Kapucijnenvoer 39 3000 Leuven +32(0)16 33 69 10 fax: +32(0)16 33 69 22 www.kuleuven.be Integratie Begeleid Werken en Begeleid Leren: een transnationaal project Veerle De Jaegere Jeroen Knaeps Marian De Groof Iris De Coster Ann DeSmet Prof. Dr. Chantal Van Audenhove Leuven december 2011
Colofon Opdrachtgever Europees Sociaal Fonds (ESF) Projectmedewerkers VDAB Cathy Palstermans Lut Gailly Annemie Lesaffre Projectmedewerkers GTB Michaël De Herdt Sien Raskin Projectmedewerkers LUCAS KU Leuven Prof. dr. Chantal Van Audenhove Directeur LUCAS Ann DeSmet Iris De Coster Senior onderzoekers LUCAS Marian De Groof Veerle De Jaegere Jeroen Knaeps Wetenschappelijk medewerkers LUCAS Leuven, december 2011
Inhoudstafel Dankwoord 9 Samenvatting 11 Hoofdstuk 1 Probleemstelling 15 1 Werken voor personen met psychische problemen 15 1.1 Werken voor personen met psychische problemen 15 1.2 De arbeidsrehabilitatie in Vlaanderen 16 1.2.1 Uitkeringsstatuten 18 1.3 De tewerkstellingsgraad van de doelgroep in Vlaanderen 21 2 Leren voor personen met psychische problemen 22 2.1 Mogelijke vormen van studiebegeleiding in Vlaanderen 23 3 Nood aan geïntegreerde trajecten van leren en werken 25 3.1 Vanuit wetenschappelijk oogpunt 25 3.2 Vanuit ervaringen in Vlaanderen 26 3.2.1 Belangrijke ontwikkelingen in Vlaanderen 31 4 Besluit 33 Hoofdstuk 2 Doelstellingen en methode 35 1 Doelstellingen 35 2 Methode 35 2.1 Literatuurstudie 36 2.2 Focusgroepen 36 2.3 Studiebezoeken 37 2.4 Ruimere kennisdeling in Vlaanderen 40 2.4.1 Peer review 41 2.4.2 Exchange event 41 2.5 Vertaling naar Vlaanderen 42 3 Besluit 43
Hoofdstuk 3 De modellen Begeleid Werken en Begeleid Leren 45 1 Begeleid Werken voor personen met psychische problemen 45 1.1 Doelstellingen en principes 45 1.2 Verschillende modellen 46 1.3 Resultaten 50 2 Begeleid Leren voor personen met psychische problemen 52 2.1 Doelstellingen en principes 52 2.2 Verschillende modellen 53 2.3 Resultaten 54 3 Integratiemodellen van Begeleid Werken en Begeleid Leren 56 3.1 Integratie van Begeleid Werken en Begeleid Leren 56 3.2 Integratie van Begeleid Leren en Begeleid Werken: goede praktijken 57 3.2.1 Regionaal Opleidingen Centrum Zadkine (NL) 57 3.2.2 Health and Care National Health Services Trust (Worcestershire, VK) 59 3.2.3 Vroege Interventie Psychose (VIP) (Amsterdam, NL) 60 3.2.4 Mental Health National Health Services Trust (Londen, VK) 61 3.2.5 Het Clubhouse model in Denemarken en Finland 62 3.3 Goede praktijken buiten Europa 63 4 Besluit 67 Hoofdstuk 4 Resultaten van de studiebezoeken 69 4.1 Trajecten Begeleid Werken en Begeleid Leren volgens IPS principes 70 4.1.1 Teamsamenstelling en functieprofielen 70 4.1.2 Werkbegeleiding 73 4.1.3 Studiebegeleiding 76 4.2 Trajecten Begeleid Werken en Begeleid Leren in Clubhouse modellen 79 4.2.1 Teamsamenstelling en functieprofielen 79 4.2.2 Toelichting van de internationale standaarden 80 4.2.3 Werkbegeleiding 81 4.2.4 Studiebegeleiding 83 4.3 Een integratiemodel van Begeleid Werken en Begeleid Leren 84 4.4 De samenwerking met werkgevers en onderwijsinstanties 85 4.4.1 De samenwerking met werkgevers 85 4.4.2 De samenwerking met onderwijsinstanties 88 4.5 De omgang met cliënten 88 4.5.1 Modellen die werken volgens IPS principes 89 4.5.2 Het Clubhouse model 89
4.6 De visie van cliënten 91 4.6.1 Positieve punten 91 4.6.2 Noden of werkpunten 93 4.7 Belangrijke factoren en randvoorwaarden 95 4.7.1 Het formuleren van een gedeelde missie 96 4.7.2 Het opbouwen van een netwerk 97 4.7.3 Beeldvorming in de maatschappij 97 4.7.4 Een goede omkadering 98 4.7.5 Financiële aspecten 98 4.7.6 Een persoonlijk engagement en gedrevenheid van individuen 99 4.7.7 Regelmatige communicatie en onderlinge steun 99 4.7.8 Strenge selectie van de doelgroep 100 4.8 Een toelichting van ervaren barrières 100 4.8.1 Financiële aspecten 100 4.8.2 Specifieke regelgeving 101 4.8.3 Stigma en beschermende houding 102 4.8.4 Moeilijke overgang naar regulier werk 102 4.8.5 Moeilijke overgang naar regulier onderwijs 102 5 Besluit 103 Hoofdstuk 5 Een ruimere kennisdeling in Vlaanderen 105 1 Peer review 105 2 Exchange event 107 2.1 Wat is het belangrijkste kerninzicht na dit evenement? 108 2.2 Hoe kan dit vertaald worden naar de eigen dagdagelijkse praktijk? 108 3 Besluit 109 Hoofdstuk 6 Kernaspecten bij de implementatie van geïntegreerde trajecten Begeleid Leren en Begeleid Werken 111 1 Inleiding 111 2 Doelstelling 112 3 Organisatiemodel van geïntegreerde begeleiding 112 3.1 Inleiding 113 3.2 Afweging bij de keuze van het model 114 3.3 Taakinhoud van de verschillende functies 119 3.3.1 Arbeidstherapeut 119 3.3.2 Arbeidsspecialist 120
3.3.3 GGZ hulpverlener 121 3.3.4 Programmacoördinator en supervisor 121 3.3.5 Diensten voor arbeidsbemiddeling 123 3.3.6 Opleidingsinstellingen of diensten voor studiebegeleiding / opleiding 123 4 Een strategisch plan voor de samenwerking in team 125 4.1 De betrokkenheid van alle relevante partners in het opzet 125 4.2 Visie en doelstellingen 126 4.2.1 Gedeelde visie 127 4.2.2 Doelstellingen 128 4.3 Opzetten van een proces- en uitkomstevaluatie 131 4.3.1 Evaluatie van proces 131 4.3.2 Modelgetrouwheid van Begeleid Werken en Begeleid Leren 131 4.3.3 Self-efficacy bij de deelnemers 132 4.3.4 De mate van zelfmanagement en werken aan herstel 132 4.4 Taakverdeling 133 4.5 VTO beleid (Vorming, Training en Opleiding) 135 4.6 Communicatielijnen 136 5 Begeleiding in de praktijk: vereiste competenties 140 5.1 Arbeidstherapeut / Casemanager Welzijn 141 5.1.1 Ondersteunen van zelfmanagement en herstel 141 5.1.2 Stressmanagement- en mindfulness 142 5.1.3 Cognitieve vaardigheidstraining 144 5.1.4 Sociale vaardigheidstraining en uitbouwen van natuurlijke steun 148 5.1.5 Motiverende gespreksvoering en het overlegmodel 153 5.1.6 Begeleiding bij het omgaan met disclosure 155 5.2 Arbeidsspecialist / Casemanager Werk 157 5.2.1 Intake en assessment 159 5.2.2 Het zoeken naar en vinden van een job of opleiding 163 5.2.3 Analyse en (re)design van de job of de opleiding 166 5.2.4 Ondersteuning in functie van behoud van werk of opleiding 168 5.3 Bronnen voor achtergrondinformatie en concrete handvaten 170 6 Implementatie van het model in een pilootproject 172 6.1 Disseminatie 174 7 Algemeen besluit 175 Referenties 179 Bijlagen 195
Overzicht tabellen Tabel 1 Invulling van de studiebezoeken 40 Tabel 2 Basisprincipes van Begeleid Leren en Begeleid Werken 57 Tabel 3 Overzicht van enkele goede praktijken buiten Europa 65 Tabel 4 Peer review: overzicht van de belangrijkste inzichten 105 Tabel 5 Kernfuncties in het geïntegreerd model, met de corresponderende benamingen in de verschillende programma s 118 Tabel 6 Overzicht van projectdoelstellingen en uitkomsten 129 Tabel 7 Voorstel van mogelijke taakverdeling van de verschillende functies 134 Tabel 8 Mogelijke communicatie strategieën 137 Tabel 9 Overzicht van aanpassingen op organisatieniveau 145 Tabel 10 Stappen van het Thinking Skills for Work programma 146 Tabel 11 Belangrijke thema s van een sociale vaardigheidstraining in de arbeidsrehabilitatie 149 Tabel 12 Effecten van een natuurlijk steunsysteem via het inzetten van peters/meters 153 Tabel 13 Aandachtspunten om tot een beslissing over disclosure te komen 156 Tabel 14 Te bespreken punten ingeval van disclosure 156 Tabel 15 Fasen binnen Begeleid Werken en Begeleid Leren 158 Tabel 16 Het verloop van de intake 160 Tabel 17 Beschrijving van functies en capaciteiten 163 Tabel 18 Overzicht van functieaanpassingen 167 Overzicht figuren Figuur 1 Structuur van het rapport 12 Figuur 2 Aanwezigen op het exchange event 41 Figuur 3 Ontwikkeling van een geïntegreerd model 42 Figuur 4 Het VETE model (Frost, Morris, Sherring & Robson, 2008) 116 Figuur 5 Integratiemodel Vlaanderen 116 Figuur 6 Sociale vaardigheidstraining (Tsang, 2001) 150 Figuur 7 Cliëntenwiel (Coenen-Hanegraaf et al., 2000) 160 Figuur 8 Persoonsprofiel en werkplekprofiel (Coenen-Hanegraaf et al., 2000) 167 Figuur 9 Beslissingsboom follow-up 168 Figuur 10 Voorstel van implementatie 173
8
Bijlagen Bijlage 14: ErgoKijk 1 - KansenWerkvloer Jobcentrum vzw Bron: www.kansenwerkvloer.be (geraadpleegd op 22/09/2011) 271
Bijlagen 272
Bijlagen 273
Bijlagen 274
Bijlagen Bijlage 15: Checklijst aandachtspunten voor een werknemer met chronische ziekte Aandachtspuntenlijst voor de (toekomstige) werknemer met een chronische ziekte Punt van aandacht? Communiceren Omgaan met collega s en leidinggevenden: bij een aanval Omgaan met personen Werken op bepaalde tijden Het aantal uren werken per dag Het aantal uren werken per week Allerlei andere aspecten in relatie tot werktijden Mobiliteit Gebruiken van vervoermiddelen Bron: http://www.werkenmeteenbeperking.nl/checklijsten.php 275
Bijlagen Bijlage 16: Checklijst hulpmiddelen/aanpassingen werknemer met chronische ziekte Deze lijst kunt u gebruiken in een gesprek met u (potentiële) werknemer om na te gaan wat hij/zij nodig heeft voor het uitvoeren van de werkzaamheden in uw bedrijf of instelling. Rustkamer Thuis werken Werktijden Vermijdt werkdruk Regelmogelijkheden Pauzesoftware Dit is een kamer of ruimte op het werk die speciaal bedoeld is om even te rusten. De kamer heeft een bed en kan goed donker worden gemaakt. De kamer moet niet dicht bij ruimtes liggen waar veel lawaai is. Het kan een oplossing zijn om geheel of gedeeltelijk thuis te werken, zodat er flexibel met werktijden omgegaan kan worden. De werknemer kan werken op tijdstippen dat hij meer energie heeft. Een regelmatig leven zorgt voor beter functioneren. Onregelmatige diensten of nachtdiensten zullen niet altijd goed zijn. Dit zal echter per persoon en per chronische ziekte verschillen. Hoge werkdruk, stress en piekbelasting hebben een negatieve invloed op de chronische ziekte. Het is belangrijk dit zo veel mogelijk te vermijden. Mensen met een chronische ziekte hebben goede en minder goede dagen. Daarom is het belangrijk dat de werknemer voor een groot deel een eigen tijdsplanning kan maken en de dag kan indelen, voor zover de werkzaamheden dit toelaten. De ene keer kan de werknemer dan een langere pauze nemen dan de andere keer. Of hij stopt de ene dag eerder dan de andere, indien hij moe is. Er bestaan diverse programma s die op de computer geïnstalleerd kunnen worden, die pauzes aangeven. Ook kan ingesteld worden hoe lang de pauze mag duren en wat te doen in de pauze. Bijvoorbeeld rusten of oefeningen uitvoeren. Bron: www.werkenmeteenbeperking.nl 277