracht van science fiction is dat het ons vergezichten toont van de mogelijkheden van techniek. Onze fantasieën worden voor even gerealiseerd. Voor even? Vaak blijken sf-films achteraf een voorspellende gave te bezitten. Al in 1969 toonde Kubrick in zijn verfilming van Arthur C. Clarke s 2001 a Space Odessey apparaten die verdacht veel op de hedendaagse tablet lijken. In Star Trek ( Beam me up, Scotty ) en Star Wars zagen we objecten en levende wezens materialiseren alsof ze ter plekke werden gemaakt. In 2011 verkoopt De Bijenkorf tijdens de Dwaze Dagen een 3d-printer voor nog geen 1250,-. Over twee jaar krijgen onze kinderen voor Sinterklaas een verkleinde versie hiervan. Dan kunnen ze hun eigen autootjes en sierraden ontwerpen en printen. http://innovatie.kennisnet.nl/trendrapport U begrijpt dat de snelle ontwikkeling van techniek ook volop kansen biedt voor het onderwijs. Bij Kennisnet onderzoeken we deze mogelijkheden dagelijks. Niet met als doel om zoveel mogelijk technologie in het onderwijs te stoppen, maar om te ontdekken waar gebruik van ict het onderwijs beter kan maken. Hoe dit kan bijdragen aan thema s als opbrengstgericht werken en talentontwikkeling. Of waar dit oplossingen kan bieden in periodes van krimp en bezuiniging. We kijken vooral vooruit, naar de zaken die gaan komen. Zodat u gedegen en toekomstbestendige beslissingen kunt nemen over de inzet van technologie binnen uw onderwijs. En dat in een tijd waarin we onze kinderen meer willen bieden met minder geld! Vooruitkijken is daarmee belangrijker dan ooit. In deze publicatie bieden wij u een overzicht van de technologische ontwikkelingen die op korte termijn interessant gaan worden voor het onderwijs. We hopen dat dit trendrapport u een goed beeld geeft van wat er op ons afkomt en hoe we daar ons voordeel mee kunnen doen. Volop inspiratie dus. Frans Schouwenburg Sectormanager PO en VO Trendrapport PO en VO 3

Inhoudsopgave Inleiding 5 Maatschappelijke ontwikkelingen 6 Uitdagingen voor het funderend onderwijs 8 Belangrijkste technologieën Cloud computing Social media Verrijkte content Augmented reality Learning analytics 10 14 18 22 26 Meer informatie 30 4 Trendrapport PO en VO

Inleiding Kinderen maken in de eerste achttien jaar van hun leven een enorme ontwikkeling door. Het funderend (primair en voortgezet) onderwijs begeleidt en ondersteunt ze hierbij, zodat de jongeren straks goed voorbereid de arbeidsmarkt betreden. Maar hoe die toekomst er voor deze nieuwe generatie precies uit gaat zien is nog onzeker. Wel staat vast dat ict hierin een belangrijke rol speelt. Ict blijft zich snel ontwikkelen, nieuwe toepassingen schieten als paddenstoelen uit de grond. Dat heeft een grote impact op het onderwijs. Welke technologie moet u als manager nu inzetten? Waar gaat u in investeren? Wat kan ict voor uw specifieke onderwijssituatie betekenen? Welke trends zijn blijvend? Om u bij het beantwoorden van deze cruciale vragen te helpen, zetten we de belangrijkste trends en ontwikkelingen op een rij. Wij maakten een overzicht van de belangrijkste technologieën die het funderend onderwijs de komende vijf jaar zullen beïnvloeden. Waar mogelijk komen we met praktische tips. De geselecteerde technologieën hebben invloed op de inhoud van het onderwijs (het wat) en op de wijze waarop het onderwijs verzorgd en georganiseerd kan worden (het hoe). Ze roepen een aantal nieuwe vraagstukken op waar onderwijsorganisaties, leidinggevenden, onderwijsgevenden en leerlingen een antwoord op kunnen en moeten formuleren. Daarom geven we bij elke technologie niet alleen aan wat deze inhoudt, maar ook wat deze kan betekenen voor het funderend onderwijs. Sommige technologieën spelen nu al een (grote) rol in de onderwijspraktijk, voor andere geldt dat dit wat langer zal duren. Dit overzicht is bedoeld als startpunt voor iedereen die met nieuwe technologieën aan de slag wil. Het geeft een beknopt overzicht. Bent u geïnspireerd en wilt u meer te lezen, gebruik dan onderstaande QR code om direct naar onze website te gaan. Hier vindt u ook actuele voorbeelden, een online versie van het rapport én ervaringen van gebruikers. Wij nodigen u van harte uit om hier ook uw ervaringen en toepassingen te delen. Zo inspireren en helpen we elkaar om de technologische mogelijkheden van nu en straks te verkennen en te implementeren. Deze publicatie bestaat uit drie delen: Maatschappelijke ontwikkelingen: welke grote verschuivingen zien we in de maatschappij? Uitdagingen: wat zijn de uitdagingen waar het funderend onderwijs nu voor staat? Belangrijkste technologieën: welke technologieën zijn in opkomst en hoe kunnen die een bijdrage leveren aan de uitdagingen? http://innovatie.kennisnet.nl/trendrapport Trendrapport PO en VO 5

Maatschappelijke ontwikkelingen Op dit moment vindt een aantal grote ontwikkelingen plaats in onze samenleving, die de manier waarop we samen werken, leven en leren sterk beïnvloeden. De belangrijkste verschuivingen worden hier toegelicht. Netwerksamenleving Persoonlijk en op maat Door de opkomst van internet, cloud computing en social media staan we meer dan ooit in verbinding met elkaar en met de wereld. Dit verandert de sociale structuur van onze samenleving. De noodzaak om in vaste structuren te werken verdwijnt meer en meer. Om efficiënt (samen) te werken, is het niet langer nodig om met zijn allen op dezelfde plek te zitten of vanuit dezelfde organisatie te werken. Via draadloze en mobiele technologie en via internetapplicaties zijn mensen altijd en overal met elkaar verbonden. De komst van de nieuwe generatie tablets zoals de ipad van Apple en de Galaxy van Samsung geeft het gebruik van mobiele en draadloze technologie een nieuwe impuls. Steeds meer mensen hebben via een eigen device toegang tot netwerken: kennis en informatie waar en wanneer ze maar willen. De grenzen van tijd, ruimte en locatie zijn hiermee nagenoeg verdwenen. De netwerksamenleving heeft hiermee definitief haar intrede gedaan. We zien binnen de economie een verschuiving van een aanbodgerichte naar een vraaggestuurde markt. In een aanbodeconomie bepalen bedrijven wat klanten kunnen kopen. Zij bedenken en ontwikkelen nieuwe producten, die ze vervolgens bij verschillende doelgroepen proberen te verkopen. In een vraageconomie staat de vraag van de klant centraal. Met behulp van persoonlijke profielen of doordat de klant zelf via internet zijn eigen product samen kan stellen, weten we in toenemende mate wat de klant wil. Dit leidt tot andere manieren van inkopen, produceren en opslaan. Daar waar de klant vroeger alleen een zwarte T-Ford kon kopen, kan hij nu online zijn eigen auto samenstellen. En waarom nog een abonnement op een krant als u zelf uw eigen informatieaanbod kunt regelen en zo uw eigen krant kunt vormgeven? Ook diensten als verzekeringen worden meer en meer op maat geleverd. De klant kiest zelf de hoogte van het eigen risico en bepaalt bijvoorbeeld of hij verzekerd wil zijn voor kraamzorg. Kortom, steeds meer mensen willen hun producten en diensten persoonlijk en op maat hebben. Technologische ontwikkelingen maken dit mogelijk en betaalbaar. 6 Trendrapport PO en VO

Nieuwe organisatie- en verdienmodellen Technologisering van het leven Als gevolg van de hiervoor genoemde ontwikkelingen zien we dat veel organisaties zich herbezinnen op hun rol en toegevoegde waarde. Consumenten kopen geen fysieke cd meer, maar luisteren via Spotify of kopen muziek als een dienst. Wie een boek wil publiceren, zet een hoofdstuk online en bekijkt of het publiek bereid is om ervoor te betalen. En wie een hardloopschoen nodig heeft, gaat niet naar de winkel, maar bepaalt aan welke eisen de schoen moet voldoen en stelt aan de hand van eigen wensen de schoen online samen. Hierdoor verandert de rol van winkels, uitgevers en andere organisaties. En met de rol verandert ook de wijze waarop ze hun geld verdienen. De producten of diensten waaraan vroeger geld werd verdiend, zijn nu vaak gratis. Waar verdient een telecombedrijf zijn geld mee als iedereen via Skype belt? Waar verdient een uitgever geld mee als alle informatie gratis online te vinden is? Deze ontwikkelingen vragen om andere verdienmodellen en om nieuwe en meer persoonlijke manieren van organiseren. Technologie dringt meer en meer door in ons dagelijks leven, in werk en privé. Als we iets niet weten, dan googlen of bingen we het of we raadplegen ons sociale netwerk via Facebook of Hyves. Nieuws en achtergronden komen persoonlijk en op maat via onze favoriete device binnen. Auto s bevatten intussen meer software dan elektronica. Niet alleen voor het rijden, maar ook voor het ontvangen en zenden van relevante informatie. Zo kan de garage op afstand constateren of er gebreken zijn en kleine reparaties uitvoeren. Ook andere (gebruiks)voorwerpen worden in toenemende mate van chips met informatie voorzien. Deze chips kunnen onderling en met het internet communiceren. Een chip in medicijnen bijvoorbeeld registreert of het medicijn daadwerkelijk door de patiënt wordt ingenomen. Zo niet, dan krijgt de huisarts of mantelzorger een bericht; hij kan dan contact opnemen met de patiënt. Als de medicijnen bijna op zijn, gaat er automatisch een seintje naar de apotheek. Trendrapport PO en VO 7

Uitdagingen voor het funderend onderwijs Maatschappelijke ontwikkelingen hebben hun invloed op het onderwijs. De manier waarop we met elkaar werken en leven verandert. Daarmee veranderen ook de vaardigheden die leerlingen nodig hebben als ze straks zelfstandig functioneren in de samenleving. Hier ligt een belangrijke taak voor scholen. Het is aan het onderwijs de brug te slaan tussen de eisen van de samenleving en de specifieke behoeften van leerlingen. Voor de komende jaren zien wij voor het funderend onderwijs de volgende belangrijke uitdagingen: Het vergroten van de kwaliteit Scholen hebben de taak leerlingen op de toekomst voor te bereiden. Die taak wordt aangescherpt: de kwaliteit van het onderwijs moet omhoog. Er is veel aandacht voor het verhogen van het taal- en rekenniveau van leerlingen en toekomstige docenten. Maar ook voor bepaalde competenties die belangrijk zijn voor de netwerksamenleving waar leerlingen in opgroeien. Zij moeten bijvoorbeeld kritisch zijn, goed kunnen samenwerken, zelfstandig problemen op kunnen lossen, creatief en vooral ook mediawijs zijn. Een pittige klus voor scholen. Zeker ook omdat elke leerling uniek is en goed onderwijs persoonlijk is. De leerlingenpopulatie van het funderend onderwijs is groot en sterk heterogeen. Leerlingen verschillen in leeftijd, ervaring, leervoorkeur, talent, culturele achtergrond en sociaaleconomische klasse. Scholen staan voor de uitdaging maatwerk te bieden en daarbij de kwaliteit en professionaliteit van de school op te schroeven. Het verhogen van doelmatigheid Het is bezuinigen wat de klok slaat. Dat betekent dat scholen de onderwijskwaliteit moeten verhogen met minder middelen. Efficiënter en effectiever werken dus. Dat geldt ook voor het primair en het voortgezet onderwijs. Hoe kunnen scholen dat aanpakken? Door slim te organiseren, (onderwijs)processen te optimaliseren en meer te sturen op kwaliteit. Dat vereist een professionele organisatie die open staat en verbonden is met de omgeving. Een professionele organisatie Om de hoge ambities te kunnen realiseren, hebben de scholen een lerende organisatie nodig. Een organisatie die doelgericht werkt en resultaten zichtbaar maakt. Transparantie is noodzakelijk om de kwaliteit en doelmatigheid van het onderwijs te kunnen meten. Zo wordt duidelijk waar ingrepen nodig zijn. Ook kunnen scholen van elkaar leren door de prestaties met elkaar te vergelijken. Bovendien krijgen ouders, leerlingen, overheid en andere belanghebbenden hiermee inzicht in de onderwijsprocessen. Ict kan scholen ondersteunen om de kwaliteiten en resultaten transparant te maken. Het bundelen van krachten Scholen staan niet alleen voor deze zware taak. Ze krijgen op de eerste plaats steun van elkaar. Maar ook ouders en maatschappelijke organisaties voelen zich verantwoordelijk en kunnen bijdragen aan meer kwaliteit. En dan is er de intensieve samenwerking met kindvoorzieningen, zorg, cultuur en het bedrijfsleven. Technologische ontwikkelingen kunnen deze samenwerking verbeteren. Ict-toepassingen kunnen bijvoorbeeld de communicatie tussen scholen, kinderopvang en jeugdzorg effectiever en efficiënter faciliteren. De brede onderwijsschool kan hierbij een belangrijke spin in het web worden; een lokale ontmoetingsplaats waar het kind centraal staat. 8 Trendrapport PO en VO

Belangrijkste technologieën In het volgende deel beschrijven we de belangrijkste technologieën die nu of in de komende vijf jaar een rol kunnen spelen in het onderwijs. Ze bieden ondersteuning aan de onderwijsprofessionals en creëren nieuwe oplossingsmogelijkheden voor de beschreven uitdagingen. Verrijkte content Learning analytics Augmented reality Cloud computing Social media Trendrapport PO en VO 9

10 Trendrapport PO en VO Cloud computing Minder zorgen om techniek, meer profijt van ict

WAT Overal en altijd uw mail lezen, rekeningen betalen, werken aan een presentatie of een document delen. Het maakt niet meer uit via welke computer, laptop, tablet of smartphone u inlogt. U kunt direct bij uw eigen spullen, gewoon verder gaan met waar u mee bezig was. Deze manier van werken neemt hand over hand toe en is mogelijk dankzij cloud computing. Cloud computing is het gebruiken van ict-diensten via internet. Standaarddiensten die de gebruiker (tegen betaling) zelf kan inrichten. De programma s en documenten staan op internet in plaats van op de eigen computer of server. De gebruiker heeft zo geen zorgen om de techniek en het onderhoud. Bovendien zijn de diensten overal en altijd vanaf een eigen device beschikbaar. Cloud computing is overigens niet nieuw. Denk bijvoorbeeld aan e-mail of telebankieren. Nieuw is wel de groeiende waaier aan nieuwe toepassingen. Cloud computing betekent een fundamentele verandering in het denken over en het gebruik van ict. U hoeft niet meer na te denken over middelen en pakketten, maar over wat u wilt bereiken. Ict wordt hiermee een dienst, in plaats van een product. IMPACT Ook het onderwijs maakt volop gebruik van cloud computing. Er zijn bijvoorbeeld cloud oplossingen voor de elektronische leeromgeving, administraties, mail en tools die (digitaal) samenwerken ondersteunen. Een groot voordeel is dat de school zelf geen servers en software hoeft te kopen en te onderhouden. In plaats daarvan abonneert u zich op de functionaliteiten die de school nodig heeft. Omdat het om standaarddiensten gaat met veel gebruikers, blijven de kosten relatief gezien laag. Bovendien bewegen de kosten mee met het werkelijke gebruik. Is het gebruik laag, dan betaalt u minder. En omgekeerd: pieken kunt u goed opvangen. Door het gebruik van cloud diensten wordt de technische infrastructuur binnen de school eenvoudiger. Er is immers alleen toegang tot internet nodig. Daardoor hoeft er minder tijd (en dus geld) te worden besteed aan technisch beheer van de infrastructuur en verschuift de aandacht naar het functioneel beheer. De school moet regelen dat leerlingen, docenten en stafmedewerkers toegang krijgen tot de toepassingen. Anders gezegd: de school krijgt ruimte (tijd en geld) om aandacht te geven aan de toepassingsmogelijkheden van ict in het onderwijs- en leerproces en de organisatie. Trendrapport PO en VO 11

TOEPASSINGEN Cloud computing verandert niet zozeer de toepassing zelf als wel de wijze waarop ict geleverd wordt. En daar ontstaan de voordelen. Naast de reeds genoemde efficiencyvoordelen biedt cloud computing ook mogelijkheden voor flexibel onderwijs. Een school die gebruik maakt van cloud diensten biedt medewerkers en leerlingen altijd en overal toegang tot hun werk en/of lesmateriaal. Ze kunnen thuis in dezelfde omgeving (door)werken. Geen gedoe met usb-sticks of gesleep met zware boeken. Niets meer wat ze thuis zijn vergeten; alles wat leerlingen doen, staat immers online. Daarmee is het een belangrijk middel of misschien zelfs wel een voorwaarde van onderwijs dat onafhankelijk is van plaats en tijd. Dit geldt ook voor de docent. Vanuit elke plek kan hij communiceren of samenwerken met collega s, leerlingen en ouders. Bijvoorbeeld via communicatieplatforms als Google of Office 365. Hiermee kan de docent leerlingen of groepen gebruikers op afstand volgen en begeleiden. Een school kan de functionaliteit per gebruiker inkopen. De ene toepassing voor die groep en een andere voor die. En het jaar daarop kan dat weer wisselen. AANDACHTSPUNTEN Cloud computing is gebaseerd op een aantal principes. Standaardisatie is er daar één van en dat terwijl u soms specifieke wensen heeft. Maatwerk betekent vaak zelfingerichte voorzieningen die een forse extra investering en onderhoud vragen. Denk hierbij aan de bekende 80/20-regel: vraag uzelf af wat de extra 20% maatwerk u waard is. Er ontstaan steeds meer mogelijkheden om maatwerk toe te passen binnen cloud diensten. Er bestaat overigens niet één cloud dienst die alle functionaliteiten biedt. In de regel zult u dus gebruikmaken van verschillende diensten, producten en leveranciers. Daarbij moet u er goed op letten dat er makkelijk uitwisseling van informatie kan plaatsvinden en dat de toegang voor gebruikers goed is geregeld. Een ander belangrijk principe is dat alle gegevens op het internet staan bij uw cloud aanbieder. Een betrouwbare internetverbinding is noodzakelijk. Daarnaast is het belangrijk om als school eigenaar te blijven van de gegevens, te weten wie er toegang toe hebben en hier verantwoordelijkheid voor kunnen nemen. Wat is hierbij de verantwoordelijkheid van de school naar minderjarige leerlingen en medewerkers? Welke invloed heeft de fysieke (internationale) locatie waar de gegevens staan op issues als toegang en privacy? Kunt u, als u van aanbieder wilt wisselen, uw gegevens meenemen? Allemaal zaken om goed uit te zoeken voordat u met een aanbieder in zee gaat. Ondanks alle zaken waar u op moet letten, zien wij de ontwikkeling naar cloud diensten als onomkeerbaar. Regelmatig wordt in dit verband de vergelijking met de elektriciteits- en watervoorziening gemaakt. Er is geen organisatie die zonder kan en toch laten de meeste organisaties deze voorziening met een gerust hart over aan verschillende nutsleveranciers. Met standaard ict gaat het snel dezelfde kant op. 12 Trendrapport PO en VO

VOORBEELDEN Een herkenbaar voorbeeld van cloud computing zijn de elektronische leeromgevingen die op steeds meer scholen gebruikt worden. Ook zijn bijna alle leerlingvolgsystemen inmiddels cloud diensten, zoals bijvoorbeeld Parnassys en Esis. Basisschool De Droomspiegel in Almere heeft dit uitgebreid met een portfolio in de cloud. Adjunct-directeur Kristian van den Berg: We vinden het belangrijk dat leerlingen zicht hebben op hun eigen leerproces en dat ze zowel naar hun ontwikkelpunten als talenten kijken. Een portfolio in de cloud heeft een groot aantal voordelen voor ons. Doordat het portfolio altijd en overal beschikbaar is, kunnen ouders, maar ook opa s en oma s meekijken. Deze transparantie verhoogt de ouderbetrokkenheid. Daarnaast kunnen leerlingen ook van buitenaf dingen toevoegen aan hun portfolio. Leren vindt immers ook buiten de school plaats. Mytylschool De Brug werkt mee aan het nieuwe concept De Cloudschool, om plaats- en tijdonafhankelijk werken in een virtuele school mogelijk te maken. Jan Kraaienbrink, directeur van de school: Een cloudschool is een soort school in de wolken waar je altijd en overal naar toe kunt. De reis er naartoe gaat via de digitale snelweg, het internet. De Brug maakt gebruik van de clouddienst Google Apps Education en wordt ondersteund door G-Company. Ook Microsoft biedt met Sharepoint en Live@ Edu soortgelijke mogelijkheden. Kraaienbrink: Iedereen kan eenvoudig agenda s, bestanden en ook webpagina s maken en delen. Al snel bleek dat ook leerlingen er prima mee uit de voeten kunnen. Doordat we het onderhoud uitbesteden aan Google kunnen we weer meer tijd besteden aan het onderwijs. Het voortgezet onderwijs op het Hondsrug College in Emmen heeft een speciale absentenregistratie-app ontwikkeld. Docenten krijgen via hun eigen tablet toegang tot de database die in de cloud staat. Dankzij de app is de leerling-registratie voor docenten een stuk gebruiksvriendelijker. Ze krijgen per klas de foto s van de leerlingen te zien en met een vingerklik melden ze of een leerling afwezig is. De cloud maakt het ook mogelijk dat meldingen die via de administratie binnenkomen direct worden verwerkt. De docent ziet dan meteen of een afwezigheid al dan niet geoorloofd is. Cloud computing Social media Verrijkte content Augmented reality Learning analytics Trendrapport PO en VO 13

14 Trendrapport PO en VO Social media In contact met de wereld om je heen, altijd en overal

WAT Altijd en overal in contact zijn met anderen, informatie uitwisselen, dialoog en debat opzoeken of gezamenlijk kennis creëren. En dat allemaal los van bestaande organisatie- of landsgrenzen, sociaaleconomische klassen of andere indelingen. Het is mogelijk met social media. Toegang tot kennis en kennissen wordt niet meer bepaald door onze directe leefomgeving. Daarmee vergroten social media onze fysieke wereld en maken ze het samenwerken (over grenzen heen) makkelijker. IMPACT Social media faciliteren het communiceren en samenwerken in groepen. In het onderwijs komen deze activiteiten veelvuldig voor. Nu zijn deze activiteiten nog tijd- en plaatsgebonden. Leerlingen en docenten ontmoeten elkaar fysiek om samen te werken. Social media vergroten de mogelijkheden om het samen leren anders te faciliteren. Niet alleen in tijd, maar ook in reikwijdte. Een expert van buiten kan bijvoorbeeld makkelijk via social media bevraagd worden of meewerken aan een project. Social media zijn online platforms waar gebruikers met elkaar in contact kunnen komen en zelf de inhoud bepalen en verzorgen. Met social media verbinden mensen zich met anderen om verhalen, ervaringen of informatie te delen. Deze verbindingen kunnen objecten (zoals foto s, video s en tekst) vertegenwoordigen of mensen met dezelfde interesses en/of kenmerken (zoals netwerken). Denkt u daarbij bijvoorbeeld aan het delen van uw foto s via Flickr, de kennis die wij gezamenlijk creëren op Wikipedia of het uitwisselen van informatie op het zakelijke netwerkplatform LinkedIn. Social media zijn cloud based, dat wil zeggen dat de netwerken altijd en overal toegankelijk zijn. Een tweede aspect dat aanspreekt, is dat social media het makkelijker maken om met een diversiteit aan groepen te communiceren. Contact met bijvoorbeeld ouders of organisaties kan soms veel tijd en moeite kosten. Met social media wordt dat makkelijker, ook omdat ouders en organisaties mee kunnen doen wanneer het schikt. Social media brengen scholen in contact met hun omgeving en hebben daarom de potentie om de relatie tussen onderwijs en maatschappij te versterken. Groepen die altijd moeilijk of niet bereikbaar waren, worden nu toegankelijk. Social media veranderen de manier waarop wij samen leven, leren en werken. Het is mogelijk om onafhankelijk van tijd, plaats en bestaande structuren informatie en kennis te delen en te construeren. Trendrapport PO en VO 15

TOEPASSINGEN Social media worden zowel in het primaire als in het ondersteunende proces ingezet. Leerlingen kunnen online informatie beoordelen via social media, wat belangrijk is voor leerdoelen als informatieverwerving en -verwerking. In het secundaire proces zien we docenten die met elkaar samenwerken. Ze maken nieuw lesmateriaal in wiki s en delen ervaringen en nieuwe inzichten via communities. Zo werken ze aan hun professionalisering. Ook zijn er de mogelijkheden om de interactie tussen de school en omgeving te verbeteren. Bijvoorbeeld in de communicatie naar ouders of organisaties. AANDACHTSPUNTEN Gedrag in de online wereld is vaak een spiegel van gedrag in de fysieke wereld. Veel van de uitdagingen bij offline samenwerken gelden ook online. Zo zijn er zowel in de echte wereld als in de online wereld verschillende omgevingen. Bijvoorbeeld plekken waar vooral wordt rondgehangen en plekken die gericht zijn op de eigen peergroup. Ook zijn er omgevingen die specifiek zijn gericht op leren en samenwerken. Het doel van zo n omgeving bepaalt de mogelijkheden. Door hiervan op de hoogte te zijn, kunt u de mogelijkheden optimaal benutten en eventuele risico s inschatten. Een veilige omgeving is online net zo belangrijk als offline. Met wie wilt u werkstukken delen? Welke onderdelen van de discussie of het leren zijn openbaar en wanneer kiest u voor een besloten groep? U moet weten wat u met wie deelt en waar u dit het beste kunt doen. Privacy en veiligheid zijn belangrijke thema s. Ook voor profielen geldt dat u een keuze moet maken wat u met wie wilt delen. Is een Twitter- of Facebookaccount privé of gebruikt u het voor contact met leerlingen? En wat kunnen en mogen ze dan zien van uw profiel? De laatste tijd bieden social media meer mogelijkheden om verschillende aspecten van ons profiel aan verschillende groepen te tonen, zoals we dat ook in het echte leven doen. Social media zullen een belangrijke rol spelen in de huidige netwerksamenleving. Het functioneel en mediawijs gebruikmaken ervan wordt steeds meer een basisvaardigheid. 16 Trendrapport PO en VO

VOORBEELDEN Social media worden onder meer gebruikt voor professionalisering binnen scholen. Docenten komen in contact met collega s en wisselen expertise uit. Zo vindt u bijvoorbeeld op de zakelijke netwerksite LinkedIn verschillende groepen die interessant zijn voor mensen die in het funderend onderwijs werken, zoals Onderwijs 2.0 of Onderwijs met ICT. Ook andere scholen experimenteren met deze vorm van interactie in de klas. Ook David Pijpaert, docent Aardrijkskunde en procescoördinator Digitaliseringen op RSG Stad + Esch, schrijft hierover op zijn blog. Hij laat leerlingen samenvattingen van de les delen door middel van Twitter en een bijbehorende hashtag. De samenvattingen bespreekt hij vervolgens in de les. Op basisschool De Kleine Beer worden social media veel gebruikt. In de LinkedIn groep Onderwijs 2.0 geeft Tessa van Zadelhoff aan dat ongeveer de helft van haar collega s gebruikt maakt van Twitter. Ook vertelt ze over het gebruik in de klas: Er zijn ook klassen met een eigen Twitteraccount. Daarnaast gebruiken we Twitter binnen projecten om contact te leggen met experts of met andere klassen. Ook binnen de klas experimenteren we hiermee door leerlingen via Twitter een antwoord op een vraag te laten geven. Of door leerlingen te vragen iets in 140 tekens of minder te omschrijven. Een derde toepassing zien we meer en meer bij de communicatie van scholen naar buiten toe. Bijvoorbeeld met ouders, maar ook voor bij het geven van informatie over de school en opendagen. Zo houdt het Corderius College in Amersfoort leerlingen in het voortgezet onderwijs via social media op de hoogte van roosterwijzigingen. Cloud computing Social media Verrijkte content Augmented reality Learning analytics Trendrapport PO en VO 17

18 Trendrapport PO en VO Verrijkte content Leren als interactieve, multimediale ervaring

WAT Meer weten over de Grand Canyon? Naast het lezen uit een boek kunt u de kloof nu ook ervaren zoals hij 300 jaar geleden was. Daal af en zoom in op de flora en fauna van het gebied. Zie hoe de kloof ontstaan is. Leer over de betekenis van de Grand Canyon aan de hand van ervaringsverhalen van indianen. Uw kennis over de Grand Canyon kunt u toetsen aan de hand van interactieve vragen. Het lezen of leren over een onderwerp wordt op deze manier een interactieve en sociale belevenis. Verrijkte content is de toepassing van verschillende technologieën bestaande uit onder andere het semantisch web. Dit zijn technologieën die verbanden tussen woorden in teksten kunnen herkennen. Het geeft betekenis aan teksten, net zoals wij mensen dat doen. Zo kunt u op internet makkelijker vinden wat u zoekt. Daarnaast bevat het GPS. Deze techniek zorgt ervoor dat er ingespeeld kan worden op de locatie van de gebruiker, bijvoorbeeld de leerling. Hierdoor wordt het gebruikte leermateriaal verrijkt met relevant materiaal van de betreffende locatie. Social media zijn een onlosmakelijk onderdeel geworden van de content. U maakt kennis met de ervaringen van andere gebruikers, doordat zij hun aantekeningen en commentaren aan de content toe kunnen voegen. Er is constante feedback mogelijk, doordat er via klikgedrag en toetsing een optimale set aan informatie wordt klaargezet. Bovendien kunt u het materiaal aanpassen en zelf naar keuze arrangeren. IMPACT Verrijkte content onderscheidt zich van het huidige leermateriaal op een aantal onderdelen. Het is een geïntegreerde combinatie van tekst, beeld, geluid en film. Het is volledig interactief; u kiest zelf voor welke specifieke onderdelen u extra toelichting wilt en op welke manier. Leren kan zo een multimediale en verrijkte leerervaring worden. Met verrijkte content maakt u het leermateriaal op een eenvoudige manier betekenisvoller en actueler. Zo sluit u beter aan op de verschillende leerbehoeften en belevingswerelden van leerlingen. Het grijpt in op het soort onderwijsactiviteiten. Sterker nog, leerlingen kunnen ook zelf content aandragen en verzamelen. Hierdoor wordt het voor leerlingen eenvoudiger om actie en zelfstandig leermateriaal op maat tot zich te nemen. Ze kunnen hun eigen tempo en diepgang bepalen. Dit betekent dat de hele werkwijze kan veranderen en docenten anders en effectiever kunnen worden ingezet. Doordat kennis en basisvaardigheden via deze verrijkte content overgedragen kunnen worden, heeft de docent meer ruimte om leerlingen te begeleiden in hun individuele leerproces. Hij kan verdieping en reflectie bieden en meer persoonlijke en adaptieve hulp geven. Verrijkte content heeft de potentie de kwaliteit en de doelmatigheid in het onderwijs te verhogen. Met deze mogelijkheden krijgt de wereld van leermaterialen een nieuwe dimensie. Trendrapport PO en VO 19

TOEPASSINGEN Met het gebruik van verrijkte content sluit u gemakkelijker aan op de belevingswereld van de leerling. U kunt leermateriaal meer in een betekenisvolle context plaatsen, zodat leerlingen het nut van de leeractiviteiten beter inzien en daardoor meer gemotiveerd raken. Doordat nieuwe elementen makkelijker toegevoegd kunnen worden, sluit u aan op de actualiteit of op de specifieke regionale context. Bovendien helpt het u om leerlingen meer op maat te bedienen en ze op een effectieve wijze zelfstandig te laten werken. Sommigen lezen liever een tekst, anderen bekijken liever een filmpje en weer anderen kunnen beter uit de voeten met oefeningen voordat ze zich in de theorie verdiepen. Met verrijkte content kunnen docenten en leerlingen zelf kiezen met welke vormen ze werken. Daarnaast kunnen leerlingen ook zelf materiaal aandragen en hun ervaringen hiermee delen. AANDACHTSPUNTEN Inzet van verrijkte content kan de rol van de docent en de organisatie van het leren veranderen. Doordat het leermateriaal van boek naar software transformeert, wordt kennis van ict nog belangrijker. De docent staat voor een complexe opgave: technologische, didactische en vakinhoudelijke kennis op zo n manier integreren dat de content optimaal aansluit bij de leerbehoefte van zijn leerlingen én past binnen de mogelijkheden die de school biedt. De school moet hierbij zorgen voor goede middelen en (inhoudelijke en functionele) ondersteuning. Daarnaast wordt de rol van begeleiding, zowel qua leerproces als inhoudelijk, nog belangrijker. Door verrijkte content verandert de relatie met methodes en uitgeverijen. Steeds meer methodes en lesmaterialen maken gebruik van de beschreven technologieën. Veel uitgeverijen experimenteren met het laten praten van content in gesloten applicaties met het web. Docenten kunnen makkelijk andere content koppelen aan de methode of kunnen bepaalde onderdelen taggen. Waar we goed met elkaar op moeten letten zijn vragen als: van wie zijn de tags, relaties en toegevoegde content? Kan iedereen ze gebruiken of alleen mijn school? 20 Trendrapport PO en VO