Nummer 1 Maart 2015 EXPLORING BURNOUT SYNDROME Ten onder gaan aan Burn-out 5 Mythes over burn-out BURN-OUT en de Belgische Wet
Geachte Collega, De termen burn-out en professionele vermoeidheid komen bijna op wekelijkse basis in de gesproken en geschreven pers aan bod. Het is dan ook een wijdverspreide aandoening met een significante sociale impact. Professionele vermoeidheid betreft voornamelijk een verslechtering van de fundamentele relatie die een persoon heeft met zijn of haar werk. Het kan immers leiden tot ernstige problemen inzake arbeidsprestaties, arbeidsvreugde en persoonlijk welzijn. Deze problemen vragen om een grondige kennis van de verschillende facetten van burn-out en om de ontwikkeling van doeltreffende oplossingen en/of behandelingen. De drempelloze toegang, evenals de vaak persoonlijke arts-patiënt relatie, maken de huisarts tot de ideale zorgverlener die burn-out in een vroeg stadium kan opsporen en diagnosticeren. Als huisarts bent u het eerste aanspreekpunt voor alle gezondheidsproblemen binnen uw gemeenschap. U behandelt de kleine en grote, acute en chronische gezondheidsproblemen van uw individuele patiënten. U hebt tevens oog voor de gezondheid van de bevolking en met het merendeel van uw patiënten bouwt u een langdurige relatie op. U kent bovendien het sociale netwerk waarbinnen uw patiënten zich bewegen. De drempelloze toegang, evenals de vaak persoonlijke arts-patiënt relatie, maken de huisarts tot de ideale zorgverlener die burn-out in een vroeg stadium kan opsporen en diagnosticeren. Al te vaak komt de patiënt met vage klachten zoals hartkloppingen, gastrointestinale symptomen of concentratieproblemen bij de huisarts aankloppen en is het de huisarts die vaststelt dat de patiënt kampt met professionele vermoeidheid. Patiënten stellen de persoonsgeoriënteerde benadering en geïntegreerde aanpak van de huisarts erg op prijs. Daarom ook dat burn-out patiënten na het aanvaarden van de diagnose en behandeling het vaak op prijs stellen dat de huisarts een coördinerende rol blijft spelen bij de multidisciplinaire aanpak van zijn aandoening. Burnout kan wanneer er niet wordt ingegrepen bijkomende geestelijke gezondheidsproblemen waaronder depressie veroorzaken. De neiging van sommige personen met burn-out om zich af te sluiten en te isoleren, maken het voor hulpverleners nog moeilijker om burn-out in een vroeg stadium te diagnosticeren en te behandelen. Ook hier is de laagdrempelige toegang van de eerstelijnszorg en de kennis over de professionele en familiale omgeving een troef die niet onderschat kan worden. Met het magazine Reactivate willen we een bijdrage leveren tot een beter begrip van de problematiek rond burn-out. In dit magazine dat op regelmatige basis zal verschijnen, zullen we dieper ingaan op de mythes over burn-out, zullen we gesprekken hebben met experten inzake burn-out en analyseren we de problematiek van burn-out bij de huisarts zelf. Daarnaast zal de complexiteit van de aandoening, het belang van diagnostische schalen, de therapeutische opties evenals de wetgeving rond burn-out aan bod komen. Dit magazine zal tenslotte ondersteund worden door een informatieve website www.reactivate.be en korte nieuwsbrieven die u zullen helpen bij het opsporen en behandelen van patiënten met burn-out. We wensen u alvast veel leesplezier. Dr. R. Gobert Mede namens de hele redactie
Burn-out: ten onder gaan aan werkgerelateerde stress Mede door de bankencrisis en de daaropvolgende economische crisis kende de werkdruk in onze huidige samenleving een onafgebroken stijging. Omdat het personeelsbestand daalt en de hoeveelheid werk dezelfde blijft, komt er steeds meer werk bij de overblijvende werknemers terecht. Niemand twijfelt er nog langer aan dat niet alle werknemers hier even vlot mee kunnen omgaan. Deze structurele veranderingen die bij het grootste deel van de Belgische en Europese bedrijven worden waargenomen, gaan gepaard met een stijging van zowel de fysieke als de mentale eisen. Sommige werknemers worden door deze stijgende belasting op termijn geconfronteerd met het onvermogen om hun werk nog langer op een kwaliteitsvolle wijze te blijven uitvoeren. De hiermee gepaard gaande stress, demotivatie, overspanning en uitputting kan op termijn leiden tot een crisissituatie die we burn-out of professionele uitputting noemen. Wat is burn-out? Burn-out is een klinisch beeld dat gekenmerkt wordt door spanningsklachten met een uitgesproken impact op het dagelijkse leven van de patiënt. Patiënten met burn-out zijn lichamelijk uitgeput, intellectueel moe, gespannen, prikkelbaar, cynisch en emotioneel labiel. Ze slapen slecht, kunnen zich niet concentreren, hebben een laag zelfbeeld en lijden heel vaak aan psychosomatische klachten. Christina Maslach en Susan Jackson de twee Amerikaanse psychologen die hun naam verbonden aan een bekende meetschaal voor burnout omschrijven burn-out als een emotionele uitputting als gevolg van chronische spanningen en stress. 1 Een teveel aan stress op het werk, maar ook in de privésituatie, vormen de oorzakelijke basis van burn-out. Burn-out is zonder enige twijfel de eindfase van een langdurig proces van aanhoudende stress waartegen de patiënt zich op termijn niet meer kan verdedigen. Burn-out is niet opgenomen in de DSM-V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 5th Edition) het prestigieuze en meest gebruikte classificatiesysteem voor psychiatrische aandoeningen en dit heeft bijgedragen tot de miskenning van deze aandoening en tot het feit dat er tientallen verschillende definities van burnout bestaan. De definitie die door diverse Belgische experten wordt gehanteerd, is deze die kan teruggevonden worden in een standaardartikel over burn-out Burnout: an overview of 25 years of research on theorizing. Dit Burn-out is de eindfase van een langdurig proces van aanhoudende stress waartegen de patiënt zich op termijn niet meer kan verdedigen. artikel werd geschreven door de Nederlandse psychologen Professor Wilmar Schaufeli en Professor Bram Buunk. 2 De definitie luidt als volgt: Burn-out is een negatieve, aanhoudende
gemoedstoestand die verband houdt met het werk, die voorkomt bij normale individuen en die gekenmerkt wordt door uitputting, een gevoel van onbekwaamheid, demotivatie en disfunctioneel gedrag op het werk. Deze gemoedstoestand blijft vaak lange tijd verborgen voor de werknemer en vloeit voort uit een onevenwicht tussen de intenties en de realiteit op het werk. Vaak houden de werknemers deze gemoedstoestand in stand door copingstrategieën die inefficiënt zijn. Wie krijgt burn-out? Burn-out is niet alleen nefast voor de individuele werknemer die ermee geconfronteerd wordt, maar heeft ook een negatieve impact op de hele organisatie waarin deze werknemer tewerkgesteld is. Uit onderzoek blijkt immers dat een bedrijf waarin werknemers getroffen worden door burn-out blootstaat aan meer absenteïsme en vaker geconfronteerd wordt met werknemers die op zoek gaan naar ander werk. 3 Iedereen kan in principe getroffen worden door burn-out. Vaak wordt burn-out gezien bij personen met een sterke motivatie en een hoge gedrevenheid. Personen voor wie het werk één van de belangrijkste bronnen is van zelfrealisatie zullen heel dikwijls een zeer grote toewijding aan de dag leggen en langdurig blijven presteren onder hoge druk. De 10 beroepen waar de kans op Het risico op burn-out is zesmaal hoger bij een werknemer met een hoge werkdruk in vergelijking met een werknemer met een aanvaardbare werkdruk. een burn-out aanzienlijk groter is, zijn volgens de burn-out expert Dokter Luc Swinnen: 1. De verpleegkundigen 2. Alle medische beroepen (tandarts, arts, ) 3. Onderwijzend personeel 4. Medewerkers callcenter 5. Operatoren 6. Arbeiders die zwaar fysiek werk verrichten 7. Leidinggevenden 8. Bankiers 9. Werknemers in de chemie 10. Kleine zelfstandigen Dr. Luc Swinnen beklemtoont echter dat geen enkel beroep gevrijwaard is van burn-out. Er zijn diverse gevalideerde vragenlijsten beschikbaar die zeer nuttig kunnen zijn bij de evaluatie en diagnosestelling van professionele vermoeidheid. De oudste en meest gebruikte vragenlijst is de MBI-HSS (Maslach Burnout Inventory-Human Services Survey) die initieel voor gezondheidswerkers werd ontwikkeld. Een later ontwikkelde vragenlijst is de BMS-10 (Burnout Measure Short version) waarin naar de verschillende graden van fysieke, mentale en emotionele uitputting wordt gepeild voor elk type job. Deze BMS-10 vragenlijst is ook beschikbaar op de website www.reactivate.be Burn-out: incidentie en risicofactoren In een Belgisch onderzoek werd gepeild naar de aanwezigheid van 6 verschillende risicofactoren die de kans op burn-out verhogen. 3 Deze risicofactoren zijn: de werkdruk; de emotionele belasting; de ondersteuning vanuit de directe leiding; de afwisseling; de autonomie en de fysiek belastende arbeidsomstandigheden. Werkdruk werd in dit onderzoek als de belangrijkste risicofactor weerhouden. Werkdruk verhoogt het risico met een factor zes. Emotionele belasting en de relatie met de directe leiding verhogen het risico met een factor 2 tot 3. Uit dit onderzoek bleek dat in België ongeveer 30% van de werknemers geconfronteerd wordt met een hoge werkdruk. Emotionele belasting en onvoldoende ondersteuning vanuit de directe leiding wordt bij respectievelijk 20% en 14,4% van de werknemers waargenomen. Gezondheidswerkers vormen een beroepsgroep die geassocieerd is met een verhoogd risico op burn-out.
Fysiek Cognitief en affectief Gedragsmatig Asthenie Slaapstoornissen Minder energie Neurovegetatieve en functionele klachten (vb. hartkloppingen, gastro-intestinale klachten, maaglast, benauwdheid op de borst, ) Minder controlegevoel Minder competentiegevoel Minder motivatie Frustratie Angst Prikkelbaarheid Minder zelfwaardering Minder idealisme Minder concentratie Minder geheugen Depressieve stemming Dualiteit: het werk verlaten of blijven? Tabel 1. Symptomen/gevolgen van burn-out. 4 Zoals reeds vermeld, uit burn-out zich op uiteenlopende wijzen. Bij sommige personen met burn-out zal het competentieverlies overheersen en bij andere individuen overheersen de neurovegetatieve klachten. In Tabel 1 werden de belangrijkste symptomen/gevolgen van burn-out samengevat. 4 Attitudeverandering t.o.v. anderen (cynisme, onverschilligheid, distantiëring, afstandelijkheid) Zich afzonderen Minder performantie Absenteïsme in het afgelopen jaar: frequent en van korte duur OF van lange duur (1 maand of meer) Agressiviteit de helft van de werknemers (57%) rapporteerde dat hij of zij teveel werk heeft en 37% deed meer overuren dan gewenst. waaraan in november vorig jaar meer dan 70.000 personen deelnamen onthulde tenslotte dat 15% van de deelnemers het reële risico loopt op burn-out. 7 Ook huisartsen worden al te vaak het slachtoffer van professionele vermoeidheid. Harde prevalentiecijfers ontbreken, maar het feit dat het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg er onlangs een uitgebreid onderzoek naar verrichtte, toont aan dat deze problematiek grote zorgen baart. Het is met andere woorden heel duidelijk dat burn-out een niet te verwaarlozen probleem is voor het Belgische gezondheidssysteem. Burn-out in België In België zijn er geen officiële en betrouwbare cijfers over burnout beschikbaar. Burn-out is een complexe en moeilijk te definiëren aandoening. Hierdoor wordt het verzamelen van epidemiologische gegevens bemoeilijkt. Er zijn echter diverse studies uitgevoerd vaak via een uiteenlopende methodologie die duidelijk aantonen dat burn-out in België een reëel gezondheidsprobleem vormt. Securex toonde in een studie bij 1.015 Belgische werknemers aan dat 61% regelmatig tot zeer vaak last heeft van stress. 5 Dit percentage is hoger dan bij de Franse (55%) en Nederlandse (47%) werknemers. Uit dit onderzoek bleek dat de stijging van de werkdruk als de grootste oorzaak van de toegenomen stress werd geïdentificeerd. Meer dan 61% van de Belgische werknemers heeft regelmatig tot zeer vaak last van stress. Uit een onderzoek dat werd uitgevoerd door het Onafhankelijk Ziekenfonds Partena bleek tenslotte dat 40% van de Belgische werknemers bij zichzelf symptomen van burn-out herkent. 6 Partena pleit dan ook voor meer waakzaamheid voor burn-out symptomen en voor een aangepast stressbeleid in de Belgische ondernemingen. Een gevalideerde burn-out -enquête Referenties 1. Maslach C, et al. The measurement of experienced burnout. Journal of Occupational Behaviour 1981; 2: 99-113. 2. Schaufeli WB & Buunk PB (2003). Burnout: an overview of 25 years of research on theorising. In MJ Schabracq, JAM Winnubst & CL Cooper (Eds.), Handbook of work and health psychology. Chichester: Wiley. 3. Bourdeaud hui R, et al. Knipperlicht voor burn-out. Stichting Innovatie & Arbeid. Brussel, december 2014. 4. Hansez I, et al. Onderzoek naar burnout bij de Belgische beroepsbevolking: samenvatting van het eindverslag. Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg 2010. 5. Securex. De Belg blijft preseteren ondanks werkdruk en stress: burn-out op de loer? Persbericht juni 2011. 6. Partena Onafhankelijk Ziekenfonds. 40% van de werknemers herkent bij zichzelf symptomen van burnout. Persbericht november 2014. 7. De burn-out -enquête. 15% van de Vlamingen loopt risico op burn-out. Te raadplegen op http://bit.ly/17ujb1g.
5 Mythes OVER BURN-OUT Mythe n. 1 Burn-out is een teken van zwakte en falen. Burn-out is absoluut geen teken van zwakte of falen. Burn-out is een duidelijk signaal van het lichaam dat zich langdurig tegen een aanhoudende stressfactor tracht te verdedigen. In feite kan burn-out met andere woorden als een beschermingsmechanisme beschouwd worden. Personen met een burn-out voelen zich echter heel vaak voordat ze de diagnose burn-out aanvaarden een zwakkeling. Plots merken ze immers dat ze hun werktaken niet langer aankunnen en worden ze overspoeld met uiteenlopende klachten waaronder angst, slaapstoornissen, geheugenstoornissen, hartkloppingen, lusteloosheid en depressie. Ze begrijpen absoluut niet dat taken die vroeger vlot konden worden uitgevoerd nu onoverkomelijk zijn. De meeste werknemers met burn-out weigeren initieel te erkennen dat er een probleem is en ze klampen zich krampachtig vast aan het werk en de taken. Burn-out moet echter beschouwd worden als een duidelijk en krachtig gezond signaal van een lichaam dat te lang verwaarloosd is. Als de werklast langdurig veel groter is dan de draagkracht van het lichaam komt het moment dat het lichaam zegt: tot hier en niet verder. Een dergelijk signaal is natuurlijk en geen teken van zwakte of falen. Burn-out is een relatief recent beschreven aandoening. In tegenstelling tot andere medische diagnoses bestaat er voor burnout nog geen algemeen aanvaarde definitie. De afwezigheid van een internationaal aanvaarde consensus rond burn-out draagt ertoe bij dat er relatief veel mythes circuleren over burn-out. Het is belangrijk om zoveel mogelijk deze mythes te ontkrachten want ze dragen bij tot de onwetendheid en het onbegrip over burn-out. Mythe n. 2 Burn-out: het zit allemaal tussen je oren. Nog al te vaak worden aandoeningen die niet begrepen worden, omschreven als verzonnen of onechte aandoeningen. Burn-out is echter de eindfase van een negatieve, gemoedstoestand die verband houdt met aanhoudende stress op het werk. Burn-out vertaalt zich bovendien in diverse welomschreven fysieke (slaapstoornissen, maaglast, hartkloppingen), cognitieve en affectieve (angst, frustratie, concentratieproblemen) en gedragsmatige (zich afzonderen, minder performantie) symptomen. Burn-out kan met behulp van gevalideerde schalen gemeten worden. Werknemers met een burn-out waren meestal de meest gemotiveerde werknemers die de lat te hoog legden.
Mythe n. 3 Ga zo snel mogelijk terug werken als je een burn-out hebt. Mythe n. 4 Gemotiveerde werknemers krijgen geen burn-out. Sommige gezondheidswerkers streven ernaar om personen met burn-out zo snel mogelijk aan het werk te krijgen. Dit is meestal geen goed idee. Het herstel van een burn-out is geen kwestie van dagen, maar eerder van verschillende weken en maanden. Een hele snelle terugkeer naar de werksituatie vergroot de kans op herval. Patiënten met een burn-out moeten zich in hun genezingsproces laten begeleiden en enkel maar in samenspraak met de huisarts en/ of het multidisciplinaire team overwegen om terug het werk op te nemen. Belangrijk hierbij is dat de terugkeer geleidelijk gebeurt. De werknemer mag zeker niet vanaf de start weer overladen worden met werk. Er moeten vooraf tussen de werkgever en de werknemer die een burn-out doormaakte duidelijke afspraken gemaakt worden over zowel de werkbelasting als de werkomstandigheden. Heel belangrijk is ook dat er op regelmatige basis een transparante dialoog met de leidinggevende kan plaatsvinden. Niemand is immuun voor burn-out. Het gaat meestal om gemotiveerde werknemers die de lat zeer hoog leggen en hun eigenwaarde grotendeels halen uit hun professionele activiteiten. Medewerkers met burn-out behoren vóór hun burn-out vaak tot de best presterende medewerkers binnen het bedrijf. Ze zijn dan ook zeer waardevol. Burn-out en depressie kunnen in sommige gevallen zeker samen voorkomen, maar burn-out en depressie zijn essentieel verschillend. Burn-out is in essentie immers een energiestoornis en depressie is een stemmingsstoornis. Mythe Burn-out is gewoon een fenomeen van mensen n. 5 mensen die depressief zijn. die niet goed met stress kunnen omgaan of van Dit is wellicht één van de hardnekkigste mythes over burn-out. Burn-out wordt door de aanhangers van deze mythe vaak omschreven als een populaire term voor overspannenheid of depressie waar geen stigma aan kleeft. Burn-out en depressie kunnen in sommige gevallen zeker samen voorkomen, maar burn-out en depressie zijn essentieel verschillend. Burn-out is in essentie immers een energiestoornis en depressie is een stemmingsstoornis.
Burn-out en de Belgische Wet Vanaf 1 september 2014 werd het begrip burn-out opgenomen in de Belgische wetgeving (het K.B. van 10 april 2014 betreffende de preventie van psychosociale risico s op het werk). Nu moeten de bedrijven maatregelen nemen om te voorkomen dat hun werknemers het slachtoffer worden van een burn-out. De werkgevers moeten een risicoanalyse uitvoeren van de psychosociale risico s in de onderneming. Deze analyse richt zich specifiek op de risico s verbonden aan de arbeidsorganisatie, de arbeidsinhoud en de arbeidsomstandigheden in de ruime zin van het woord waarop de werkgever een impact heeft. Wanneer de risicoanalyse gevaren aan het licht brengt (vb. teveel overuren), moeten de nodige preventiemaatregelen getroffen worden. Deze preventiemaatregelen moeten minstens eenmaal per jaar geëvalueerd worden. Focus op preventie De wetgeving concentreert zich met deze wet meer op het voorkomen dan op het genezen van burn-out. De werkgevers moeten erover waken dat hun werknemers zoveel mogelijk beschermd worden tegen burn-out. Naast de risicoanalyse zullen de werkgevers immers ook hun personeel sensibiliseren over burn-out en een toegankelijk meldingssysteem opstarten. Elke werknemer kan dankzij deze wet bij een vertrouwenspersoon of preventieadviseur terecht met een neutrale aanvraag om tussen beide te komen in een situatie die een psychosociaal risico inhoudt. Het kan zowel om een informeel als een formeel verzoek gaan. In geval van een informeel verzoek kan de preventieadviseur zoeken naar een informele oplossing. Dit magazine is bestemd voor health care professionals. MAA-2015-RA-25/GRT-08 Verantwoordelijke uitgever: Grünenthal, Lenneke Marelaan 8, 1932 Sint-Stevens-Woluwe