VASTGOEDMARKT IN BEELD 2013 IN FEITEN EN CIJFERS

VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS

VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN, BUSINESS EN AGRARISCH & LANDELIJK

VOORWOORD De Nederlandse vastgoedmarkt is in 213 herhaaldelijk in het nieuws geweest, met positieve en negatieve geluiden. Zo zorgden bijvoorbeeld strengere financierings regels voor het laagste aantal woningverkopen in jaren, maar kon dankzij een aantrekkende markt in de tweede helft van het jaar de prijsdaling zo goed als worden gestopt. Voor wat het commercieel vastgoed betreft, richtte de bericht geving zich onder meer op de tegenvallende vraag, die tot gevolg had dat in alle segmenten de leegstand opnieuw een toename vertoonde. Daar stond echter wel tegenover dat de beleggingsmarkt tekenen van herstel liet zien. Er waren ook positieve berichten over de agrarische vastgoedmarkt, waarbij het opvallend was dat bedrijven die aan de moderne eisen voldoen redelijk snel en voor een goede prijs werden verkocht. Bovendien had de toenemende vraag naar grond vanuit de melkveehouderij en de akkerbouw tot gevolg dat de grondprijzen vorig jaar goed op peil bleven. De publicatie die voor u ligt, toont de feiten en cijfers achter de berichtgeving en heeft tot doel om de transparantie van de vastgoedmarkt te vergroten. Het is overigens voor het eerst dat de drie vakgroepen van de NVM met een gezamenlijke publicatie naar buiten komen. Maar dat is niet het enige wat deze uitgave zo bijzonder maakt. De samenstellers, allen werkzaam bij de afdeling Data & Research, hebben gekozen voor informatieve illustraties in plaats van traditionele statistieken. Voor zover ik weet, is deze werkwijze vrij uniek in onze sector. Met de 5 beelden die in deze publicatie zijn opgenomen, wil de NVM de belangrijkste vastgoedthema s van 213 voor de lezer aanschouwelijk maken. De beelden zijn voor het grootste deel gebaseerd op cijfers die de afdeling Data & Research dagelijks verzamelt en bewerkt. Zoals u gaat zien, zijn in deze uitgave voldoende tekenen van pril herstel te vinden. Mijn verwachting is dat 214 een jaar wordt waarin dit herstel verder doorzet. Met gepaste trots wens ik u veel kijkplezier. Ger Hukker Voorzitter Nederlandse Vereniging van Makelaars o.g en vastgoeddeskundigen

INHOUD VOORWOORD. 5 Looptijd aanbod neemt toe, transactieduur stabiel. 4 Aanbod van kantoren neemt nog steeds toe. 41 INLEIDING. 8 Regionaal grote verschillen leegstand. 42 Veroudering van kantoren probleem. 43 KERNCIJFERS ECONOMIE 213. 1 Balans zoek. 44 Vraag verschilt per sector en per jaar. 45 WONEN. 13 G4 zelfde problemen kantorenmarkt. 46 4,1 miljoen koopwoningen in Nederland. 14 Huurprijzen verder onder druk. 47 Herstel verkopen vanaf voorjaar 213. 15 Bedrijfsruimte kampt met veel aanbod. 48 Dure woningtypen harder in prijs gedaald. 16 Structureel aanbod opnieuw omhoog. 49 Opleven vertrouwen voedt prijsherstel. 17 Logistiek: niet alles goud wat er blinkt. 5 Huizenprijzen terug op niveau 23. 18 Meer leegstaande winkels. 51 Daling aantal te koop staande woningen. 19 Amsterdam sterkste winkelmarkt. 52 Ruime markt in 213 iets krapper. 2 Ook meer structurele leegstand winkels. 53 Nieuw aanbod verkoopt beter dan oud. 21 Brancheontwikkeling 213. 54 Oud aanbod staat steeds langer te koop. 22 Huurprijzen naar laagste niveau. 55 Hoe langer te koop, hoe groter het verlies. 23 Prijs commercieel vastgoed sterk gedaald. 56 Aantal nieuwbouwverkopen op dieptepunt. 24 Beleggers terughoudend ondanks lage prijs. 57 Aanbod nieuwbouw licht afgenomen. 25 Prijsdaling nieuwbouwwoningen gestopt. 26 AGRARISCH & LANDELIJK. 59 Meer woningen verhuurd in 213. 27 Agrarische vastgoedmarkt stroef. 6 Huurprijzen dalen niet verder. 28 Sommige sectoren presteerden goed. 61 Kopen goedkoper, huren steeds duurder. 29 Aanbod agrarisch vastgoed per sector. 62 Betaalbaarheid woonlasten sterk verbeterd... 3 Dynamiek vastgoedmarkt per sector verschillend. 63... maar maximale leencapaciteit verslechterd. 31 Melkquotum duurder, einde nadert. 64 Probleemgroepen op de hypotheekmarkt. 32 Licht herstel bij woonboerderijen. 65 Corporaties stoten woningbezit af. 33 Regionale verschillen in prijs grasland. 66 Prijsniveaus bouwland iets hoger. 67 BUSINESS. 35 Te veel aanbod en te weinig vraag. 36 VOORUITBLIK. 68 Aantal aangeboden objecten toegenomen. 37 Verhuurkans verbeterd. 38 PROFIEL NVM. 7 Ook kans op verkoop iets beter. 39

INLEIDING Het jaar 213 zal de geschiedenis ingaan als een overgangsjaar. Immers, na bijna vijf jaren van economische tegenspoed is er sprake van een omslag. Heel voorzichtig kruipt de economie uit de recessie en verbetert het consumentenvertrouwen. Maar hosanna is het nog steeds niet. Het aantal faillissementen en de werkloosheid zijn vorig jaar verder toegenomen. En ook de aangekondigde extra bezuinigingen komen de economie niet ten goede. Vaak wordt beweerd dat de vastgoedmarkt vooral baat heeft bij politieke rust. Deze stelling lijkt in 213 te worden bevestigd. In het bijzonder op de woningmarkt hebben de politieke maatregelen (beperking hypotheekrenteaftrek, verhoging huurprijzen) voor duidelijkheid gezorgd. Maar niet alle maatregelen blijken te werken. Zo sneuvelde vorig jaar het sloopfonds voor lege kantoren en genoot de zogenoemde Blok-hypotheek (als oplossing voor restschuld) weinig populariteit bij banken. Op de woningmarkt heeft zowel op macro- als op microniveau de financierbaarheid veel aandacht gekregen. Hoewel de totale hypotheekschuld van de Nederlandse huishoudens vorig jaar is teruggedrongen, onder meer door extra aflossingen van gezinnen, is het moeilijker geworden om een hypotheek te krijgen. De maximale loan-to-value wordt in fasen teruggebracht naar 1% in 218 (15% in 213), de normen voor de maximale hypotheek (Nibud-normen) zijn verscherpt, de Nationale Hypotheek Garantie wordt afgebouwd naar de gemiddelde woningwaarde en de banken gebruiken hun explain -mogelijkheden niet of nauwelijks. Daar staat echter tegenover dat door de gedaalde huizenprijzen en de lage rentestand huishoudens veel minder woonlasten hebben dan in 29. De markt voor agrarisch vastgoed stond in 213 opnieuw in het teken van een aantal positieve en negatieve ontwikkelingen. Positief was dat als gevolg van de voortgaande schaalvergroting de productie omhoogging. Dat fenomeen deed zich vooral voor in de melkveehouderij, waar mede onder invloed van de naderende afschaffing van het melkquotum schaalvergroting een belangrijke rol speelt. Net als in voorgaande jaren daalde in 213 het aantal agrarische bedrijven. Dat kwam vooral doordat boeren ermee ophielden. Minder positief voor de agrarische sector was de intensivering van de veeteelt. Hierdoor kwam de sector verder onder druk te staan. Een punt van aandacht vormden ook de bestemmingswijzigingen op het platteland (van agrarisch naar landelijk wonen); die gaan vaak nog te langzaam. De algehele conclusie is dat het in 213 niet beter was dan het jaar ervoor. Maar, nog belangrijker, ook niet slechter. Want 213 is het jaar geweest van het uitbodemen, waarbij het herstel in de tweede helft van het jaar positief stemt voor de toekomst. Behalve in de woningmarkt neemt ook in de markt van het commercieel vastgoed kantoren, bedrijfsgebouwen en winkels het vertrouwen weer wat toe. Dat is met name het geval bij (buitenlandse) beleggers, voor wie het vastgoed door de gedaalde prijzen interessante investeringmogelijkheden biedt. De gebruikersmarkt kent daarentegen nauwelijks positieve ontwikkelingen. De vraag naar bedrijfsmatig vastgoed lijdt niet alleen onder de slechte economie (werkloosheid, faillissementen), maar ook onder maatschappelijke trends als Het Nieuwe Werken en het internetwinkelen. Bezuinigingen van de overheid zorgen daarnaast voor verminderd kantoorruimtegebruik, wat vooral in de regio Den Haag voelbaar is. Overigens begint bij beleggers en banken langzaam maar zeker het besef door te dringen dat afwaarderen van lege vastgoedobjecten onvermijdelijk is. 8 VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS 9

KERNCIJFERS ECONOMIE 213 Economische groei t.o.v. jaar eerder in % Openstaande vacatures x1. Werkloosheid in % 5, 26 9, 2,5 195 6,75, 13 4,5-2,5 65 2,25-5, 6 7 8 9 1 Bron: CBS 6 7 8 9 1, Bron: CBS Inflatie in % Consumentenvertrouwen Producentenvertrouwen 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,,5, 6 7 8 9 1 Bron: CBS 2 1-1 -2-3 -4-5 6 7 8 9 1 2 1-1 -2-3 Bron: CBS Kapitaalmarktrente en 5 jaarshypotheekrente Huishoudconsumptie in % t.o.v. jaar eerder Bedrijfsinvesteringen in materiële activa in % t.o.v. jaar eerder 6 5 4 3 2 1 Hypotheekrente Kapitaalmarktrente 6 7 8 9 1 Bron: DNB, Hypotheekshop 5 4 3 2 1-1 -2-3 -4 6 7 8 9 1 2 1-1 -2-3 Bron: CBS 1 VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS 11

WONEN WONEN 12 VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 13

4,1 MILJOEN KOOPWONINGEN IN NEDERLAND HERSTEL VERKOPEN VANAF VOORJAAR 213 In Nederland staan zo'n 7,3 miljoen woningen. Hiervan is meer dan de helft een koopwoning. De overige 4,1 mln koopwoningen in Nederland worden gehuurd. De meeste van deze huurwoningen zijn in bezit van een woningcorporatie. Slechts 29% van de In Nederland staan zo'n 7,3 miljoen woningen. Hiervan huurwoningen is meer dan is de in helft handen een koopwoning. van particuliere beleggers. woningen worden In internationaal gehuurd. De meeste opzicht van De overige deze is de huurwoningen particuliere zijn huursector in bezit van in een Nederland woningcorporatie. Slechts 29% van de huurwoningen is in handen relatief van klein particuliere en de sociale beleggers. huursector In internationaal opzicht relatief is groot. de particuliere Langzaam huursector maar in Nederland zeker komt relatief klein en de sociale huursector relatief groot. Langzaam maar zeker komt hierin verandering. De hierin verandering. De laatste jaren neemt de sociale huursector in omvang af en groeit de omvang van de particuliere huursector en de koopwoningsector. Overigens zijn binnen Nederland grote verschillen zichtbaar. Zo is in Amsterdam slechts 25% laatste jaren neemt de sociale huursector in omvang af van en groeit de woningen de omvang een van koopwoning, de particuliere huursector in en een de groot koopwoningsector. deel van Noord-Brabant Overigens zijn binnen het terwijl Nederland aandeel koopwoningen grote verschillen zichtbaar. meer dan Zo is 7% in Amsterdam slechts 25% van de woningen een koopwoning, bedraagt. terwijl in een groot deel van Noord-Brabant het aandeel koopwoningen meer dan 7% bedraagt. Sinds 29 bewegen de huizenverkopen zich op een zeer laag niveau. Het jaar 213 vormt hierop geen uitzondering. Toch Herstel verkopen vanaf voorjaar 213 was vorig jaar sprake van een opvallend herstel. Sinds 29 bewegen de huizenverkopen zich op een zeer laag niveau. Het jaar 213 vormt hierop geen uitzondering. Toch was vorig jaar sprake van een opvallend herstel. AANTAL WONINGVERKOPEN AL JAREN LAAG... Aantal woningverkopen per jaar door NVM-makelaars 148.819 148.268 Percentage koopwoningen van totale voorraad per gemeente Huur particulier Koop 128.154 94.89 95.897 88.985 85.59 87.44 12% 56% 31% Totaal 7,3 mln. woningen Huur corporatie 6 7 8 9 1 Beter dan verwacht Trendlijn... MAAR SINDS VOORJAAR DUIDELIJK HERSTEL Aantal woningverkopen (incl. verkocht onder voorbehoud) per week 2. Slechter dan verwacht Percentage koopwoningen van totale voorraad per gemeente minder dan 5% 5% - 6% 6% - 7% 1.5 1. januari december meer dan 7% Bron: CBS, 212 Hogere maandlasten als gevolg van nieuwe hypotheekregels per 1 januari 213 zorgen ervoor dat veel mensen eind 212 nog gauw een huis kopen. Zeer lage verkoopaantallen begin 213 zijn het resultaat. In het voorjaar kantelt de markt. Vanaf dat moment worden elke week meer huizen verkocht dan op basis van de trend van voorgaande jaren zou mogen worden verwacht. 14 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 15

DURE WONINGTYPEN HARDER IN PRIJS GEDAALD Bestaande koopwoningen zijn sinds 28 gemiddeld ruim 18% in prijs gedaald. Maar dure woningen zijn zowel absoluut Dure woningtypen harder in prijs gedaald als ook procentueel harder in prijs gezakt dan goedkope woningen. Een belangrijke oorzaak is het stagneren van Bestaande doorstroming. koopwoningen Hierdoor zijn sinds is 28 de markt gemiddeld ruim 18% in prijs gedaald. Maar dure woningen zijn in zowel de hogere absoluut prijssegmenten als ook procentueel erg harder ruim in prijs geworden. gezakt dan Wat goedkope ook meespeelt woningen. Een zijn belangrijke de oorzaak verder is aangescherpte het stagneren van hypotheekregels de doorstroming. en Hierdoor is de markt in de hogere prijssegmenten erg ruim geworden. Wat ook meespeelt zijn de verder aangescherpte hypotheekregels en het verdampen het verdampen van potentiële overwaarde. Voor kopers wordt het steeds moeilijker om een duur huis te financieren. De NVM verwacht dat in 214 de prijzen op het huidige niveau zullen stabiliseren. De procentuele prijsdaling betreft de daling vanaf potentiële het hoogtepunt overwaarde. Voor van kopers de prijzen wordt het in het steeds moeilijker om een duur huis te financieren. De NVM tweede verwacht kwartaal dat in 214 van de 28 prijzen tot op het het dieptepunt in zullen het stabiliseren. derde kwartaal De procentuele van 213. prijsdaling huidige niveau betreft de daling vanaf het hoogtepunt van de prijzen in het tweede kwartaal 28 tot het dieptepunt in het derde kwartaal van 213. OPLEVEN VERTROUWEN VOEDT PRIJSHERSTEL Waar vroeger de woningmarktdynamiek vooral werd bepaald door macro-economische factoren (zoals leencapaciteit, Opleven vertrouwen voedt prijsherstel werkloosheid en rente), is de woningmarkt steeds meer een vertrouwensmarkt geworden. De Vereniging Eigen Huis meet Waar vroeger elke maand de woningmarktdynamiek het vertrouwen vooral in de werd bepaald door macro-economische factoren (zoals woningmarkt. leencapaciteit, werkloosheid De Eigen en Huis rente), Marktindicatomarkt steeds blijkt meer een vertrouwensmarkt goede voorspeller geworden. van is de woning- de De Vereniging ontwikkeling Eigen Huis van meet de huizenprijzen. elke maand het vertrouwen in de woningmarkt. De Eigen Huis Marktindicator blijkt een goede voorspeller van de ontwikkeling van de huizenprijzen. Wat opvalt, is dat Wat opvalt, is dat het sterke herstel van de woningprijzen eind 29 geen fundament had in een opleving van het consumentenvertrouwen. Wat volgde was een tweede dip, die dieper was en langer duurde dan de eerste. De meest recente opleving van de het woningprijzen sterke herstel van wordt de woningprijzen wel gevoed eind door 29 geen fundament had in een opleving van het een consumentenvertrouwen. positiever marktsentiment Wat volgde was en een lijkt tweede daarmee dip die dieper structureel was en langer van duurde aard. dan de eerste. De meest recente opleving van de woningprijzen wordt wel gevoed door een positiever marktsentiment en lijkt daarmee structureel van aard. DURE WONINGEN HARDER IN PRIJS GEDAALD DAN GOEDKOPE Prijsontwikkeling per woningtype in x1. MARKTSENTIMENT VEH marktindicator TRANSACTIEPRIJZEN Prijs bestaande koopwoningen t.o.v. jaar eerder 45 VRIJSTAAND 4 Hoogtepunt woningprijzen 1 4% 4 35 Maximale prijsdaling: 23,2% 332 8 % 3 2-ONDER-1-KAP 285 HOEKWONING 25 226 244 19,% TUSSEN- WONING 2 26 198 18,8% 17,5% 6-4% 15 167 184 159 16,1% APPARTEMENT 1 4 6 7 8 9 1-8% 6 7 8 9 1 11 12 13 Bron: NVM, Vereniging Eigen Huis 16 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 17

HUIZENPRIJZEN TERUG OP NIVEAU 23 Huizenkopers hebben de afgelopen jaren gemiddeld meer voor hun huis betaald dan dat het nu nog waard is. Daarmee staan deze Huizenprijzen huizen onder water. Hoeveel terug jaar op niveau 23 PRIJSNIVEAU BLIJFT DALEN Prijsontwikkeling Nederland in x1. 25 225 2 175 Transactieprijzen weer op niveau 23 1 3 5 7 9 11 13 REGIONAAL GROTE VERSCHILLEN In welk jaar waren de huizenprijzen even hoog als in 213? geleden lagen de woningprijzen op hetzelfde niveau als de huidige prijzen? Voor Nederland als geheel moeten we terug naar begin 23, maar voor grote delen van Oost-Nederland moet men nog verder achteruit. Huizenkopers hebben de afgelopen jaren gemiddeld meer voor hun huis betaald dan dat het nu nog waard is. Daarmee staan deze huizen onder water. Hoeveel jaar geleden lagen de woningprijzen op hetzelfde niveau als de huidige prijzen? Voor Nederland als geheel moeten we terug naar begin 23, maar voor grote delen van Oost-Nederland moet men nog verder achteruit. DALING AANTAL TE KOOP STAANDE WONINGEN In een goed functionerende markt houden de aanmeldingen (nieuw aangeboden woningen) en de afmeldingen (verkochte Daling aantal te koop staande woningen en ingetrokken woningen) elkaar redelijk in evenwicht. Het resultaat is dat het aantal woningen dat te koop staat, stabiel In blijft. een goed Voor functionerende het uitbreken markt van houden kredietcrisis stonden in Nederland gemiddeld de aanmeldingen (nieuw aangeboden woningen) en de afmeldingen (verkochte en ingetrokken woningen) elkaar 8. redelijk woningen evenwicht. te koop. Het Daarna resultaat is ging dat het aantal woningen dat te koop staat, stabiel blijft. Voor het uitbreken van de kredietcrisis stonden in NIEUW AANBOD LAGER Ingetrokken Verkocht Nieuw aangeboden Eind van jaar te koop het mis. Door vraaguitval verdubbelde het aanbod naar 17. woningen eind 211. Het ruime aanbod heeft veel potentiële verhuizers ervan weerhouden om hun huis te koop te zetten. Het aantal nieuw aangeboden woningen was mede hierdoor Nederland dan ook erg gemiddeld laag in 8. 212 woningen 213. te koop. Ironisch Daarna ging het mis. Door vraaguitval verdubbelde genoeg is het juist daardoor dat de het aanbod naar 17. woningen eind 211. Het ruime negatieve aanbod trend heeft veel van potentiële het stijgende verhuizers aanbod ervan weerhouden is doorbroken. om hun Als huis in te 214 koop te de zetten. verkopen Het aantal nieuw aangeboden woningen was mede verder aantrekken, kan het enorme hierdoor dan ook erg laag in 212 en 213. Ironisch genoeg stuwmeer is het juist aan daardoor te koop dat staande negatieve woningen trend van verder het stijgende leeglopen. aanbod is doorbroken. Als in 214 de verkopen verder aantrekken, kan het enorme stuwmeer aan te koop staande woningen verder leeglopen. Nieuw aanbod voor het eerst sinds 26 kleiner dan ingetrokken en verkocht samen 2 21 15. 22 23 24 25 26 27 1. 28 5. 6 7 8 9 1 11 12 13 18 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 19

RUIME MARKT IN 213 IETS KRAPPER De NVM-krapte-indicator geeft de verhouding weer tussen aanbod en transacties. In Ruime een normaal markt functionerende in markt 213 is iets krapper deze verhouding 5 of 6, wat inhoudt dat er 5 of 6 keer zoveel woningen te koop staan als er maandelijks worden verkocht. In De NVM krapte-indicator geeft de verhouding weer 213 tussen stond aanbod de en krapte-indicator transacties. In een normaal gemiddeld functionerende markt is deze verhouding 5 of 6, wat inhoudt dat er 5 of 6 keer zoveel woningen te koop staan als er maandelijks worden verkocht. In 213 stond de krapte-indicator gemiddeld op 23, maar aan TUSSENWONING op 23, maar aan het eind van het jaar lag de indicator al onder de 2. Dat de markt iets krapper is geworden, wordt niet alleen veroorzaakt door aantrekkende verkopen, maar ook door een kleiner aanbod woningen dat te koop staat. het eind van het jaar lag de indicator al onder de 2. Dat de markt iets krapper is geworden, wordt niet alleen veroorzaakt door aantrekkende verkopen, maar ook door een kleiner aanbod woningen dat te koop staat. IN EEN NORMAAL FUNCTIONERENDE MARKT KAN ELKE KOPER KIEZEN UIT 5 HUIZEN Krapte op de markt. Stippellijn geeft krapte 5 aan. 5 5 7 11 12 15 17 16 NIEUW AANBOD VERKOOPT BETER DAN OUD Woningen die in 213 te koop zijn gezet (nieuw aanbod), hebben gemiddeld genomen een flink lagere vraagprijs dan Nieuw aanbod verkoopt beter dan oud woningen die al langer te koop stonden. Dit houdt niet alleen verband met het aanbod zelf (in het oude aanbod zitten relatief Woningen veel vrijstaande die in 213 huizen), te koop zijn maar gezet ook (nieuw met het aanbod), hebben gemiddeld genomen een flink lagere vraagprijs feit dat veel dan woningen mensen die in al 213 langer hun te koop huis voor stonden. een scherpe Dit houdt prijs niet te alleen koop verband hebben met gezet. het aanbod zelf (in het oude aanbod zitten relatief veel vrijstaande huizen), maar ook met het feit dat veel mensen in 213 hun huis voor een scherpe prijs te VIJVERMODEL GEEFT INZICHT IN DYNAMIEK WONINGMARKT Gemiddelde woningprijs Huizen die in 213 te koop zijn gezet, zijn dan ook sneller verkocht. In het oude aanbod staan helaas nog veel huizen 'te koop', waarbij de eigenaar de vraagprijs niet meer kan of wil verlagen en hij ook relatief weinig energie meer steekt in promotie. koop De meeste hebben gezet. van Huizen deze woningen die 213 te staan koop zijn eind gezet, zijn dan ook sneller verkocht. In het oude aanbod 213 nog staan steeds helaas te nog koop. veel huizen 'te koop', waarbij de eigenaar de vraagprijs niet meer kan of wil verlagen en hij ook relatief weinig energie meer steekt in promotie. De meeste van deze woningen staan eind 213 nog steeds te koop. 6 7 8 9 1 HOEKWONING Totale aanbod begin 213 Nieuw aanbod 213 Ingetrokken/ verhuurd 7.9 Verkocht 44.6 Totale aanbod eind 213 6 6 8 14 14 18 2 18 128.6 6 7 8 9 1 2-ONDER-1-KAP 247. NIEUW AANBOD 188.4 7 7 1 18 18 23 24 23 6 7 8 9 1 162.5 huizen VRIJSTAAND 172.8 huizen 278.7 274.3 12 13 18 35 35 41 48 45 6 7 8 9 1 BESTAAND AANBOD 29.5 APPARTEMENT 6 6 7 12 15 2 24 23 6 7 8 9 1 Totale aanbod begin 213 Nieuw aanbod 213 4.3 Ingetrokken/ verhuurd 42.8 Verkocht Totale aanbod eind 213 TOTAAL 6 7 9 15 17 21 24 23 6 7 8 9 1 Het vijvermodel geeft meer inzicht in de dynamiek op de koopwoningmarkt van 213. Het toont de invoer van in 213 nieuw te koop gezette woningen (nieuw aanbod, pijl linksboven) in de totale te koop staande woningvoorraad. Het geeft ook weer hoeveel woningen uit het nieuwe aanbod in 213 alweer zijn verkocht (verkocht uit nieuw aanbod, pijl rechtsboven) en hoeveel woningen uit het oude aanbod zijn verkocht (verkocht uit oud aanbod, pijl rechtsonder). De woningen uit zowel nieuw aanbod als oud aanbod die in 213 niet zijn verkocht, vormen uiteindelijk het aanbod van eind 213 (pijl uiterst rechts). Na afloop van het jaar vinden nog correcties plaats, daarom sluiten de aantallen niet exact op elkaar aan. 2 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 21

OUD AANBOD STAAT STEEDS LANGER TE KOOP De woningmarkt herstelt zich, maar niet elke verkoper profiteert hiervan. Alleen Oud woningen die aanbod scherp zijn geprijsd staat en goed steeds langer te koop worden gepresenteerd, worden relatief snel verkocht. Zij hebben een korte verkooptijd. Daardoor blijft in 213 de gemiddelde De woningmarkt herstelt zich, maar niet elke verkoper verkooptijd profiteert stabiel hiervan. op 5 Alleen maanden. woningen In die het scherp zijn geprijsd en goed worden gepresenteerd, worden relatief snel verkocht. Zij hebben een korte verkooptijd. Daardoor blijft in 213 de gemiddelde verkooptijd stabiel op 5 maanden. In het aanbod dat aanbod dat nog niet is verkocht, zitten veel woningen die al jarenlang te koop staan en waarvan de prijzen nauwelijks worden aangepast. Dit verklaart dat de looptijd van te koop staande woningen blijft stijgen en inmiddels de 14 maanden is gepasseerd. nog niet is verkocht, zitten veel woningen die al jarenlang te koop staan en waarvan de prijzen nauwelijks worden aangepast. Dit verklaart dat de looptijd van te koop staande woningen blijft stijgen en inmiddels de 14 maanden is gepasseerd. HOE LANGER TE KOOP, HOE GROTER HET VERLIES Steeds duidelijker wordt een tweedeling zichtbaar: nieuw aangeboden woningen met een scherpe prijs versus woningen die Hoe langer te koop, hoe groter het verlies lang te koop staan. De kans dat woningen die langer dan 3 jaar te koop staan binnen een kwartaal worden verkocht, is gedaald Steeds duidelijker wordt een tweedeling zichtbaar: nieuw aangeboden woningen met een scherpe prijs versus woningen die al meer dan 3 jaar te koop staan. De kans dat woningen die lang te koop staan binnen een kwartaal worden verkocht, is gedaald tot tot 2%. Uiteindelijk geven woningen die meer dan 3 jaar te koop hebben gestaan 25% toe op de oorspronkelijke vraagprijs. Waren deze woningen direct goed in de markt gezet, dan zouden zij voor een veel betere prijs zijn verkocht. 2%. Uiteindelijk geven woningen die meer dan drie jaar te koop hebben gestaan, 25% toe op de oorspronkelijke vraagprijs. Waren deze woningen direct goed in de markt zijn gezet, dan zouden zij voor een veel betere prijs zijn verkocht. looptijd aanbod in dagen verkooptijd in dagen 159 16 257 244 282 367 365 dagen, 1 jaar 24% VERKOOPKANS Kans dat huis wordt verkocht binnen 1 kwartaal De verkoopkans geeft weer hoe groot de kans is dat een te koop staande woning binnen een kwartaal wordt verkocht. Zo heeft een huis dat 1 tot 2 jaar in aanbod staat, een kans van 8% om binnen een kwartaal verkocht te worden. 136 129 122 85 82 86 14 167 136 428 De looptijd van het aanbod is de gemiddelde tijd dat woningen die nog niet zijn verkocht al te koop staan. De verkooptijd van verkochte huizen is het aantal dagen dat de woningen te koop hebben gestaan voordat deze werden verkocht. 16% 13% 11% 8% 5% 1 9 8 7 6 2% Ook in goede tijden is de looptijd van het aanbod langer dan de verkooptijd van verkochte woningen. Dat komt doordat de samenstelling anders is. In het VERSCHIL AANBOD EN VERKOPEN Samenstelling aanbod en verkopen woningen 213 aanbod staan veel meer vrijstaande woningen die een lange verkooptijd hebben en veel minder tussenwoningen met een korte verkooptijd. -4,2% tot 1 kw. 1 tot 2 kw. 2 tot 3 kw. 3 tot 4 kw. woning1 tot 2 jaar in aanbod woning 2 tot 3 jaar in aanbod woning meer dan 3 jaar in aanbod Vrijstaand 2-onder- 1-kap 25% 14% Hoekwoning Aanbod Appartement 2-onder- 1-kap 162.485 3% 14% 87.44 Aanbod Totale aantal verkopen 11% 19% Tussenwoning Vrijstaand Hoekwoning 13% 14% Verkocht Appartement 3% 28% Tussenwoning -8,3% -11,3% -13,7% -17,5% PRIJSVERSCHIL Gemiddeld verschil verkoopprijs met oorspronkelijke vraagprijs -22,1% -25,6% 22 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 23

AANTAL NIEUWBOUWVERKOPEN OP DIEPTEPUNT Voor wat het aantal verkochte nieuwbouwwoningen betreft, was 213 het slechtste jaar sinds het begin van de kredietcrisis. en schommelingen in de economie dan de Aantal nieuwbouwverkopen op dieptepunt Maar projectontwikkelaars en in nieuwbouw gespecialiseerde woningmakelaars zien in de tweede helft van het jaar een Voor wat het aantal verkochte nieuwbouwwoningen duidelijk herstel van de afzet optreden. betreft was 213 het slechtste jaar sinds het begin van de kredietcrisis. Maar projectontwikkelaars en in nieuwbouw gespecialiseerde woningmakelaars zien in de tweede helft van het jaar een duidelijk herstel van de afzet optreden. De markt voor nieuwbouwwoningen reageert heftiger op het marktsentiment markt voor bestaande woningen. Als de voortekenen juist zijn en het marktsentiment structureel verbetert, dan ligt een De markt voor nieuwbouwwoningen reageert heftiger verder herstel van de nieuwbouwmarkt in op het marktsentiment en schommelingen in de economie de lijn der dan verwachtingen. de markt voor bestaande woningen. Als de voortekenen juist zijn en het marktsentiment structureel verbetert, dan ligt een verder herstel van de nieuwbouwmarkt in de lijn der verwachtingen. AANBOD NIEUWBOUW LICHT AFGENOMEN Waar in de bestaande bouw na 28 het aantal te koop staande woningen sterk Aanbod is opgelopen, heeft in de nieuwbouw deze licht afgenomen ontwikkeling zich niet voorgedaan. Projectontwikkelaars konden aan het begin van Waar de kredietcrisis in de bestaande makkelijker bouw na 28 op het de aantal nieuwe te koop marktsituatie staande woningen reageren sterk dan is opgelopen, particulieren heeft in de nieuwbouw deze ontwikkeling zich niet in de bestaande bouw. Dat konden zij door voorgedaan. Projectontwikkelaars konden aan het begin slechtlopende van kredietcrisis projecten makkelijker van de markt op de nieuwe te marktsituatie reageren dan particulieren in de bestaande bouw. Dat konden zij door slechtlopende projecten van de markt te halen en nieuwe projecten halen en nieuwe projecten aan te bieden. Ook bij de tweede dip hebben ontwikkelaars het nieuwe aanbod aangepast aan de tegenvallende verkopen. Het aantal nieuw aangeboden nieuwbouwwoningen lag dan aan ook te historisch bieden. Ook laag bij de in tweede 213. dip Voor hebben 214 ontwikkelaars wordt het een nieuwe substantiële aanbod aangepast toename aan van de zowel tegenvallende verkopen. Het aantal nieuw aangeboden nieuwbouwwoningen lag dan ook historisch het aantal transacties als het aantal nieuw laag aangeboden in 213. Voor woningen 214 wordt verwacht. een substantiële toename van zowel het aantal transacties als het aantal nieuw aangeboden woningen verwacht. BESTAANDE BOUW Aantal transacties 18. NIEUWBOUW Aantal transacties 45. PROJECTONTWIKKELAARS SPELEN IN OP AFNEMENDE VRAAG NIEUWBOUW Ingetrokken Verkocht Nieuw aangeboden Eind van jaar te koop 135. 33.75 4. 9. 22.5 3. Aanbod woningen aan het eind van het jaar blijft min of meer stabiel 2. 45. 11.25 1. 6 7 8 9 1 * * Jaarcijfer 213 inschatting nieuwbouw Bron: Monitor Nieuwe Woningen, NVM 6 7 8 9 1 11 12 13 * Bron: Monitor Nieuwe Woningen * Cijfers 213, inschatting 24 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 25

PRIJSDALING NIEUWBOUWWONINGEN GESTOPT MEER WONINGEN VERHUURD IN 213 In 213 is de prijsdaling van nieuwbouwwoningen gestopt. De bestaande bouw Prijsdaling daarentegen noteerde nieuwbouwwoningen nog wel een kleine gestopt min, maar voor 214 wordt ook hier een stabilisatie van de prijzen verwacht. In Wanneer 213 is de ingezoomd prijsdaling van wordt nieuwbouwwoningen op de prijsontwikkeling De bestaande in 213, bouw daarentegen is zien noteerde dat in de gestopt. nog wel een kleine min, maar voor 214 wordt ook hier een stabilisatie van de prijzen verwacht. Wanneer ingezoomd wordt op de prijsontwikkeling in PRIJZEN BEHOORLIJK GEDAALD Mediane woningprijs nieuwbouw en bestaande bouw in 3. 275. NIEUWBOUW eerste 3 kwartalen de prijs van verkochte nieuwbouwwoningen nauwelijks lager is dan die in 212, terwijl de verwachting is dat in het vierde kwartaal de prijs duidelijk boven het niveau van een jaar eerder 213 uitkomt. is te zien dat in de eerste drie kwartalen de prijs van verkochte nieuwbouwwoningen nauwelijks lager is dan die in 212, terwijl de verwachting is dat in het vierde kwartaal de prijs duidelijk boven het niveau van een jaar eerder uitkomt. Nieuwe woningen zijn gemiddeld groter en van een hogere kwaliteit dan bestaande woningen. Daarom is de mediane woningprijs ook hoger. Het aantal woningen dat te huur is aangeboden, is in de periode 26-212 maar liefst verdriedubbeld. Hiervoor kan een aantal Meer redenen woningen worden genoemd. Zo verhuurd hebben in 213 steeds meer mensen hun woning tijdelijk te huur gezet, bijvoorbeeld als men de woning Het aantal niet woningen kwijtraakte, dat te huur terwijl is aangeboden, al wel is een in nieuw de periode huis 26-212 was gekocht. maar liefst Verder verdriedubbeld. groeide het aanbod Hiervoor kan om een te voldoen aantal redenen aan de worden toenemende genoemd. Zo hebben steeds meer mensen hun woning tijdelijk vraag te huur naar gezet, bijvoorbeeld huurwoningen. als men Door de woning het niet herstel kwijtraakte, van terwijl de koopwoningmarkt al wel een nieuw huis was in 213 hebben gekocht. Verder juist minder groeide het huiseigenaren aanbod om te voldoen hun aan de toenemende vraag naar huurwoningen. Door het herstel van de koopwoningmarkt in 213 hebben steeds minder huiseigenaren hun huis te huur AANTAL AANGEBODEN EN VERHUURDE WONINGEN Verhuurd Aanbod eind van het jaar huis te huur aangeboden, waardoor het huuraanbod in 213 met 3% is afgenomen. Het aantal verhuurde woningen is wel toegenomen, namelijk 18% in een jaar tijd. Twee derde van deze verhuurde woningen is een appartement. Wellicht ten overvloede aangeboden, kan waardoor worden het vermeld huuraanbod dat in het 213 hier met niet 3% is afgenomen. corporatiewoningen Het aantal verhuurde gaat, woningen maar is om wel toegenomen, particuliere namelijk woningen 18% in die een door jaar tijd. makelaars appartement. worden Wellicht aangeboden ten overvloede en in kan verhuur worden Tweederde van deze verhuurde woningen is een zijn vermeld genomen. dat het hier niet om corporatiewoningen gaat, maar om particuliere woningen die door makelaars worden aangeboden en in verhuur zijn genomen. 2.6 25. 225. BESTAANDE BOUW 17.5 2. 6 7 8 9 1 * 14.4 13. PRIJZEN DALEN NIET MEER 12.2 Prijsontwikkeling t.o.v. jaar eerder in % +3% 9.5 1.1 9.8 8.5 % 8. 7.8 6.6 6.6 5.3 3.5 3.4-8% * Nieuwbouwcijfers voor 213 zijn voorlopig Bron: NVM en Monitor Nieuwe Woningen 6 7 8 9 1 * * Voorlopige cijfers 26 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 27

HUURPRIJZEN DALEN NIET VERDER De ontwikkeling van de huurprijzen volgt in grote lijnen de ontwikkeling van de op de koopwoningmarkt, namelijk Huurprijzen dalen niet verder stijgende prijzen voor het begin van de kredietcrisis, gevolgd door een flinke dip in 29. Maar sinds 211 doet zich een De nieuwe ontwikkeling situatie van voor. de huurprijzen Waar de volgt prijzen in grote op de lijnen de ontwikkeling van de prijzen op de koopwoningmarkt, namelijk stijgende prijzen voor het begin koopwoningmarkt een verdere daling te van de kredietcrisis, gevolgd door een flinke dip in 29. Maar sinds 211 doet zich een nieuwe situatie voor. Waar de prijzen op de koopwoningmarkt een verdere daling te zien geven, blijven de huurprijzen zich op ongeveer hetzelfde niveau bewegen. Het zien geven, blijven de huurprijzen zich op ongeveer hetzelfde niveau bewegen. Het aantrekken van de huurmarkt vormt de belangrijkste reden. Ook in 213 zijn de huurprijzen zo goed als stabiel gebleven. aantrekken Het huurprijsniveau van de huurmarkt ligt vormt rond de de belangrijkste reden. Ook in 213 zijn de huurprijzen zo goed als 8,8 per vierkante meter per maand. stabiel gebleven. Het huurprijsniveau ligt rond de 8,8 per vierkante meter per maand. Huurprijzen zijn gebaseerd op door makelaars verhuurde woningen, exclusief servicekosten, waarbij gestoffeerde/gemeubileerde huurwoningen niet zijn meegenomen. KOPEN GOEDKOPER, HUREN STEEDS DUURDER De prijzen van koopwoningen zijn de afgelopen jaren scherp gedaald. Tegelijkertijd zijn de prijzen van sociale huurwoningen fors Kopen goedkoper, huren steeds duurder gestegen. De woonlasten van koop komen daarmee steeds dichter bij de woonlasten De prijzen van koopwoningen zijn de afgelopen jaren scherp gedaald. Tegelijkertijd zijn de prijzen van sociale huurwoningen fors gestegen. Dat betekent dat de woonlasten in de koopsector vergelijkbaar zijn aan in de huursector. In sommige regio's zijn de woonlasten van koopwoningen zelfs lager dan die van sociale huurwoningen. Kopen wordt dus steeds aantrekkelijker. de woonlasten in de sociale huursector. In sommige regio's zijn de woonlasten van koopwoningen zelfs lager dan die van sociale huurwoningen. Kopen wordt dus steeds aantrekkelijker. DALING HUURPRIJZEN GESTOPT Vierkantemeterprijzen verhuurde woningen KOOPPRIJZEN GEDAALD, HUREN GESTEGEN Geïndexeerde prijsontwikkeling sociale huurmarkt en koopmarkt 1, 9,5 De daling van de huurprijzen in 29 wordt onder meer veroorzaakt doordat er meer woningen aan de onderkant van de markt worden verhuurd. 12 KOPEN 9, 11 8,5 8, 6 7 8 9 1 1 Huurprijsniveaus per gebied in 213 Amsterdam Het Gooi Utrecht Den Haag Groningen Den Bosch Eindhoven Rotterdam Arnhem Nijmegen Hengelo/Enschede Zuid-Limburg Mediane prijzen verhuurde woningen 1.33 1.6 95 1.2 76 9 83 72 73 77 72 73 Mediane m 2 -prijzen verhuurde woningen 13,6 11, 1,2 9,9 8,9 8,6 8,5 8,4 8,3 8, 7,1 7,1 9 8 HUREN 6 7 8 9 1 14* Huurprijzen zijn gebaseerd op door NVM-makelaars verhuurde woningen, exclusief servicekosten, waarbij gestoffeerde/gemeubileerde huurwoningen bij de prijsberekening niet zijn meegenomen. * inschatting Bron: Ministerie BZK, NVM 28 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 29

BETAALBAARHEID WOONLASTEN STERK VERBETERD... Iemand die in 213 een tussenwoning heeft gekocht, betaalt per maand gemiddeld 135 euro minder aan netto hypotheekrente. Betaalbaarheid woonlasten verbeterd... hypotheek lasten dan wanneer hetzelfde huis in 211 was gekocht.* Iemand die in 213 een tussenwoning heeft gekocht, betaalt per maand gemiddeld 136 euro minder aan netto hypotheeklasten dan wanneer hetzelfde huis in Dit komt niet alleen door de lagere woningprijzen, maar ook door de sterk gedaalde 211 was gekocht*. Dit komt niet alleen door de lagere woningprijzen, maar ook door de sterk gedaalde hypotheekrente.... MAAR MAXIMALE LEENCAPACITEIT VERSLECHTERD Elk jaar stelt het Nibud nieuwe hypotheeknormen vast. Die geven aan welk percentage... maar van het leencapaciteit inkomen kan worden verslechterd besteed aan woonlasten. Door daling van de koopkracht zijn de percentages de afgelopen jaren steeds naar beneden bijgesteld. Elk jaar stelt het Nibud nieuwe hypotheeknormen vast. Die geven aan welk percentage van het inkomen kan worden besteed aan woonlasten. Door daling van de koopkracht zijn de percentages de afgelopen jaren steeds naar beneden bijgesteld. Inmiddels is de maximale hypotheek voor een koper met een modaal inkomen circa 8% lager dan in 21. Voor andere inkomensgroepen ligt dit percentage tussen de 8 en 15%. Inmiddels is de maximale hypotheek voor een koper met een modaal inkomen circa 8% lager dan in 21. Voor andere inkomensgroepen ligt dit percentage tussen 8 en 15%. HUISHOUDBOEKJE TUSSENWONING LEENCAPACITEIT PER INKOMENSGROEP Leencapaciteit berekend voor eenverdieners op basis van 1% annuïtaire lening 21 214 VERSCHIL Verschil in leencapaciteit tussen 21 en 214 211 213 Verschil in% 5. 1. 15. 2. 25. Hypotheekrente 4,8% 4,1% -,7% -14,3% 25. -11% Bruto-inkomen Gem. woningprijs 45. 22. 45. 184. - 18.,% -8,9% 3. -8% Benodigde 35. -8% hypotheek 222.2 193.2-29. -13,1% 4. -8% Nettomaandlasten 832 697-135 -16,3% 45. -11% 5. -14% * Op basis van een hypotheek met 1% annuïtaire aflossing. Deze hypotheekvorm is vanaf 213 verplicht, maar was in 211 nog niet gangbaar. Indien voor 211 wordt uitgegaan van een 5% aflossingsvrije hypotheek, dan nog zijn de nettomaandlasten vergelijkbaar met die in 213, met als groot verschil dat in 213 de woning na 3 jaar helemaal is afbetaald. 55. -15% Bron: Ministerie BZK, NVM Bron: Nibud, bewerking NVM 3 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 31

PROBLEEMGROEPEN OP DE HYPOTHEEKMARKT Naast het feit dat er minder kan worden geleend, heeft een steeds groter wordende consumenten veel moeite om een Probleemgroepen op de hypotheekmarkt 1 ZZP ERS MET EEN DERDE TOEGENOMEN 2 Aantal zzp'ers en flexibele contracten x1. hypotheek te krijgen. Het gaat dan om een toenemend aantal huishoudens zonder vast arbeidscontract (1). De hypotheekadviseur Naast het feit dat er moet minder met kan goede worden argumenten veel moeite komen om om een toestemming hypotheek te krijgen. te krijgen Het gaat geleend, heeft een steeds groter wordende groep consumenten om dan om middels een toenemend een explain -hypotheek aantal huishoudens zonder van de vast hypotheek arbeidscontract normen (1). De af hypotheekadviseur te wijken (2). moet met goede argumenten komen om toestemming te Daarnaast krijgen om middels zijn een er steeds explain -hypotheek meer huishou van de hypotheeknormen af te wijken (2). Daarnaast zijn er steeds meer huishoudens met een restschuld, dat wil dens met een restschuld, dat wil zeggen een woning die minder waard is dan de hypotheek. Het aantal huishoudens met een restschuld is gestegen van 5. in 211 naar rond de 1 miljoen in 213. Bij jonge huishoudens is dit probleem het zeggen grootst een (3). woning Tot die slot minder kampen waard steeds is dan de meer hypotheek. Het aantal huishoudens met een restschuld huishoudens gestegen met van betalingsachterstanden 5. 211 naar rond 1 op miljoen hun in hypotheek 213. Bij jonge en huishoudens zit een verhuizing is dit probleem er voorlopig het grootst niet (3). in Tot (4). slot kampen steeds meer huishoudens met betalingsachterstanden op hun hypotheek en zit een verhuizing er voorlopig niet in (4). AANDEEL EXPLAIN STERK GEDAALD Uitgegeven explain-hypotheken in % 2. 35% 599 78 3% 1.5 25% ZZP 2% 1. 15% 1% 5 639 FLEX. CONTRACT 819 5% % 6 7 8 9 1 6 7 8 9 1 * Bron: CBS Bron: AFM, Amweb,Volkskrant, bewerking NVM * Schatting CORPORATIES STOTEN WONINGBEZIT AF Van alle in 213 gerealiseerde particuliere verkopen had 11% betrekking op door corporaties verkochte huurwoningen (uit Corporaties stoten woningbezit af pondingen). Een op de vijf huurwoningen is verkocht aan de zittende huurder. Het percentage uitpondingen verschilt sterk per Van alle gemeente. in 213 gerealiseerde In Zuidplas particulier en Amsterdam verkopen had 11% betrekking op door corporaties verkochte is huurwoningen rond 3% (uitpondingen). van de verkochte Eén op woningen de vijf aan huurwoningen particulieren is verkocht een aan uitponding, de zittende huurder. terwijl in Het Rotterdam percentage uitpondingen dit percentage verschilt slechts sterk per rond gemeente. In Zuidplas en Amsterdam is rond 3% de van 11% de verkochte ligt. Daar woningen wordt aan echter particulieren veel corporatiebezit uitponding, terwijl aan in beleggers Rotterdam dit verkocht. percentage Het een zijn slechts met rond name 11% ligt. corporaties Daar wordt die echter in veel financiële corporatiebezit aan beleggers verkocht. Het zijn met problemen name corporaties zijn die gekomen in financiële die problemen hun bezit zijn verkopen. gekomen, die In hun woonwijken bezit verkopen. met In woonwijken relatief met veel relatief uitpondingen veel kunnen de vaak hoge kortingen die worden gegeven tot grote problemen leiden. Particuliere woningbezitters die hun huis willen verkopen, zijn vaak genoodzaakt hun vraagprijs fors te laten zakken. GROTE REGIONALE VERSCHILLEN Uitponding per gemeente in % % - 1% 1% - 5% 5% - 2% 2% - 4% meer dan 4% kortingen die worden gegeven tot grote problemen leiden. Particulierewoningbezitters die hun huis willen verkopen, zijn vaak genoodzaakt hun vraagprijs fors te laten zakken. 3 t/m 35 jaar JONGE MENSEN HEBBEN SCHULD Percentage van de bevolkingsgroep... 34 57... actief op zoek naar huis... met een restschuld 21 29 36-45 jaar 11 12 3 7 46-6 jaar > 6 jaar 4 1. 8. 6. 4. 2. BETALINGSACHTERSTANDEN NEMEN TOE Aantal huishoudens met een betalingsachterstand op hypotheek 6 7 8 9 1 Gemeente Nederland Zuidplas Amsterdam Zoetermeer Eindhoven Huizen Deventer Velsen Hollands Kroon Den Helder Groningen Purmerend Noordoostpolder Hengelo Verkopen 213 11.9 333 6.98 87 1.65 26 62 45 27 45 1.49 57 35 53 Uitponding 11% 31% 29% 27% 24% 2% 2% 19% 19% 18% 18% 17% 17% 17% Waarvan aan zittende huurder 2% 5% 1% 36% 12% 6% 52% 31% 27% 33% 12% 17% 3% 29% Bron: Woon 212, ASRE Bron: BKR Hypotheekbarometer Bron: Kadaster, alleen particuliere transacties 32 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS WONEN 33

BUSINESS BUSINESS 34 WONEN VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS BUSINESS 35

TE VEEL AANBOD EN TE WEINIG VRAAG Ondanks het feit dat de belangrijkste segmenten van de markt voor commercieel vastgoed (kantoren, bedrijfsruimten en winkels) qua structuur en omvang sterk uiteenlopen, hebben zij gemeen dat sinds het uitbreken van de kredietcrisis de vraag- en aanbodverhoudingen steeds verder uit balans zijn geraakt. Zo is het aanbod van kantoren bijna negen keer groter dan het aantal vierkante meters dat in 213 werd verhuurd en verkocht. Bij bedrijfsruimten en winkels is de verhouding wat gunstiger. Te veel aanbod en te weinig vraag AANTAL AANGEBODEN OBJECTEN TOEGENOMEN De markt moest in 213 toezien hoe het aantal aangeboden objecten verder toenam. Hoewel in alle deelmarkten het Aantal aangeboden objecten toegenomen aantal objecten vorig jaar omhoogging, was de stijging het sterkst bij de winkels. Voor een groot aantal objecten kon vorig jaar De markt geen moest nieuwe in 213 gebruiker toezien hoe worden het aantal gevon aangeboden objecten verder toenam. De toename van het aantal objecten was echter kleiner dan in 212, zowel absoluut als procentueel. Hoewel in alle deelmarkten het aantal objecten vorig jaar omhoog ging, was de stijging het sterkst bij de winkels. Voor den. Meer dan de helft van de objecten die eind 212 werden aangeboden stond eind 213 nog te huur of te koop; dat is vrijwel evenveel als in de periode 211-212. een groot aantal objecten kon vorig jaar geen nieuwe gebruiker worden gevonden. Meer dan de helft van de objecten die eind 212 werd aangeboden stond eind 213 nog te huur of te koop, vrijwel evenveel als in de periode 211-212. Ondanks het feit dat de belangrijkste segmenten van de markt voor commercieel vastgoed (kantoren, bedrijfsruimten en winkels) qua structuur en omvang sterk uiteenlopen, hebben zij gemeen dat sinds het uitbreken van de kredietcrisis de vraag- en aanbodverhoudingen steeds verder uit balans zijn geraakt. Zo is het aanbod van kantoren bijna negen keer groter dan het aantal vierkante meters dat in 213 werd verhuurd en verkocht. Bij bedrijfsruimten en winkels is de verhouding wat gunstiger. VASTGOEDSTROMEN IN BEELD Aanbod eind 212 Nieuw aanbod 213 7.66 KANTOORRUIMTE Ingetrokken in 213 67 Verkocht in 213 Verhuurd in 213 146 825 Aanbod eind 213 Nieuw 12.916 14.13 Voorraad, aanbod en opname 213 in mln. m 2 8.11 Oud BEDRIJFSRUIMTE 2.874 297 1.697 676 357 1.6 8.48 Onveranderd BEDRIJFSRUIMTE Voorraad 23 12.162 13.7 2.597 76 1.851 7.8 Onveranderd 49 Voorraad 15 KANTOORRUIMTE Aanbod Aanbod Opname Opname,9 8 3,7 31 WINKELRUIMTE Voorraad Aanbod 2,3,4 Opname 6.587 5.349 WINKELRUIMTE 46 84 963 1.442 177 1.488 7.376 3.48 Onveranderd 36 BUSINESS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS BUSINESS 37

VERHUURKANS VERBETERD Van het aanbod dat in het laatste kwartaal van 212 op de markt kwam, werd een groter deel binnen een jaar verhuurd dan Verhuurkans verbeterd in dezelfde periode een jaar eerder. Anders gezegd: de verhuurkansen van commercieel vastgoed zijn in 213 enigszins verbeterd. Van het aanbod dat in het laatste kwartaal van 212 Niettemin ondervond de afzet van leegstaande jaar verhuurd kantoorruimten dan in dezelfde periode veel problemen. een jaar op de markt kwam, werd een groter deel binnen een eerder. Anders gezegd: de verhuurkansen van commercieel vastgoed zijn in 213 enigszins verbeterd. Niettemin ondervond de afzet van Slechts een kwart van de kantoorobjecten die in het vierde kwartaal van 212 op de markt kwamen, werd in 213 verhuurd. De winkelmarkt deed het echter een stuk beter. Vorig jaar werd bijna 4% van het nieuwe aanbod verhuurd of verkocht. leegstaande kantoorruimten veel problemen. Slechts een kwart van de kantoorobjecten die in het vierde kwartaal van 212 op de markt kwam, werd in 213 verhuurd. De winkelmarkt deed het echter een stuk beter. Vorig jaar werd bijna 4% van het nieuwe aanbod verhuurd of verkocht, 6% meer dan in 212. OOK KANS OP VERKOOP IETS BETER De verkoop van commercieel vastgoed verliep in 213 duidelijk stroever dan de verhuur. Toch gaat het ook op de koop Ook kans op verkoop iets beter markt beter dan in 212. Net als in het De verkoop van commercieel vastgoed verliep in 213 duidelijk stroever dan de verhuur. Toch gaat het ook op de koopmarkt beter dan in 212, zij het dat de huursegment is ook in het koopsegment de kantorenmarkt hekkensluiter. verbetering klein is. Net als in het huursegment is ook in het koopsegment de kantorenmarkt hekkensluiter. KANTOORRUIMTE Nieuw aanbod Q4 212 verhuurd in kwartaal Ingetrokken/verkocht KANTOORRUIMTE Nieuw aanbod Q4 212 verkocht in kwartaal Ingetrokken/verhuurd 1 e 8,% 4,5% 6,8% 7,1% 1 e 2 e 2 e 3 e 8,8% 4,5% 4,5% 4,5% 4 e 4,6% 4,1% 4,2% 6,8% 3 e 3,7% 4 e 1,1% 5,1% 7,3% Binnen 4 kwartalen verhuurd Na 4 kwartalen nog in aanbod BEDRIJFSRUIMTE Nieuw aanbod Q4 212 verhuurd in kwartaal 25,4% (212: 24,9%) 54,6% (212: 54,9%) Ingetrokken/verkocht Binnen 4 kwartalen verkocht Na 4 kwartalen nog in aanbod BEDRIJFSRUIMTE Nieuw aanbod Q4 212 verkocht in kwartaal 16,1% (212: 12,2%) 59,9% (212: 57,3%) Ingetrokken/verhuurd 1 e 2 e 12,4% 3,6% 5,3% 5,4% 1 e 2 e 1,7% 4,% 5,% 6,7% 3 e 4 e 6,% 3,1% 4,2% 5,4% 3 e 4 e 5,1% 5,4% 2,8% 6,1% Binnen 4 kwartalen verhuurd Na 4 kwartalen nog in aanbod WINKELRUIMTE Nieuw aanbod Q4 212 verhuurd in kwartaal 34,3% (212: 3,7%) 49,5% (212: 49,7%) Ingetrokken/verkocht Binnen 4 kwartalen verkocht Na 4 kwartalen nog in aanbod WINKELRUIMTE Nieuw aanbod Q4 212 verkocht in kwartaal 17,3% (212: 16,3%) 59,2% (212: 61,2%) Ingetrokken/verhuurd 2 e 1e 3 e 4 e 11,7% 13,9% 7,8% 6,2% 3,4% 3,9% 2,8% 4,4% 1 e 2 e 3 e 4 e 7,% 3,% 3,5% 3,% 4,3% 4,3% 7,4% 7,8% Binnen 4 kwartalen verhuurd Na 4 kwartalen nog in aanbod 39,6% (212: 36,4%) 45,9% (212: 45,6%) Binnen 4 kwartalen verkocht Na 4 kwartalen nog in aanbod 16,5% (212: 13,4%) 59,6% (212: 61,8%) 38 BUSINESS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS BUSINESS 39

LOOPTIJD AANBOD NEEMT TOE, TRANSACTIEDUUR STABIEL Door de afgenomen vraag naar commercieel onroerend goed duurt het langer voor Looptijd en transactieduur dat kantoren, winkels of bedrijfsruimten worden verhuurd of verkocht. Maar de transactieduur lijkt zich te hebben gestabiliseerd. Sinds het uitbreken In 212 van en de 213 crisis zat duurt er het gemiddeld markt 8 maanden wordt opgenomen. tussen het moment dat steeds langer voordat het commerciele vastgoedaanbod door een Daarnaast object staat te huur het aanbod of te steeds koop langer werd te gezet huur of KANTOORRUIMTE Looptijd aanbod in dagen Verkooptijd in dagen Verhuurtijd in dagen BEDRIJFSRUIMTE Looptijd aanbod in dagen Verkooptijd in dagen Verhuurtijd in dagen 13 12 11 1 9 252 284 236 246 195 182 458 De verkoop- en verhuurtijd is het gemiddelde aantal dagen dat objecten in aanbod hebben gestaan voordat deze werden verkocht of verhuurd. 192 187 252 258 262 257 239 246 224 254 242 234 233 en het moment van de transactie. Voor het uitbreken van de kredietcrisis was deze periode 2,5 maand korter. In het aanbod zitten echter ook veel objecten die al geruime tijd aan de markt zijn, waardoor de te koop. looptijd van het aanbod in 213 verder Van de drie deelmarkten presteert de kantorenmarkt is het toegenomen. slechtste en doet Vooral de winkelmarkt kantoorruimte het het best. staat doorgaans lang te huur. 276 389 543 365 dagen, 1 jaar 586 63 678 AANBOD VAN KANTOREN NEEMT NOG STEEDS TOE met een verruiming van het aanbod, dat Aanbod van kantoren neemt nog steeds toe 13 12 11 1 9 8 7 6 5 Zuid-Holland Noord-Holland Utrecht Noord-Brabant Ondanks het feit dat in 213 nauwelijks kantoren in aanbouw werden genomen, werd de markt opnieuw geconfronteerd wil zeggen een toename van het aantal vierkante meters kantoorruimte dat direct beschikbaar is voor de verhuur of verkoop. Ondanks het feit dat in 213 nauwelijks kantoren in aanbouw De toename werden werd genomen, voor werd een de belangrijk markt opnieuw deel geconfronteerd veroorzaakt met door een een verruiming vermindering van het aanbod, van dat het wil ruimtegebruik, zeggen een toename zowel van het bij aantal bedrijven vierkante meters kantoorruimte dat direct beschikbaar is voor de als verhuur bij instellingen. of verkoop. De Daarbij toename werd speelden voor een belangrijk behalve deel Het veroorzaakt Nieuwe Werken door een vermindering ook kostenbesparingen het ruimtegebruik, een belangrijke zowel bij bedrijven rol. als bij van instellingen. Daarbij speelden behalve Het Nieuwe Werken ook kostenbesparingen een belangrijke rol. KANTOORRUIMTE PER PROVINCIE kantoorruimte in m 2 x mln. Voorraad Aanbod 13 12 11 1 9 De looptijd van het aanbod is het gemiddelde aantal dagen dat objecten die nog niet zijn verkocht of verhuurd worden aangeboden. 464 498 4 Gelderland WINKELRUIMTE Looptijd aanbod in dagen Verkooptijd in dagen Verhuurtijd in dagen 26 25 217 2 23 21 22 173 263 263 365 429 433 541 591 3 2 1 Overijssel Limburg Groningen Friesland Flevoland Drenthe Zeeland 13 12 11 1 9 479 514 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 4 BUSINESS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS VASTGOEDMARKT IN BEELD 213 IN FEITEN EN CIJFERS BUSINESS 41