Goede voorbeelden op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen Een brochure met goede voorbeelden over maatschappelijk verantwoord ondernemen uit het BRABO-netwerk van COS Brabant. Voor meer informatie over de brochure, het BRABO-netwerk of maatschappelijk verantwoord ondernemen kunt u terecht op www.mvoloont.com of contact opnemen met Willemijn Peeters van COS Brabant op tel#: 013-5351523 of via w.peeters@cosbrabant.nl Tilburg, 18 mei 2011
Drukkerij van Mierlo Drukkerij van Mierlo bestaat sinds 1954 en is sinds 2000 gevestigd op het industrieterrein in Heeze. loopt als een rode draad door Drukkerij van Mierlo. Hierbij is milieubewustheid een belangrijk aandachtspunt. MVO wordt gezien als een manier om je te kunnen onderscheiden, bijvoorbeeld in materialen. Drukkerij van Mierlo werkt samen met een school voor hoogbegaafde en middelhoogbegaafde autisten. Door middel van het aanbieden van projecten en arbeidsverbanden begeleidt de drukkerij mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt in het vervullen van een functie binnen het arbeidsveld. Drukkerij van Mierlo is FSC-gecertificeerd. Door gebruik te maken van FSC-papier levert de drukker een bijdrage aan goed bosbeheer, goede arbeidsomstandigheden en een goed salaris voor de bosarbeiders. Tevens wordt er steeds meer gewerkt met producten die biologisch afbreekbaar zijn, zoals labels voor aan fietsen, visitekaartjes van biologisch afbreekbaar stonepaper en documentmappen van duurzame boombast. De documentmappen van duurzame boombast worden niet bedrukt, maar de opdruk wordt erin gebrand. Hierdoor wordt er geen gebruik gemaakt van inkt. Wanneer bij de drukkerij drukwerk op kunststof wordt gedrukt, gaat al het kunststofafval terug naar de leverancier, die dit vervolgens recyclet tot nieuw kunststof. MVO wordt al snel geassocieerd met kosten. Bij drukkerij van Mierlo zijn tal van voorbeelden te vinden van MVO die juist geld opleveren. Drukkerij van Mierlo kijkt bewust naar het stroomverbruik. Zo wordt automatisch één van de drie lichtlijnen uitgeschakeld, als er genoeg daglicht in de productiehallen binnenvalt. Hiervoor is eenmalig een sensor aangeschaft die de hoeveelheid licht registreert. Door het uitschakelen van een van de lichtlijnen wordt veel stroom bespaard, wat positief is voor het milieu en tevens de energiekosten drukt. Pak datgene aan waar je als bedrijf het meeste geld op verliest. Bij veel bedrijven is het stroomverbruik bijvoorbeeld een grote kostenpost. Kijk naar je eigen product: op welke manier kun je je product herontwerpen, zodat het duurzamer wordt. www.drukkerijvanmierlo.nl MVO, hoe pak je het aan: 1. Leg een duurzaamheidsvisie vast op directieniveau en sta tegelijkertijd open voor initiatieven van onderop. Zorg dat die visie een logisch uitvloeisel is van de visie en missie van de organisatie. 2. Benoem realistische duurzaamheidsdoelstellingen, probeer ze meetbaar te maken en wees transparant over de resultaten. Kijk ook eens naar wat je allemaal al doet. 3. Formuleer een strategie om de doelstellingen te bereiken, waarbij deze strategie niet een vijfde wiel aan de wagen is, maar een integraal onderdeel van de dagelijkse bedrijfsvoering. 4. Zorg voor draagvlak (en zo nodig gedragsverandering) bij het voltallige personeel, onder meer door zelf het goede voorbeeld te geven, kartrekkers te benoemen en erover te communiceren. Probeer het ook leuk te maken. 5. Denk niet alleen aan het milieu (), maar ook aan de sociale kant (). En natuurlijk moet duurzaamheid ook zorgen voor betere financiële resultaten () door kostenbesparingen en het creëren van meerwaarde door innovatie. 6. Gebruik duurzaamheid of MVO niet als los verkoopargument, maar benoem de voordelen die het heeft op de producten of dienstverlening vanuit het oogpunt van de klant. 7. Open je blik naar buiten: praat met klanten, leveranciers en andere betrokkenen over mogelijkheden om in de keten duurzamer te werken. via w.peeters@cosbrabant.nl
Gascogne groep De Gascogne groep is een in 1994 opgericht schoonmaakbedrijf te Eindhoven. Het schoonmaakbedrijf houdt zich bezig met zakelijke en particuliere schoonmaak. Hierbij ligt een grote nadruk op de sociale aspecten van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Gascogne geeft mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt een kans. Over het algemeen gaat het hierbij om mensen die in de bijstand zitten. Met de juiste begeleiding en training creëerde Gascogne een werkwijze waarbij flexibiliteit, betrokkenheid en motivatie de kracht vormen achter de medewerkers. Het schoonmaakwerk wordt door Gascogne uitgevoerd met schoonmaakmiddelen die geen schade toebrengen aan het milieu. Tevens wordt er bij het schoonmaken geen gebruik gemaakt van chloor. Gascogne gebruikt bedrijfsauto s met een energielabel. Daarnaast is ook het fietsplan onderdeel van de bedrijfsvoering. Gascogne besteedt veel aandacht aan de inzetbaarheid van het personeel. Door het opleiden en begeleiden van personeel en het ondersteunen in dagelijkse dingen, zoals bijvoorbeeld belastingaangiftes of kinderopvang, zorgt Gascogne ervoor dat het personeel met de volledige aandacht bij de werkzaamheden is. Gascogne ondersteunt het personeel zo veel mogelijk bij persoonlijke omstandigheden om ervoor te zorgen dat iedereen maandagochtend netjes op tijd aan het werk is. Hierdoor melden mensen zich minder snel af vanwege persoonlijke omstandigheden en wordt er dus meer werk verzet. Realiseer je dat het tijd kost als je iemand aanneemt met een afstand tot de arbeidsmarkt, maar je krijgt er een zeer betrokken en gemotiveerde medewerker voor terug. Het aannemen van iemand met een afstand tot de arbeidsmarkt kan alleen een positief effect hebben, wanneer je er zelf in gelooft. www.gascogne.nl Stappenplan inkoop en keten: 1. Breng uw keten in kaart 2. Stel vragen en doe onderzoek 3. Houd u aan de lokale wet 4. Voldoe aan internationale richtlijnen 5. Voer een risicoanalyse uit 6. Werk samen 7. Sluit aan bij (keten)initiatieven 8. Train uw (inkoop)medewerkers 9. Stel een leverancierscode op 10. Controleer uw keten 11. Rapporteer over beleid en voortgang via w.peeters@cosbrabant.nl
Schilderwerken Schilders Sinds 1964 is Schilderwerken Schilders te Tilburg actief op het gebied van schilderen, bouwkundig onderhoud, glasservice en gevelreiniging. Schilderwerken Schilders biedt mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt de kans om binnen een organisatie volledig mee te draaien. Mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt leveren, met de juiste begeleiding, een zeer positieve impuls voor het bedrijf. Het aanbieden van werk aan mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt wordt gedaan in samenwerking met stichting De Boei. Op het gebied van planet besteedt Schilderwerken Schilders veel aandacht aan het wagenpark. De auto s rijden op aardgas, de busjes op BlueMotion diesel en er wordt binnen het bedrijf gebruik gemaakt van vier elektrische scooters. Schilderwerken Schilders is verantwoordelijk voor het vervoer naar de locatie waar de schilders werkzaam zijn en deze verantwoordelijkheid wordt dan ook zo milieuvriendelijk mogelijk uitgevoerd. Op het gebied van verf en verfverwijdering zijn schildersbedrijven gebonden aan zeer strenge wetgeving. Schilderwerken Schilders staat pal achter deze wetgeving. Schilderwerken Schilders ziet MVO als een zorgvuldige balans tussen kosten, winst, milieu en de belangen van haar klanten, medewerkers en de samenleving. Dit uit zich onder andere in Planbuilding. Bij Planbuilding betalen bedrijven en particulieren maandelijks een bedrag. Dit bedrag wordt gebruikt voor de uitvoering van een duurzaam meerjaren onderhoudsplan. Door gebruik te maken van deze constructie komen particulieren/bedrijven niet onverwacht voor hele hoge onderhoudskosten te staan. Begin met iets kleinschalig, met een aanpassing die makkelijk is. Wanneer medewerkers zien dat het lukt en effect heeft, stimuleert dit voor de toekomst. Kijk naar de onderwerpen die je zelf interesseren; dingen die je leuk vindt om te doen, doe je makkelijker. www.schilders.nl samenleving en het milieu, komen door MVO tot betere resultaten, voor zowel het bedrijf als de samenleving. MVO volgens ISO 26000: ISO 26000 is een richtlijn voor het implementeren van MVO in een organisatie. ISO 26000 benoemt 7 generieke MVO-principes. Deze principes vormen de basis bij ieder besluit en iedere activiteit van een organisatie. Het gaat om de volgende principes: 1. Accountability (verantwoordelijkheid nemen en verantwoording afleggen) 2. Transparantie 3. Ethisch gedrag 4. Respect voor stakeholderbelangen 5. Respect voor wet- en regelgeving 6. Respect voor internationale gedragsnormen 7. Respect voor mensenrechten Per principe geeft de richtlijn aan op welke manier een organisatie hier invulling aan kan geven. Naast de MVO-principes, benoemt ISO 26000 7 MVO-kernthema's die in iedere organisatie aandacht moeten krijgen. Deze kernthema's zijn onderverdeeld in 36 subthema's, de zogeheten MVO-issues. Organisaties moeten zelf bepalen of en in hoeverre een bepaald MVO-issue relevant is, maar ze moeten in ieder geval iets doen met elk van de 7 kernonderwerpen. Per subthema geeft ISO 26000 richtlijnen om invulling te kunnen geven aan de thema's. 1. Bestuur van de organisatie 2. Mensenrechten 3. Arbeidsomstandigheden 4. Milieu 5. Eerlijk zakendoen 6. Consumentenaangelegenheden 7. Betrokkenheid bij de ontwikkeling van de gemeenschap opnemen met W. Peeters van COS Brabant op tel#: 013-5351523 of via w.peeters@cosbrabant.nl
Planterij de Pimpernel Planterij de Pimpernel is een zorgkwekerij die in 2002 in Waalre gestart is met als doel een fijne werkplek te bieden aan mensen met een beperking. Planterij de Pimpernel biedt mensen met een verstandelijke of psychische beperking een werkplek. Hierbij kijkt de kweker niet alleen naar het bieden van een werkplek in de huidige situatie, maar ook naar de mogelijkheden tot doorgroeien naar een werkplek in het reguliere bedrijfsleven. Naast het bieden van werkplekken voor mensen met een verstandelijke of psychische beperking biedt Planterij de Pimpernelook plaats aan mensen met een tijdelijke arbeidsbeperking, die tijdelijk behoefte hebben aan een beschermde werkplek. De Pimpernel biedt stagiaires werkervaringsplaatsen en ondersteunt vrijwilligers in additionele werkzaamheden. Voor een kwekerij is de aarde en wat daarop groeit, de basis van alles. Daarom is het ook belangrijk om verantwoord met deze aarde om te gaan. Dit wordt gerealiseerd door alleen gebruik te maken van natuurlijke middelen, bijvoorbeeld natuurlijke slakkenkorrels. Het groenafval (GFT) wordt door middel van een composthoop weer gebruikt als meststof en het regenwater wordt in bassins opgevangen en gebruikt om de planten te besproeien. De Pimpernel gebruikt enkel grondstoffen uit Nederland en bij voorkeur uit de directe omgeving. Op deze manier is er weinig vervoer, weinig uitstoot en lage kosten. Door een goede begeleiding van personeel levert de kwekerij producten die qua kwaliteit en prijs marktconform zijn. Tevens levert de sfeer en de manier van werken bij de Planterij waardering op van de klanten. Klanten hechten veel waarde aan de manier waarop er bij de kwekerij gewerkt wordt, en komen hierdoor graag terug. Het hele team moet achter de beslissingen staan. Beslis dus niet als baas iets alleen, maar altijd in overleg met het team. Bewust met duurzaamheid bezig zijn, kan soms veel persoonlijke energie kosten, maar het levert heel veel motivatie en waardering op. Daarom moeten werkgevers de uitdagingen die duurzaamheid en MVO bieden, zeker aangaan. www.planterijdepimpernel.nl samenleving en het milieu, komen door MVO tot betere resultaten, voor zowel het bedrijf als de samenleving. MVO van binnen uit: Hoe kunt u MVO intern (bij uw eigen onderneming) op de agenda krijgen èn houden? Daar worstelen veel MKB ers mee. Om MVO door te voeren van binnen uit is het volgende nodig: urgentiebesef op bestuurlijk en beleidsniveau ('het moet'); een visie op het thema ('waarom, wanneer en hoe'); 'maatjes hebben', bij verschillende afdelingen, om gezamenlijk te werken aan de realisatie. Hieronder een paar tips om vervolgens handen en voeten te geven aan die verandering: leg een relatie tussen de doelstellingen voor MVO en de beleidsdoelstellingen van de organisatie; gebruik praktijkvoorbeelden van resultaten van MVO bij andere (vergelijkbare) organisaties. Die laten ook de meerwaarde voor de eigen organisatie zien; organiseer een workshop intern om de meerwaarde van MVO voor de realisatie van de beleidsdoelstellingen te ontdekken. Betrek hierbij zoveel mogelijk relevante interne (maar ook externe) stakeholders. De resultaten kunnen besproken worden met de bestuurders; organiseer een Duurzaam Doe Je Zelf-show voor uw eigen organisatie. Dit is een interactieve quiz op het gebied van MVO, die uw medewerkers, bestuursleden en anderen laat inzien wat er bij MVO komt kijken. De show zorgt voor veel enthousiasme en medewerkersbetrokkenheid; laat de directeur(en) van het bedrijf het belang van MVO richting het personeel benadrukken. Dit kan door een speech of interne nieuwsbrief; betrek medewerkers bij de doelstellingen voor MVO door hen de mogelijkheid te bieden om met eigen verbetersuggesties te komen. Hier kunt u nog een ludieke prijsvraag aan hangen ook. opnemen met W. Peeters van COS Brabant op tel#: 013-5351523 of via w.peeters@cosbrabant.nl
Van den Heuvel Van den Heuvel Uden is in 1990 begonnen als koeriersbedrijf en momenteel uitgegroeid tot transportbedrijf die zich bezighoudt met transport, koeriersdiensten, distributie en op- en overslag van goederen. De band die het personeel heeft met het bedrijf, wordt zeer belangrijk gevonden. Werknemers worden een zo goed mogelijke werkomgeving en faciliteiten aangeboden. De kantine is bijvoorbeeld dag en nacht open en is er voor de chauffeurs de mogelijkheid om te douchen op het bedrijf. De leeftijdsopbouw van het personeelsbestand is zeer gevarieerd, van 16 tot boven de 75 jaar. Medewerkers bij Van den Heuvel worden namelijk niet verplicht om te stoppen wanneer ze op pensioengerechtigde leeftijd zijn. Daarnaast biedt Van den Heuvel mensen met een handicap de mogelijkheid tot een functie in het reguliere arbeidsproces. Ook ondersteunt Van den Heuvel medewerkers die een bijdrage willen leveren aan een betere wereld. Zo worden de bedrijfsbusjes uitgeleend aan medewerkers die spullen brengen naar hulpprojecten in Roemenië en Polen. Van den Heuvel heeft meerdere vrachtwagens met een EEV-certificaat. Hiermee zijn de vrachtwagens milieuvriendelijker dan de huidige norm. Van den Heuvel werkt tevens met ECOcombi s, extra lange voertuigen. Door gebruik te maken van extra lange voertuigen wordt de totale CO2-uitstoot die ontstaat bij het vervoer, naar beneden gebracht. In 2009 is er op het industrieterrein van Uden een nieuw kantoorgebouw met opslagloodsen gebouwd voor Van den Heuvel. Bij de bouw is bewust nagedacht over manieren om niet alleen milieuvriendelijk bezig te zijn, maar tevens geld te besparen. Zo is er geen airco in de kantoren, is de verlichting voorzien van bewegingssensoren en heeft het nieuwe warehouse geen verwarming. Ben zo betrokken mogelijk bij het personeel, waardoor het personeel betrokken is bij het bedrijf. Maak MVO een logisch onderdeel van je bedrijfsvoering. Je kunt de bewustwording van je personeel vergroten door veel met je personeel in gesprek te gaan. Wijs mensen op een positieve manier op hun eigen invloed. www.heuveluden.nl MVO, hoe pak je het aan: 1. Leg een duurzaamheidsvisie vast op directieniveau en sta tegelijkertijd open voor initiatieven van onderop. Zorg dat die visie een logisch uitvloeisel is van de visie en missie van de organisatie. 2. Benoem realistische duurzaamheidsdoelstellingen, probeer ze meetbaar te maken en wees transparant over de resultaten. Kijk ook eens naar wat je allemaal al doet. 3. Formuleer een strategie om de doelstellingen te bereiken, waarbij deze strategie niet een vijfde wiel aan de wagen is, maar een integraal onderdeel van de dagelijkse bedrijfsvoering. 4. Zorg voor draagvlak (en zo nodig gedragsverandering) bij het voltallige personeel, onder meer door zelf het goede voorbeeld te geven, kartrekkers te benoemen en erover te communiceren. Probeer het ook leuk te maken. 5. Denk niet alleen aan het milieu (), maar ook aan de sociale kant (). En natuurlijk moet duurzaamheid ook zorgen voor betere financiële resultaten () door kostenbesparingen en het creëren van meerwaarde door innovatie. 6. Gebruik duurzaamheid of MVO niet als los verkoopargument, maar benoem de voordelen die het heeft op de producten of dienstverlening vanuit het oogpunt van de klant. 7. Open je blik naar buiten: praat met klanten, leveranciers en andere betrokkenen over mogelijkheden om in de keten duurzamer te werken. via w.peeters@cosbrabant.nl.
Rocks n Rivers Rocks n Rivers is een gecertificeerd organisatiebureau voor outdoor- en bedrijfsevenementen gevestigd in Tilburg. Er worden evenementen georganiseerd voor groepen van 10 tot 500 personen. Rocks n Rivers is partner van de stichting Spieren voor Spieren. Jaarlijks wordt de Spieren voor Spierendag georganiseerd door Rocks n Rivers. Dit is een dag waarbij evenementen georganiseerd worden voor kinderen met een spierziekte om deze kinderen een onvergetelijke dag te bezorgen. Naast aandacht voor mensen buiten de organisatie is er ook veel aandacht voor de mensen binnen de eigen organisatie. Zo worden medewerkers EHBO-cursussen en AED-cursussen aangeboden. Dit is niet alleen nuttig binnen het werk, maar ook in de maatschappij. Rocks n Rivers zit in een klankbordgroep van de Fontys en werkt binnen de organisatie dan ook veel met stagiaires. De activiteiten van Rocks n Rivers vinden voornamelijk buiten plaats, midden in de natuur. Het milieu is hierdoor vanzelfsprekend belangrijk. De interne processen van Rocks n Rivers zijn zo milieuvriendelijk mogelijk, onder andere door afvalscheiding en energiebesparing, carpoolen en het stimuleren van gezamenlijk vervoer. Rocks n Rivers gebruikt bij evenementen enkel FSChout en zo veel mogelijk streekproducten. Naast winter- en buitensport evenementen biedt Rocks n Rivers ECO-events aan, educatieve uitjes over natuur en de planeet. Mission Earth is een bedrijfsuitje gericht op de combinatie tussen teambuilding, een positieve bijdrage leveren aan het milieu en maatschappelijk verantwoord ondernemen stimuleren. Binnen dit bedrijfsuitje worden teams meegenomen de natuur in, wordt de kennis over het klimaat vergroot en worden mensen bewuster gemaakt van de bedreigingen van het klimaat. Daarnaast organiseert Rocks n Rivers ook GPS-tochten met een extra milieutintje, door mensen bij die tocht een vuilniszak te laten vullen met zwerfafval. Deze uitjes vinden gretig aftrek. Blijf zo dicht mogelijk bij je eigen werkzaamheden. Betrek ook jezelf, je medewerkers en je omgeving Kijk in het begin naar de kleine dingen die je kunt doen, niet meteen te groot denken. Als kleine veranderingen lukken, geeft dit nieuwe motivatie voor grotere projecten. Daarnaast is sociaal denken van belang: vraag je af wie er beter kan worden van wat jij als bedrijf kan, doet, of misschien wel over hebt. Stappenplan inkoop en keten: 1. Breng uw keten in kaart 2. Stel vragen en doe onderzoek 3. Houd u aan de lokale wet 4. Voldoe aan internationale richtlijnen 5. Voer een risicoanalyse uit 6. Werk samen 7. Sluit aan bij (keten)initiatieven 8. Train uw (inkoop)medewerkers 9. Stel een leverancierscode op 10. Controleer uw keten 11. Rapporteer over beleid en voortgang via w.peeters@cosbrabant.nl www.rocks-n-rivers.nl
Stomerij Bos In 1897 is dit familiebedrijf als kleermakerij in Gemert gestart. Nu ligt de nadruk op reinigen van kleding en wordt gewerkt vanuit Valkenswaard. Stomerij Bos te Valkenswaard is een echt familiebedrijf, opgericht in 1897 en sindsdien overgedragen van vader op zoon. Dit uit zich ook in de omgang met het personeel. Plannen voor de stomerij worden met het personeel besproken en er hangt een gemoedelijke sfeer. Mede daarom is er eigenlijk nauwelijks verloop van personeel. Ook de veiligheid van het personeel staat hoog in het vaandel. Dit is één van de redenen dat Stomerij Bos ervoor koos om over te stappen op de reiniging in System K4. Ten opzichte van de oude reiniging in perchloorethyleen is System K4 niet belastend voor de gezondheid van het personeel. Stomerij Bos is als eerste stomerij in de wereld overgestapt naar de reiniging in System K4. Hierdoor wordt de kleding gereinigd zonder dat er schade toe wordt gebracht aan het milieu. Ook wordt er steeds meer gerecycled. De stomerij gebruikt het koelwater van de stomerij om in te wassen, er wordt actief aan afvalscheiding gedaan en er wordt heel bewust omgegaan met energie. Alleen de machines die op dat moment nodig zijn, staan aan en de rest wordt uitgezet. Niet alleen binnen het bedrijf wordt er aan gewerkt. Stomerij Bos stimuleert ook zijn klanten om bewuster met het milieu om te gaan. Hiervoor bedacht de stomerij een spaarsysteem: klanten kunnen punten sparen door karton en hangers die ze met de schone kleding mee krijgen, weer in te leveren. Stomerij Bos kan de teruggebrachte producten weer opnieuw gebruiken in de bedrijfsvoering. Door de besparing in energie en recycling zijn de kosten voor de stomerij sterk teruggebracht. Het energieverbruik wordt wekelijks genoteerd, zodat het effect van de genomen maatregelen kan worden bekeken. Naast besparing levert maatschappelijk verantwoord ondernemen ook geld op. Bij Stomerij Bos komt dit het duidelijkst naar voren in de klantenkring. Steeds meer klanten kiezen bewust voor deze stomerij, omdat er milieuvriendelijk gereinigd wordt. Grondstoffen worden in de toekomst steeds schaarser. Het loont dus steeds meer om je bedrijf duurzamer in te richten. Praktisch tegen dingen aankijken is een goed begin. Actief bezig zijn met maatschappelijk verantwoord ondernemen heeft een zichzelf versterkend effect: als je ermee bezig bent, word je vanzelf steeds enthousiaster. www.stomerijbos.nl MVO volgens ISO 26000: ISO 26000 is een richtlijn voor het implementeren van MVO in een organisatie. ISO 26000 benoemt 7 generieke MVO-principes. Deze principes vormen de basis bij ieder besluit en iedere activiteit van een organisatie. Het gaat om de volgende principes: 1. Accountability (verantwoordelijkheid nemen en verantwoording afleggen) 2. Transparantie 3. Ethisch gedrag 4. Respect voor stakeholderbelangen 5. Respect voor wet- en regelgeving 6. Respect voor internationale gedragsnormen 7. Respect voor mensenrechten Per principe geeft de richtlijn aan op welke manier een organisatie hier invulling aan kan geven. Naast de MVO-principes, benoemt ISO 26000 7 MVO-kernthema's die in iedere organisatie aandacht moeten krijgen. Deze kernthema's zijn onderverdeeld in 36 subthema's, de zogeheten MVO-issues. Organisaties moeten zelf bepalen of en in hoeverre een bepaald MVO-issue relevant is, maar ze moeten in ieder geval iets doen met elk van de 7 kernonderwerpen. Per subthema geeft ISO 26000 richtlijnen om invulling te kunnen geven aan de thema's. 1. Bestuur van de organisatie 2. Mensenrechten 3. Arbeidsomstandigheden 4. Milieu 5. Eerlijk zakendoen 6. Consumentenaangelegenheden 7. Betrokkenheid bij de ontwikkeling van de gemeenschap opnemen met W. Peeters van COS Brabant op tel#: 013-5351523 of via w.peeters@cosbrabant.nl.
Raptim travel Sinds 1947 organiseert Raptim te Tilburg reizen voor ontwikkelingsorganisaties. Raptim organiseert geen puur zakelijke reizen, maar richt zich specifiek op hulporganisaties, zoals het Rode Kruis en ICCO. Daarnaast heeft Raptim een afdeling zakenreizen voor bedrijven die het not for-profit beleid van Raptim ondersteunen. Binnen de organisatie besteedt Raptim veel aandacht aan de mensen die werkzaam zijn bij Raptim. Raptim heeft ervoor gekozen om naast de CAO van de reiswereld een eigen CAO op te stellen. Medewerkers krijgen de mogelijkheid tot studeren naast het werk en om te sporten met korting. Eén keer per vijf jaar mogen medewerkers een project van de Raptim-klanten bezoeken. Ook wordt er actief gewerkt met het nieuwe werken, in de vorm van thuiswerken. Raptim adviseert al haar klanten om hun vliegticket te compenseren, d.w.z. klimaatneutraal te maken. Daarnaast stimuleert Raptim haar klanten om op de plaats van bestemming verantwoorde keuzes te maken, bijvoorbeeld bij de keuze van auto of hotel. Tevens wordt voor alle medewerkers het gebruik van openbaar vervoer en de fiets actief gestimuleerd. Raptim heeft al meer dan zestig jaar ervaring met organiseren van reizen voor ontwikkelingsorganisaties. Door deze jarenlange ervaring staat Raptim bekend als een betrouwbare en verantwoorde partner op het gebied van reizen. Mensen die met Raptim reizen, kiezen bewust voor deze organisatie. Bij de inkoop van apparatuur en andere middelen kiest Raptum bewust voor bepaalde leveranciers van deze producten. De instellingen en waarden van deze leverancier moeten verantwoord zijn. Daarnaast kiest Raptum bij de inkoop van bloemen en lunchproducten voor biologische leveranciers. Je moet er zelf in geloven, je moet er zelf achter staan, het moet je eigen drive zijn. Daarnaast is het heel belangrijk dat je laat zien dat je de mensen waardeert. www.raptim.nl MVO van binnen uit: Hoe kunt u MVO intern (bij uw eigen onderneming) op de agenda krijgen èn houden? Daar worstelen veel MKB ers mee. Om MVO door te voeren van binnen uit is het volgende nodig: urgentiebesef op bestuurlijk en beleidsniveau ('het moet'); een visie op het thema ('waarom, wanneer en hoe'); 'maatjes hebben', bij verschillende afdelingen, om gezamenlijk te werken aan de realisatie. Hieronder een paar tips om vervolgens handen en voeten te geven aan die verandering: leg een relatie tussen de doelstellingen voor MVO en de beleidsdoelstellingen van de organisatie; gebruik praktijkvoorbeelden van resultaten van MVO bij andere (vergelijkbare) organisaties. Die laten ook de meerwaarde voor de eigen organisatie zien; organiseer een workshop intern om de meerwaarde van MVO voor de realisatie van de beleidsdoelstellingen te ontdekken. Betrek hierbij zoveel mogelijk relevante interne (maar ook externe) stakeholders. De resultaten kunnen besproken worden met de bestuurders; organiseer een Duurzaam Doe Je Zelf-show voor uw eigen organisatie. Dit is een interactieve quiz op het gebied van MVO, die uw medewerkers, bestuursleden en anderen laat inzien wat er bij MVO komt kijken. De show zorgt voor veel enthousiasme en medewerkersbetrokkenheid; laat de directeur(en) van het bedrijf het belang van MVO richting het personeel benadrukken. Dit kan door een speech of interne nieuwsbrief; betrek medewerkers bij de doelstellingen voor MVO door hen de mogelijkheid te bieden om met eigen verbetersuggesties te komen. Hier kunt u nog een ludieke prijsvraag aan hangen ook. opnemen met W. Peeters van COS Brabant op tel#: 013-5351523 of via w.peeters@cosbrabant.nl
Benito Benito is een bedrijf in originele promotionele artikelen te Waalwijk. Het bedrijf ondersteunt de gedragscode van de brancheorganisatie PPP. Hierin staan verplichtingen en doelen op het gebied van wetgeving, ethiek, integriteit, transparantie, communicatie, opleiding en internationaal MVO-beleid. Benito vindt de betrokkenheid van het personeel zeer belangrijk. Ze vinden het belangrijk om naar de mening van het personeel te vragen bij besluiten. De personeelsleden bij Benito worden geen medewerkers, maar samenwerkers genoemd. Benito heeft actief aandacht voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Zo is bijvoorbeeld één van de huidige personeelsleden voorheen werkzaam geweest in een sociale werkplaats, maar nu in vaste dienst bij Benito. Grondstoffen inkopen op een goede manier staat bij Benito hoog in het vaandel. Veel van hun grondstoffen komen van buitenlandse leveranciers. Benito controleert de leveranciers van deze grondstoffen zo veel mogelijk op de omstandigheden ter plaatse, onder andere op het gebied van milieu en mensenrechten. Daarnaast werkt Benito samen met andere bedrijven die van deze leveranciers producten afnemen, om zo samen een vuist te kunnen maken om omstandigheden ter plaatse te kunnen verbeteren. Benito kijkt bewust waar grondstoffen vandaan komen. Wanneer er bewust gekeken wordt waar grondstoffen vandaan komen, zal er minder vaak iets fout zijn met deze grondstoffen en is de kwaliteit en betrouwbaarheid beter. Een hogere kwaliteit en betrouwbaarheid levert meer winst op. Maatschappelijk verantwoord ondernemen levert Benito daarnaast ook een concurrentievoordeel op. Door continu innovatief en verantwoord met ondernemen bezig te zijn, onderscheidt Benito zich namelijk van zijn concurrenten. Betrek continu je personeel bij maatschappelijk verantwoord ondernemen. MVO moet niet van bovenaf worden opgelegd, maar juist van onderaf komen, dus het draagvlak binnen de onderneming is van groot belang. De grootste slag op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen is te slaan op het gebied van bewust inkopen in andere landen. Probeer ook niet alles tegelijk te willen doen, want dan zie je door de bomen het bos niet meer. www.benito.nl MVO volgens ISO 26000: ISO 26000 is een richtlijn voor het implementeren van MVO in een organisatie. ISO 26000 benoemt 7 generieke MVO-principes. Deze principes vormen de basis bij ieder besluit en iedere activiteit van een organisatie. Het gaat om de volgende principes: 1. Accountability (verantwoordelijkheid nemen en verantwoording afleggen) 2. Transparantie 3. Ethisch gedrag 4. Respect voor stakeholderbelangen 5. Respect voor wet- en regelgeving 6. Respect voor internationale gedragsnormen 7. Respect voor mensenrechten Per principe geeft de richtlijn aan op welke manier een organisatie hier invulling aan kan geven. Naast de MVO-principes, benoemt ISO 26000 7 MVO-kernthema's die in iedere organisatie aandacht moeten krijgen. Deze kernthema's zijn onderverdeeld in 36 subthema's, de zogeheten MVO-issues. Organisaties moeten zelf bepalen of en in hoeverre een bepaald MVO-issue relevant is, maar ze moeten in ieder geval iets doen met elk van de 7 kernonderwerpen. Per subthema geeft ISO 26000 richtlijnen om invulling te kunnen geven aan de thema's. 1. Bestuur van de organisatie 2. Mensenrechten 3. Arbeidsomstandigheden 4. Milieu 5. Eerlijk zakendoen 6. Consumentenaangelegenheden 7. Betrokkenheid bij de ontwikkeling van de gemeenschap opnemen met W. Peeters van COS Brabant op tel#: 013-5351523 of via w.peeters@cosbrabant.nl.
Melis Gieterijen Tilburg In 1954 werd Melis Gieterijen Tilburg opgericht onder de naam Koper en Aluminiumgieterij A.A. Melis. Nu, meer dan 55 jaar later houdt de gieterij zich nog steeds op een innovatieve manier bezig met het vervaardigen van aluminium en brons gietwerk voor diverse takken van industrie. Het personeel is zeer belangrijk binnen Melis Gieterijen Tilburg. Veel van de personeelsleden zijn al zeer lang in dienst en hebben veel ervaring; sommige mensen zijn al vijftig jaar aan de gieterij verbonden. Melis Gieterijen biedt haar personeel veel mogelijkheden tot het volgen van opleidingen, niet alleen opleidingen die per sé noodzakelijk zijn voor de uitvoering van de werkzaamheden, maar ook opleidingen voor eigen ontwikkeling. Daarnaast biedt de gieterij elk jaar aan jongeren de mogelijkheid om stage bij hen te lopen. Melis Gieterijen Tilburg blijft ook na pensionering van het personeel merken dat de mensen gewaardeerd worden, door bijvoorbeeld ook de mensen die al met pensioen zijn, jaarlijks een kerstpakket te sturen. De leveranciers van Melis Gieterijen Tilburg zijn gerenommeerde leveranciers op het gebied van kwaliteit en milieu. Tevens wordt er met bijna alle leveranciers al samengewerkt sinds de oprichting van Melis Gieterijen Tilburg. Medewerkers gaan zelf bij de leveranciers langs om te kijken hoe daar gewerkt wordt. Dit is van grote waarde voor de gieterij. Het is belangrijker om een betrouwbare leverancier te hebben dan om een paar cent korting te krijgen bij iemand anders. Verantwoord ondernemen is tevens proactief zijn, meehelpen en vooruitdenken. Zo wordt er bijvoorbeeld samengewerkt met organisaties die onderzoek doen binnen de branche, en stelt Melis Gieterijen Tilburg zich regelmatig op als pilotbedrijf. Binnen Melis Gieterijen Tilburg worden elke twee weken alle organisatorische ontwikkelingen gedocumenteerd en doorgesproken. Op deze manier kan er proactief gereageerd worden. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is investeren in de toekomst, niet alleen de dingen doen die je moet doen, maar ook naar de lange termijn kijken. Naast de activiteiten op het gebied van, en wordt er vanuit Melis Gieterijen Tilburg veel gedaan op het gebied van ondersteuning van andere activiteiten op cultureel, sportief of sociaal gebied. Ondersteuning hoeft niet alleen in de financiële zin van het woord te zijn, maar kan ook door middel van kennis. Nieuwe organisaties zijn gebaat bij ondersteuning van mensen met kennis en ervaring. Daarnaast kun je kijken naar de spullen of ruimte die jij overhebt en hoe deze misschien door anderen gebruikt kan worden. Zo is de fabriekshal wel eens gebruikt voor een dansvoorstelling. Als ondernemer is het belangrijk om je kennis te vergroten, op de hoogte blijven van wat er in de samenleving gebeurt. Dit kun je bijvoorbeeld doen door samen te werken met de Kamer van Koophandel of door actief te zijn binnen de lokale politiek. www.melisgieterijen.nl Stappenplan ketenverantwoordelijkheid: Stap 1: Bepaal de mate van diversiteit van het productassortiment a. Koopt u een grote diversiteit aan producten in? Ga naar stap 2. b. Bent u onderdeel van één productketen? Ga naar stap 3. Stap 2: Formuleer een ethische gedragscode en een daarop gebaseerde checklist voor een maatschappelijk verantwoord inkoopbeleid. Vraag uw (belangrijkste) toeleveranciers om deze gedragscode te ondertekenen en de checklist in te vullen. Indien nodig, laat audits uitvoeren bij toeleveranciers die risicovolle of mogelijk sociaal ongewenste activiteiten uitvoeren. Stap 3: Richt u zich in de productketen op: a. een nichemarkt. Dan kunt u hoge standaarden aanhouden op milieu en sociaal gebied. b. een mainstream markt. Dan kunt u beter werken met standaarden op milieu en sociaal gebied die in de loop der tijd hoger worden. Stap 4: Bepaal voor welke schakel(s) in de productketen u maatschappelijke verantwoordelijkheid wilt/kunt nemen Stap 5: Bent u als bedrijf in staat om (eventueel in samenwerking met een beperkt aantal invloedrijke spelers) aan uw toeleveranciers en/of andere bedrijven in de productketen standaarden op te leggen? a. ja. Dan kunt u het initiatief nemen om ketenverantwoordelijkheid te organiseren. b. nee. Zoek dan bij voorkeur aansluiting bij een invloedrijke organisatie die ketenverantwoordelijkheid kan helpen organiseren. Indien dit niet mogelijk is, selecteer dan een beperkt aantal belangrijke toeleveranciers, waarmee u samenwerking opzet op het gebied van ketenverantwoordelijkheid. via w.peeters@cosbrabant.nl.
Van Swaay Duurzaam Hout Van Swaay is in 1891 opgericht te Schijndel en is sindsdien uitgegroeid tot een productie- en groothandelsonderneming met een leidende positie als het gaat om het leveren van duurzaam hout. Het personeelsbestand bij Van Swaay bestaat voor een groot gedeelte uit mensen die al lang bij Van Swaay werken. Een aantal zelfs al meer dan 25 of 40 jaar. Van Swaay is niet alleen een familiebedrijf wat betreft de leiding en organisatie van het bedrijf, maar daarnaast zijn er ook binnen het personeelsbestand meerdere generaties van dezelfde families te vinden. Ook probeert Van Swaay om het personeelsbestand een goede afspiegeling te laten zijn van de samenleving. Van Swaay vindt het persoonlijke vlak zeer belangrijk. Het personeel voelt zich dan ook zeer betrokken bij de organisatie. Wederzijds respect is één van de belangrijkste aspecten om een goede en betrokken sfeer te behouden. Van Swaay levert duurzaam geproduceerd hout. Dit houdt in dat het hout afkomstig is uit duurzaam beheerde bossen. Door zelf intensief contact te hebben met leveranciers en zelf daar ook langs te gaan houdt Van Swaay zo veel mogelijk zicht op de leveranciers. Daarnaast levert Van Swaay ook verduurzaamd hout. Verduurzaamd hout is hout dat behandeld is om zo de levensduur van het hout te vergroten. Op deze manier gaat hout langer mee, waardoor er minder nieuw hout nodig is. De grondstoffen van Van Swaay komen allemaal uit de natuur. De natuur is dan ook van groot belang voor de organisatie. In dit kader is er bijvoorbeeld een energiebesparingsonderzoek gedaan voor het kantoorpand, wordt er bewust omgegaan met energie, wordt er afval gescheiden en is er bij de bouw van een nieuwe productieloods heel bewust stil gestaan bij de impact op het milieu. Er wordt niet alleen bewust gewerkt met duurzaam hout, maar er wordt ook specifiek gekeken naar het zo min mogelijk verspillen van hout. Van Swaay wil vooraan lopen met het leveren van duurzame houtproducten met een optimale of verlengde levensduur. Dit betekent dat ze de juiste houtsoort en het juiste product levert voor de juiste toepassing. Daarbij streeft ze ernaar dat de houtgroei in overeenstemming is met de houtconsumptie en betrekt ze het hout zoveel mogelijk uit Europa. Op het gebied van profit is een lange termijn-visie van groot belang. Je kunt geen gezond bedrijf hebben als je niet aan de lange termijn denkt. Bij een lange termijn-visie is maatschappelijk verantwoord ondernemen een belangrijk onderwerp. Duurzaam bezig zijn veroorzaakt een positieve spiraal, zowel binnen als buiten je bedrijf. Probeer bij alles wat je doet, aan de lange termijn te denken. Het effect van je keuzes op mens, milieu en product maakt verantwoord ondernemen logisch en behapbaar. www.vanswaay.nl MVO, hoe pak je het aan: 1. Leg een duurzaamheidsvisie vast op directieniveau en sta tegelijkertijd open voor initiatieven van onderop. Zorg dat die visie een logisch uitvloeisel is van de visie en missie van de organisatie. 2. Benoem realistische duurzaamheidsdoelstellingen, probeer ze meetbaar te maken en wees transparant over de resultaten. Kijk ook eens naar wat je allemaal al doet. 3. Formuleer een strategie om de doelstellingen te bereiken, waarbij deze strategie niet een vijfde wiel aan de wagen is, maar een integraal onderdeel van de dagelijkse bedrijfsvoering. 4. Zorg voor draagvlak (en zo nodig gedragsverandering) bij het voltallige personeel, onder meer door zelf het goede voorbeeld te geven, kartrekkers te benoemen en erover te communiceren. Probeer het ook leuk te maken. 5. Denk niet alleen aan het milieu (), maar ook aan de sociale kant (). En natuurlijk moet duurzaamheid ook zorgen voor betere financiële resultaten () door kostenbesparingen en het creëren van meerwaarde door innovatie. 6. Gebruik duurzaamheid of MVO niet als los verkoopargument, maar benoem de voordelen die het heeft op de producten of dienstverlening vanuit het oogpunt van de klant. 7. Open je blik naar buiten: praat met klanten, leveranciers en andere betrokkenen over mogelijkheden om in de keten duurzamer te werken. via w.peeters@cosbrabant.nl.
Akkermans Leisure & Golf In 1988 is Jos Akkermans begonnen om naast zijn akkerbouwbedrijf een kleine camping en de verhuur van fietsen en kano s te faciliteren in De Heen. In de loop der jaren zijn er steeds meer activiteiten op het gebied van buitensport bijgekomen, zoals boogschieten, vlotbouwen en kampeervlotten. In 2002 werd het akkerbouwbedrijf stopgezet en sindsdien richt Akkermans zich volledig op buitensport. Hiervoor werden ook een golfbaan, touwparcours en Finse blokhutten aan het terrein toegevoegd. Akkermans werkt nauw samen met onderwijsinstellingen, met stagiairs en met een school voor recreatie. Akkermans verzorgt bij laatstgenoemde eenmaal per week een lesdag. Akkermans staat ook altijd open voor re-integratieprojecten en heeft hier in het verleden mensen in ondersteund. Akkermans stimuleert zo veel mogelijk niet-gemotoriseerde activiteiten, bijvoorbeeld door het gebruik van fietsen en steps. Ook zorgt Akkermans ervoor dat klanten van Akkermans niet met de auto naar de locatie komen, maar met een bus opgehaald en teruggebracht worden. Er wordt binnen het bedrijf zo goed en zuinig mogelijk omgegaan met grondstoffen, het sanitair is ingericht op het terugdringen van waterverbruik en de verlichting wordt stapsgewijs vervangen naar duurzamere verlichting. De kampeervlotten die op verschillende plaatsen in Nederland en België liggen, zijn een unieke vakantiemogelijkheid om midden in de natuur een duurzame vakantie te houden. De kampeervlotten liggen midden in de natuur, zijn gemaakt van duurzame materialen en hebben geen aansluiting tot gas en licht. Op deze manier kunnen mensen een vakantie houden midden in de natuur. Daarnaast zorgt de aandacht voor MVO in de bedrijfsvoering voor lagere energie, water- en vervoerskosten. Binnen MVO is het belangrijk om dicht bij jezelf te blijven. Kijk naar wat je vandaag al kunt doen. Stel niet te hoge doelen, maar begin klein. Zoek verbinding met mensen en bedrijven die er al mee bezig zijn. De eerste stap is lastig, maar de volgende stappen zijn veel minder moeilijk www.akkermans.com Stappenplan ketenverantwoordelijkheid: Stap 1: Bepaal de mate van diversiteit van het productassortiment a. Koopt u een grote diversiteit aan producten in? Ga naar stap 2. b. Bent u onderdeel van één productketen? Ga naar stap 3. Stap 2: Formuleer een ethische gedragscode en een daarop gebaseerde checklist voor een maatschappelijk verantwoord inkoopbeleid. Vraag uw (belangrijkste) toeleveranciers om deze gedragscode te ondertekenen en de checklist in te vullen. Indien nodig, laat audits uitvoeren bij toeleveranciers die risicovolle of mogelijk sociaal ongewenste activiteiten uitvoeren. Stap 3: Richt u zich in de productketen op: a. een nichemarkt. Dan kunt u hoge standaarden aanhouden op milieu en sociaal gebied. b. een mainstream markt. Dan kunt u beter werken met standaarden op milieu en sociaal gebied die in de loop der tijd hoger worden. Stap 4: Bepaal voor welke schakel(s) in de productketen u maatschappelijke verantwoordelijkheid wilt/kunt nemen Stap 5: Bent u als bedrijf in staat om (eventueel in samenwerking met een beperkt aantal invloedrijke spelers) aan uw toeleveranciers en/of andere bedrijven in de productketen standaarden op te leggen? a. ja. Dan kunt u het initiatief nemen om ketenverantwoordelijkheid te organiseren. b. nee. Zoek dan bij voorkeur aansluiting bij een invloedrijke organisatie die ketenverantwoordelijkheid kan helpen organiseren. Indien dit niet mogelijk is, selecteer dan een beperkt aantal belangrijke toeleveranciers, waarmee u samenwerking opzet op het gebied van ketenverantwoordelijkheid. via w.peeters@cosbrabant.nl.
Brouwerij Sint Servattumus Brouwerij Sint Servattumus uit Schijndel is een ambachtelijke Bierbrouwerij, gespecialiseerd in het brouwen van streekbieren. Bij brouwerij Sint Servattumus zijn mensen zeer belangrijk. Naast het brouwen van het bier is het vertellen van een verhaal van belang, het verhaal over de brouwerij, het brouwprocessen en de verschillende bieren. De brouwerij werkt veel met vrijwilligers en wil zwakkere schakels binnen de maatschappij een kans geven. Dit wordt gedaan door het aanbieden van vrijwilligerswerk. Door de groei van de brouwerij kunnen vrijwilligers doorgroeien tot vaste medewerkers. Een aantal van de bieren uit de brouwerij wordt verkocht in houten geschenkkistjes. Het maken van deze kistjes wordt door de brouwerij uitbesteed aan een sociale werkplaats. De grondstoffen die in de brouwerij gebruikt worden, komen uit de directe omgeving. De brouwerij staat bekend om het gebruik van streekproducten. Bij het gebruik van streekproducten ken je de herkomst van je producten en de manier waarop ze geproduceerd zijn. Daarnaast besteedt de brouwerij veel aandacht aan energiebesparing, bijvoorbeeld in de mate en wijze van verlichting. De brouwerij kiest er bewust voor om gebruik te maken van grondstoffen uit de directe omgeving. Het voordeel van grondstoffen uit de directe omgeving is niet alleen een betere kennis van de herkomst van je producten, maar betekent ook kortere lijntjes en lagere vervoerskosten. De keuze om de houten verpakkingskistjes bij een sociale werkplaats in de buurt te laten maken, steunt mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt en levert een goede kwaliteit tegen niet te hoge kosten. Kijk naar je dagelijkse bezigheden. Bespaar bijvoorbeeld op je afval, verlichting en verwarming, maar ook op de auto s die op je parkeerplaats staan. Kijk ook naar je grondstoffen en de herkomst daarvan, maar als de rest niet goed zit, moet je daar eerst mee aan de slag. Denk eenvoudig, maak het niet te moeilijk. www.sintservattumus.nl Stappenplan ketenverantwoordelijkheid: Stap 1: Bepaal de mate van diversiteit van het productassortiment a. Koopt u een grote diversiteit aan producten in? Ga naar stap 2. b. Bent u onderdeel van één productketen? Ga naar stap 3. Stap 2: Formuleer een ethische gedragscode en een daarop gebaseerde checklist voor een maatschappelijk verantwoord inkoopbeleid. Vraag uw (belangrijkste) toeleveranciers om deze gedragscode te ondertekenen en de checklist in te vullen. Indien nodig, laat audits uitvoeren bij toeleveranciers die risicovolle of mogelijk sociaal ongewenste activiteiten uitvoeren. Stap 3: Richt u zich in de productketen op: a. een nichemarkt. Dan kunt u hoge standaarden aanhouden op milieu en sociaal gebied. b. een mainstream markt. Dan kunt u beter werken met standaarden op milieu en sociaal gebied die in de loop der tijd hoger worden. Stap 4: Bepaal voor welke schakel(s) in de productketen u maatschappelijke verantwoordelijkheid wilt/kunt nemen Stap 5: Bent u als bedrijf in staat om (eventueel in samenwerking met een beperkt aantal invloedrijke spelers) aan uw toeleveranciers en/of andere bedrijven in de productketen standaarden op te leggen? a. ja. Dan kunt u het initiatief nemen om ketenverantwoordelijkheid te organiseren. b. nee. Zoek dan bij voorkeur aansluiting bij een invloedrijke organisatie die ketenverantwoordelijkheid kan helpen organiseren. Indien dit niet mogelijk is, selecteer dan een beperkt aantal belangrijke toeleveranciers, waarmee u samenwerking opzet op het gebied van ketenverantwoordelijkheid. via w.peeters@cosbrabant.nl.